خوێندنەوەیەكی مێژووییانە بۆ نەورۆز
نووسینی: پ.د.پشکۆ حمەتاهیر ئاغجەلەری
نەورۆز لە رووی زمانەوانیەوە:-
ووشه‌ی نه‌ورۆز وشه‌یه‌كی لێكدراوه كه (نه‌و) واتای (نوێ) و (رۆز) واتای (رۆژ) پێكه‌وه (رۆژی نوێ) دێت و بە زمانی عەرەبی بە واتای (الیوم الجدید) دەگەیەنێت، بنەرەتی ووشەكەش لە ئاڤێستادا ووشەی نەورۆز بە (Nava ) واتای (جدید/ نوێ) و (Razagh) كە واتای (رۆژ یان رووناكی) دێت بەگشتی واتای (روناكیەكی نوێ) دەگەیەنێت، وه‌ك كه‌لتورێكی زۆر دێرین كه له‌لایه‌ن به‌شێك له گه‌له ره‌گه‌ز ئارییه‌كان له‌به‌شی ئێرانی به‌گشتی و كورد و فارس به‌تایبه‌تی، به‌شێوه‌ی جۆربه‌جۆر په‌یڕه‌و ده‌كرێت.
ئەفسانەی نەورۆز، نابێتە مێژووی سەرەتای دەركەوتنی نەورۆز:-
كاتێك بویسترێ سەرەتاكانی مێژووی سەرهەڵدانی (نەورۆز) وەك بۆنەیەکی کلتوری یان جەژنێك دیاری بكرێت دەكەوینە نێوو سەدان سەرچاوەو بیرورای جیاواز، كەزۆربەیان لە ئەفسانەكانی كۆنەوە سەرچاوەیان گرتووە، كە بێگومان یەكلاكردنەوەیان كارێكی سانا نیە، ئەمەش بەهۆی سروشتی بابەتی (نەورۆز)و ئاسۆفراوان و بەیەكاچووەكەیەتی كە لەڕاستیدا رووداوێكی هەرە دێرینە لەسەر شانۆی ژیان، لەسەردەمێكدا ڕوویداوە كە سەرەتاكەی دەبرێتەوە بۆ (بیست و پێنج) سەدە پێش زاین بگرە پێشتریش، بە واتایەكی دیكە بۆ سەردەمانی پێش نووسین دەگەرێتەوە.
هەر بۆیە لێكدانەوەو وردبوونەوە لەسەر سەرەتای سەرهەڵدانی جەژنی نەورۆز، پێویست دەبێت ئەفسانە بەرجەست بێت و شارەزاییەكی باشمان هەبێت لە چۆنیەتی تێكەل بوونی (ئەفسانە و رووداوە كۆنەكانی مێژوو) و چۆنیەتی پەیدابوونی داستانەكان، لە ئەنجامی كاریگەری ئەفسانە لە رووداوەكان لە هەر قۆناغێك لە قۆناغەكانی مێژوو و گۆڕانی دەقی داستانەكان لە قۆناغی دواترو ئەندازەی رازاندنەوەی و بەچێژكردنی دەقەكانە بە ئەفسانە.
لەلایەكی دیكەشەوە ئەفسانە هەولدانی مرۆڤ بووە بۆ ئەوەی بتوانێ لەنهێنی شتەكانی دەوروبەری گەردوون تێبگات، چونكە لەو دەمانەدا ئەفسانە تەنها رێگە بووە بۆ تێگەیشتن لە رووداوە نادیارەكانی گەردوون… مێژووی نەوۆرزی لە میێژووی گەلانی ئێران بەگشتی و كوردیش كۆنترەو، لەوكاتەوە دەست پێدەكات كە یەشتا پایەكانی پەیدابوونی نەتەوە نە لە نێو گەلی كورد و نەلە نێو گەلێكی تری سەرزەمینی ئێرانی دانەرێژرابوو. لەو سەرەتایانەدا یان بە واتایەكی تر لە بەرەبەیانی مێژووەوە لە دەمەی سەرجەم چالاكیەكان لەسەر زەمین بەسترابووە بە دووبەرەكی و ململانێی سەختی نێوان (سروشت وئادەمیزاد)، لەكاتێكدا زالبوون بەسەر زەبرو زەنگی سروشت و دیاردەكانی خەباتی دەویست بۆ مانەوەو داینكردن ژیان و گوزەران تێدا. هەر بۆیە لە سەرەتای مێژووەوە وەرزی (زستان و بەهار) بە وێنەی دوو هێزی دژ بەیەكتری لە مەیدانی سروشتدا بەرامبەر بە یەك وەستاون و، زستان شێوەی خواوەندی (ئەهریمەن) مەرگی دارو درەختی دەكێشا و زەبرو زەنگی سروشتی بۆ مرۆڤەكان پێبوو جا كە زستان دۆزەخ بوبێت، بەپێچەوانەوە (بەهار) بەهەشت بووەو مایەی خێرو بێرو رۆژی شكاندنی كۆت و زنجیری بەندێتی بووە لە دەست سروشت، بەواتایەكی تر بەهار دڵنیاییەكی نوێی دەهێنایەكایەوە. بۆیە لای ئاری و ئێرانی و كورد، سەرەتای بەهارو دەسپێكی وەرزی گەرماو كۆتای وەرزی سەرما دوو رووداوی گرنگ بوونە لە ساڵداو بەسەرەتای ساڵی نوێ لەقەڵەمدراون، زۆرجاریش بە شایی و خۆشیەوە پێشوازییان لێكردووەو پێیان ووتووە جەژنی (نەورۆز)و جەژنی بەكاربوون و بەرهەمهێنان، واتا (جەژنی میهرەكان)، كەواتە بەم جۆرە بێت دەبینرێت كۆنترین ئەفسانە جەژنی نەورۆز بە سروشتەوە گرێداوە.
بەڵام لەگەل بەرەو پێشچوونی رۆژگارو بەدیاردەبوونی نەورۆزو هەر نووسەرو شارەزایەك كاتێكی بۆ دیاری دەكەن كە بەشێكیان بە شێوەی ئەفسانە سەرەتاكەیان دیاریكردووە، بۆنموونە هەندێك لەوانە بەتایبەت عەرەبەكان دەلێن: گوایە دونیا و ئادەم لەم رۆژەدا دروست كراون، بۆیە پێی دەوترێت (نەورۆز) واتە رۆژی نوێ. هەروەها ئێرانیە كۆنەكان لەوباوەرەدان كە خودای گەورە لەم رۆژەدا (نور)ی درووست كردووە، بۆیە ناوییان ناوە (نەورۆز)، بەواتای رۆژی نوێ كە رۆژ دەردەكەوێت و بە رووناكیەكەی هەموو سەر زەمین رووناك دەكاتەوە.
بەشێكی تر پێیان وایە: نەورۆز لەو رۆژەوە دەستی پێكردووە كە كەشتی نوح لە دوای تۆفان نیشتەوەو ئەم رۆژەیان كردە رۆژێكی نوێ واتە نەورۆز، چونكە ژیان سەرلە نوێ دەستیپێكردەووە. هاوكات هەندێكی تر دەلێن: حەزرەتی سلێمان جارێكیان ئەنگوستیلەكەی وون كردووەو هەموو شتێكی لەدەست داوە، بەڵام دوای چل رۆژ دۆزیەوەو دەسەلاتەكەی بۆ گەرایەوەو هەموان چوونە خزمەتی بۆ پیرۆزبایی، ئارییەكان ئەو رۆژەیان ناونا (نەورۆز). لە گێرانەوەیەكی تردا دەربارەی سەهەڵدانی نەورۆز، ئەوەیە كە ئەفسانە دێرینەكان باسی دەكەن كە گوایە (زەردەشت) لەیەكەمین رۆژی یەكەم مانگی (١٦٧٦ پ.ز) كە رۆژی شەممە لەدایك بووە، ئەو رۆژە یەكەم رۆژی بەهار بووەو بە ناوی (نەورۆزی جەمشید)ناوبراوە. هەندێكی تر پێیان وایە نەورۆز لەسەردەمی (أیبراهیم خلیل) كۆنترەو، چونكە أیبراهیم كاتێك بتەكانی شكاندوە لە بەرەبەیانی رۆژی نەورۆزدا بووە.. بەم جۆرەش بێت بەشێك لە نووسەران رووداوی نەورۆزیان داوەتە ئاینی ی ئەفسانەیی.
لە نووسینە كۆنەكانی مسماریشدا كاتێك باس لە جەژنەكانی گەلانی (میسۆپۆتامیا)كراوە، بەشێوەیەكی ئەفسسانەی باسی لێوەكراووەو تێدا هاتووە: دوای ئەوەی ڕەگەزەكانی ئاوی ئەزەل (نابو)دوو ئاوی لێ دروست دەبێت، ئاوی (ئاپسو)ی ڕەگەز نێرو ئاوی (تیامات)ی رەگەزی مێ، لە ئەنجامی زەماوەندی (ئاپسو و تیامات) مندالێكی زۆرییان دەبێت و ئاپسوش بریار دەدات ناوییان لێبنێت، خواوەندە نوێیەكانیش كاتێك ئەم هەوالەیان پێدەگات (ئاپسو)ی باوكیان دەكوژن، تیاماتی دایكیشیان دەكەوێتە كێشە لەگەلیان و بەردەوام هەوڵی كۆكردنەوەی مێردەكەی دەدات، بۆیە هەرچی بەد هەیە كۆیكردەووە، كورەكانیشی بەسەرۆكایەتی (مەردۆك) ی برا گەورەیان دەتوانن بەسەر تیاماتی دایكیان زالبن وهێزی بەد و خراپەكار لەناوببەن و ئاسۆی رووناكی بكەنەوە، جا بە لەناوچونی هێزی خراپە ئەورۆژە دەبێتە نەورۆز.لەلایەكی دیكەشەوە جەژنی (زاگموك)ی سۆمەرییەكان، زندوبوونەوەی سروشت و گشت گیانداران بووە، كە ئەم جەژنی (زاگموك)ە لە شێوەی جەژنی نەورۆزدا بووە.
سەرەڕای هەموو ئەو ئەفسانە و گێرانەوە میژووییانە بۆ سەرەتای دەركەوتنی (نەورۆز)، ئەفسانەیەكی زۆر بەناوبانگتر و بەرچاوتر هەیە كە زۆر لە میژوونووسان و شارەزایانی نەورۆز قسەی لە بارەوە دەكەن، ئەویش (ئەفسانەی كاوە و زوحاكە).
كورتەی ئەو ئەفسانەیە باس لەوە دەكات كە لە سالی (٦١٢ پ.ز) (زوحاك یان ئەژدەهاك) ناوێك كە هەندێك پێیان وایە (فەلەستین)ەوە هاتووە، بەشێكی دیكە دەڵێن لە (بابل)ەوە هاتووە، بەلەشكرێكی زۆرەوە دەستی بەسەر هەموو ئێران و(كوردستان)یش گرتووەو پەرستگایەكی دروست كردووەو دووماری لێداناوەو هەموو رۆژێك مێشكی دوو مندالیان بۆ خۆراك پێداون، لەمەوە خوێن رشتن و ستەمكاری بڵاوبۆتەوەو خەلكیش بەسەركردایەتی (كاوەی ئاسنگەر) هێرش دەبەنە سەر ئەژدەهاك و تەخت و تاجاری ئەروخێنن و ئەو رۆژە بە جەژن و (نەورۆز) ناو دەبرێت.
گرنگترین سەرچاوەش سەبارەت بەم داستانە (شاهنامە) ی هۆنێری بەناوبانگی ئێرانی (فیردەوسیە/ كە لەسالی(١٠٢٥ز) مردوە) ئەو ئەو رووداوە بەجۆرێكی دیكە دەگێرێتەوەو دەلێت: ((لە وڵاتی سوارچاك كەمەبەست نیمچە دورگەی عەرەب و ئیسرائیلە، پیاوێك بەناوی مەرداس هەبوو، ئەم پیاوە كورێكی خراپ بە ناوی (زوهاك یان ئەژدیهاك) دەبێت و بە هاندانی ئیبلیس باوكی خۆی دەكوژێت و لە شوێنی باوكی دەسەڵات دەگرێتە دەست، دواتر بەسەر شای ئێران جەمشید زاڵ دەبێت، پاشان شەیتان لە بەرگی خزمەتكارێكدا خۆی گەیاندێ و خواردنی خۆشی بۆ دروست دەكرد، تا وای لێهات زوهاك زۆر باوەری پێدەكردوو ئارەزووەكانی بۆ دەهێنایە دی و تا رۆژێك رێی دا سەر هەردوو شانی ماچكردوو لە شوێنی ئەو دوو ماچە دوو مار سەرییان دەركردوو هەرچەند سەرییان دەبرین دەردەكەوتنەوەو هیچ حەكیم و پزیشكێك بۆیان چارە نەكراو سەرئەنجام شەیتان لە بەرگی پزیشكێكدا هاتووەو ووتی بۆ چارەسەری ئەم مارانە دەبێت رۆژانە سەری دوولا بكرێنە قوربانی پێیان بدرێت، بەلام چێشت لێنەرەكانی (ئەرمایل و كەرمائیل) بەبەزەی بوون و رۆژانە لاوێكیان ئازاد دەكردو سەری ئاژەلێكیان دەدایە، بەم جۆرە ئازادبووەكا دەچوونە شاخ و خۆیان حەشار دەدا… داستانەكە درێژەی دەدانێ و باس لەوە دەكات (كاوە) كە دوازدە كوڕی هەبووە هەموویان كراونەتە قوربانی، كاوە سەركردایەتی ئازادكراوەكان دەكات و هێرش دەكەنە سەر زوهاك و كۆتایی بە دەسەلاتەكەی (ئەژدەهاك) دێنێت)). ئەو رۆژەی كاوە كۆتایی بە زوحاك هێنا (فەرەیدون) چووە سەر تەختی شاهانەو جەژنی (نەورۆز)یش لەو سەردەمەوە دەركەوتووە.
سەبارەت بەم ئەفسانە كەونی و ئاینی و سیاسیە جیاوازانەی كە بۆ سەرەتای دەركەوتن و سەهەلدانی جەژنی (نەورۆز) كراوە بەگشتی و ئەفسانەی (زوحاك و كاوەی ئاسنگەر) بەتایبەتی، بۆچون و لێكدانەوەی زۆرو جیاوازی بە دوای خۆیدا هێناوە بۆ نەورۆز و ئێستاش مێژووتووس و شارەزایانی نەورۆز بۆ ئەو جەژنە لە رۆژی نەورۆزدا قسەی جۆراو جۆر دەكەن لەسەر ئەو بۆنەیە. بەلام راسیە زانستی مێژووی نوێ باوەر بەو لێكدانەوە ئەفسانەیانە ناهێنێت، چونكە زانستی مێژوو باوەر بە شتی بینراو بیستراو هەستپێكراوەكان دەكات یاخود ئەو رووداوانەی كە دەتوانرێت بخرێتە ژێر چاودێریەوە.
لێرەوە دەگەینە ئەو راستیەی بوترێت:((ئەو لێكدانەوە ئەفسانەییانە ناكرێت بكرێتە راستیەكی تەواو بۆ مێژووی سەرهەڵدانی نەورۆز لای كورد و گەلانی دیكەش كە رۆژی نەورۆز بە پیرۆز دەزانن و رێزی لێدەنێن)). كەواتە نەورۆز زۆر لەو ئەفسانانە كۆنترەو شارەزایانی مێژووی نەورۆز، بڕوایان وایە جەمشید كە یەكێك بووە لەپادشای پێشدادیەكان نەورۆزی داهێناوە. ئەمەش تەواوی شارەزایانی نەورۆز بڕوای پێناهێنن و بەڵكو سەرەتاكەی دەبەنەوە بۆ مرۆڤی ناو ئەشكەوتەكان، (مەولود ئیبراهیم حەسەن) دەڵێت: «ئەو مرۆڤانەی لە ئەشكەوتەكاندا ژیاون نەورۆزیان داهێناوە، كاتێك لە ئەشكەوت هاتوونەتە دەرەوەو وەرزی سەرمایان تێپەڕاندووە). بۆیە ئێستاش لە ئاستیی نێودەوڵەتی بە كۆنترین بۆنەی مەعنەوی مرۆڤایەتی هەژمار دەكرێت.
ئاگرکردنەوە لە نەورۆز بۆ:-
ئاگركردنه‌وه له كۆتا رۆژی ساڵێكی به‌سه‌رچوو سه‌ره‌تایی ساڵێكی نوێ یه‌كێكه له‌و دیاردانه‌ی لای كورد له پێش مێژووه‌وه تا ئێستاش به‌رده‌وامه، ئه‌مه‌ش وایكردووه زۆر جار له‌لایه‌ن نه‌یارانی كورده‌وه (كورد به ئاگر په‌رست) ناو ببه‌ن و ناو و ناتۆره‌ی جۆراوجۆری له كورد بنێن، به‌ڵام ئه‌و نه‌یارانه‌ی كورد نازانن كورد له‌كردنه‌وه‌ی ئاگردا رێزگرتنه له ئاگر نه‌ك په‌رستن، بێگومان ئه‌و رێزگرتنه‌ی ئاگریش لای كورد له‌م راستیانه‌وه سه‌رچاوه‌ی گرتووه:
- یه‌كه‌م ئاگر بۆ كورد به‌هۆی هه‌ڵكه‌وته‌ی تۆبۆگرافیه‌كه‌یه‌وه كه ناوچه‌یه‌كی شاخاوی سارد بووه، فاكته‌رێك بووه بۆ مانه‌وه‌و خۆپاراستن له سه‌رمای ناوچه‌كه‌یان.
- دووه‌م ئاگر كردنه‌وه بۆ كورد گرنگیه‌كی دی بۆ خۆپارستن و دورخستنه‌وه‌ی گیانه‌وه‌ره دڕنده‌كان بووه‌و بۆ ئه‌وه‌ی ئازارییان نه‌ده‌ن.
- سێیه‌م ئاگر گرنگیه‌كی تر بۆ كورد و هه‌موو نه‌ته‌وه‌كانی دی دوونیا،زۆر كات بۆ رووناكردنه‌وه به‌كارهاتووه، ئاگر ئامێری رووناككردنه‌وه‌ی گه‌یاندووه بۆ كورد.
- چواره‌م گرنگیه‌كی تر ئاگر بۆ كورد، زۆر كات مانای گه‌یاندنی په‌یام و ته‌له‌گرافی گه‌یاندوه، به‌تایبه‌ت هێزی پێشمه‌ركه زۆرجار وه‌ك په‌یام به‌كاری هێناوه، له شه‌ری پارتیزانی و سه‌ركه‌وتنه‌كانییدا.
- پێنجه‌م گرنگی و پیرۆزییه‌كی تری ئاگر بۆ كورد به‌شێكه له پایه‌كانی كۆنترین ئاینی كه ئاینی زه‌رده‌شتیه.
- شه‌شه‌م گرنگیه‌كی تری ئاگر بۆ كورد و مرۆڤایه‌تی بریتییه له پاكردنه‌وه‌ی و ئاماده‌كرنی خۆراكه بۆ خواردن.
نەورۆز وەك سەرەتای رۆژمێری كوردی بۆ؟
سه‌باره‌ت به ده‌ستنیشانكردنی رۆژی نه‌ورۆزیش وه‌ك یه‌كه‌م رۆژی ساڵی نوێی كوردی، ده‌گه‌رێته‌وه بۆ گرنگی دانی میدییه‌كان كه ئه‌و رۆژه‌ییان ده‌ستنیشانكردووه بۆ سه‌ره‌تای دروستبوونی (ده‌وڵه‌تی ماد)، چونكه هه‌مووان ئه‌و راستیه باشده‌زانین كه رۆژژمێری كوردی په‌یوه‌سته به‌دامه‌زراندنی یه‌كه‌م ده‌سه‌ڵاتی سیاسی كوردی كه (ده‌وڵه‌تی ماد)ه‌و ۲۷۲۲ ساڵ پێش ئێستا بونیادیان ناوه. له‌لایه‌كی تریشه‌وه په‌یوه‌ستیه‌كیشی هه‌یه به گۆرانكاری سروشت و ئاوهه‌واوه له ناوچه‌كانی كوردستاندا.
لێره‌وه ده‌گه‌ینه ئه‌و راستیه‌ی كه بوترێت رۆژی نه‌ورۆز بۆ كورد زیاتر له واتایه‌كی هه‌یه، جگه له‌وه‌ش مانای ئاینی و دونیاشی تێدا به‌دی ده‌كرێت، هه‌ر ئه‌مه‌شه وایكردووه جه‌ژنی نه‌ورۆز لای كورد جه‌ژنێكی تایبه‌ته و مێژوویه‌كی تایبه‌تی هه‌یه، له هه‌موو ناوچه كوردیه‌كاندا به‌ڕێوه ده‌چێت، یه‌كێك له خاڵه هاوبه‌شه‌كان له نێوان ته‌واوی كورددا ئاگر ڕۆشن كردنی نه‌ورۆزه. هەر بۆیە ڕۆژی 20/3/ ی هه‌موو ساڵێك وه‌ك پێشوازییه‌ك له یه‌كه‌م ڕۆژی به‌هار و هاتنی ساڵی نوێی كوردی له سه‌رجه‌م ناوچەكانی كوردستان ئاگری نه‌ورۆز ده‌كرێته‌وه.
سەرچاوە: ماڵپەری چاودێر