دكتۆر نوری دێرسیمی- شۆڕشگێڕ و مێژوونووسی شۆڕشەكانی دێرسیم

نووسینی: دكتۆر فەرەیدون عەبدولستار

پزیشكانی ڤێترینەری توێژێكی پێویست و گرنگی كۆمەڵی كوردەواریین بەوەی كار دەكەن لە پێناوی پاراستنی تەندروستی ئاژەڵان و هەروەها پاراستنی مرۆڤ لەو نەخۆشییانەی كە لە رێی ئاژەڵەوە دەگوێزرێنەوە و جێدەستیان بە ئاشكرا دیارە لە پاراستنی ژینگەی كوردستاندا، سەرەڕای ئەركە پیشەییەكەیان لە كوردستان هەروەكو ئەركێكی نەتەوەیی و نیشتمانیش بەشدارییەكی بەرچاویان هەبووە و هەیە لە بزووتنەوە سیاسییەكان و نەتەوەییەكان لە بەرامبەر ستەم و زەبروزەنگی دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتانەی كە هەمیشە دژایەتی مافە نەتەوەییەكانی گەلی كوردیان كردووە.

پزیشكی ڤێترینەری دكتۆر نوری دێرسیمی یەكێك بووە لەو سەركردانەی بە بەردەوامی بزوێنەری شۆڕشەكانی كوردستانی باكوور بووە و لە گشتیاندا بەشداریی كردووە.

دكتۆر نوری دێرسیمی سیاسەتمەدار و خەباتگێڕ و كوردپەروەر و مێژوونووسی ناوداری كوردستان بووە كە ناوێكی دیار و سیمبوڵی پرشنگداری خەباتی كوردایەتییە لە كوردستانی باكوور و كەسایەتییەكی زانستی و سیاسی دیاری ناوچەكە بووە بەوەی دەستی بە خەبات و تێكۆشان كردووە و گشت تەمەنی لە ژیان تەرخان كردووە بۆ بەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەكانی گەلی كورد و رۆڵی كاریگەر و جوامێرانەی هەبووە لە پشتیوانیكردنی شۆڕشەكانی ناوچەی دێرسیم لە دژی زوڵم و ستەمی دەسەڵاتدارانی توركیای كەمالی لەبەرئەوە بە شانازییەوە ناوی لە لاپەڕە درەوشاوەكانی دیرۆكی خەباتی گەلی كورددا تۆمار دەكرێت.

كورتەیەك لە ژیان و چالاكییە سیاسییەكانی

ناوی محەمەد نوری كوڕی مەلا ئیبراهیم كوڕی محەمەد عەلی جۆلیكزادەیە و زیاتر بە دكتۆر نوری دێرسیمی ناسراوە، مەلا ئیبراهیمی باوكی شاعیرێكی میللی و سازژەنێكی بەتوانا بووە كە لە هۆزێكی ناودار و دێرینی دێرسیم بووە بە ناوی هۆزی میلان و دایكیشی لە هۆزی ئاغوچانە بووە، دكتۆر نوری ساڵی 1892 لە ناوچەی دێرسیم لەدایكبووە و ساڵی 1973 لە سوریا كۆچی دوایی كردووە، ساڵی 1899 دەیبەنە قوتابخانەی سەرەتایی سێ پۆلی هۆزات و ساڵی 1904 پەیوەندیی دەكات بە قوتابخانەی ئامادەیی و ساڵی 1911 لە شاری ئەستەنبوڵ لە كۆلێجی پزیشكیی ڤێترینەری وەردەگیرێت و ساڵی 1914 لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەم هەروەكو خوێندكارەكانی دیكە لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە راپێچی سوپا دەكرێت و ساڵی 1916 خزمەتی سەربازی زۆرەملێ تەواو دەكات و دەگەڕێتەوە ئەستەنبوڵ بۆ تەواوكردنی خوێندنی لە كۆلێجی پزیشكیی ڤێترینەری و لەبەرواری 22/9/1918 بڕوانامەی بەكالۆریۆسی وەرگرتووە. زانستی پزیشكیی و نەشتەرگەریی ڤێترینەری بەسەركەوتوویی و بەم شێوەیە ژیانی پیشەیی دەستپێكردووە وەكو پزیشكێكی ڤێترینەری شارەزا و چالاك. دكتۆر نوری هەر لەسەرەتای ژیانی لاوییەوە خاوەن هۆشیاری نەتەوەیی و نیشتمانی بووە و وەكو كوردپەروەرێك بایەخی بە خەباتی نەتەوەیی داوە و بەشداریی چالاكییە سیاسییەكانی كردووە كاتێك وەكو خوێندكاری زانكۆ لە كۆلێجی پزیشكیی ڤێترینەری لەشاری ئەستەنبوڵ دەبێتە ئەندامی كۆمەڵەی هێڤی خوێندكاران و لە هەمانكاتدا بە هاوكاری هەندێك لە كەسایەتی نیشتمانپەروەری دیكەدا كۆمەڵەیەكیان دامەزراند بە ناوی كۆمەڵەی موحیبانی كوردستان و هەر خۆیشی سكرتێری كۆمەڵەكە بووە.

لەدواییدا بوو بە ئەندامی كۆمەڵەی تەعالی كوردستان و دەستێكی باڵای هەبووە لە دامەزراندنی بنكەكانی كۆمەڵە لە شار و شارۆچكەكانی كوردستان بۆ ئەم مەبەستەش سەردانی گشت هۆز و خێڵەكانی كردووە و هانی داون بۆ یەكگرتن و شۆڕش و هەر بەهۆی چالاكییە سیاسییەكانییەوە دراوەتە دادگای جەنگ، بەڵام لەلایەن سەرۆكی دادگا كە لەو سەردەمەدا مستەفا پاشای یاموڵكی دەبێت ئازاد دەكرێت.

ساڵی 1919 دكتۆر نوری لەگەڵ چەند هەڤاڵێكیدا لە هۆزی قۆچگیری لە ناحیەی عومرانیەی قەزای زارا بڕیار دەدەن رێكخراوێكی سیاسی دابمەزرێنن بەمەبەستی دژایەتیكردنی كەمالییەكان و راپەڕین، بەڵام بەهۆی جموجۆڵە سیاسییە فراوانەكەیەوە جارێكی دیكە ساڵی 1920 دەستگیر دەكرێت و ئەمجارەیان بە هەوڵی حەسەن خەیری ئەندامی ئەنجومەنی مەزنی نیشتمانی توركیا ئازاد دەكرێت و ساڵی 1921 هەروەكو ئەندازیارێكی سەركردە پەنا دەباتە بەر ناوچەی دەرسیم و گشت هۆز و خێڵەكانی ناوچەكە بەسەردەكاتەوە و هۆشیاریان دەكاتەوە لەوەی هێزی كورد لەیەكگرتندایە و لەبەرئەوەی هەروەك كۆمەڵناسێك زۆر شارەزای سروشتی كۆمەڵایەتی ناوچەی دێرسیم بووە لە شێوەی زمان و ئایین و رەوشت و پیشە و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی لەگەڵ سەرۆك هۆزەكان و خێڵەكان و جوگرافیای ناوچەكە و مێژووی خەباتی دەرسیمییەكان لەدژی سوڵتانە عوسمانییەكان، لەبەرئەوە هەوڵەكانی چڕكردەوە بۆئەوەی هۆزەكانی ناوچەی دێرسیم كۆ بكاتەوە و یەكیان بخات و بەهێز بن، بۆ ئەم مەبەستەش توانی پشتگیریی سەردارێكی گەورەی كوردی ناوچەكە سەید رەزا بەدەستبهێنێت.

لەدوای مانگێك لە چالاكییە یەك لەدوای یەكەکانی دكتۆر نوری دادگایەكی سەربازی بە بێ ئامادەبوونی دكتۆر نوری، سزای بەسەردا دەسەپێنێت، ئەمەش لەبەرئەوەی مستەفا كەمال كەسایەتی دكتۆر نوری بە هاندەر و بزوێنەری شۆڕش و راپەڕینەكان دەزانی، فشاری زۆریان خستە سەر ژیانی لەبەرئەوە دوابەدوای كۆمەڵێك جموجۆڵی سیاسی دكتۆر نوری گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە پێویستە توركیا بەجێبهێڵێت و ژیانی ئاوارەیی بگرێتە بەر، ئەوەبوو ساڵی 1937 گەیشتە شاری ئەسكەندەرۆنە لەوڵاتی سوریا و ساڵی 1938 چووە شاری حەلەب، چونكە توركەكان كون بە كون بەدوایدا دەگەڕان، لەشاری حەلەب ئاشنایەتی لەگەڵ بنەماڵەی عەلی ئاغای شیمكانی پەیدا كرد كە ئەوانیش خەڵكی دەرسیم بوون و زەماوەندی لەگەڵ فەریدە خانی كچی عەلی ئاغا كرد و لەهەمان ساڵدا دەچێتە ئوردون لەبەر پێویستی زۆری فەرمانگەكانی ڤێترینەری ئوردون بە پزیشكانی ڤێترینەری و لەدوایشدا بەهەمان شێوە لەژێر فشاری توركەكان لە ئوردون لە كارەكەی لادەبرێت.

لەكۆتایی ساڵی 1939 دەستبەرداری رەگەزنامەی توركی دەبێت و دەبێتە هاووڵاتییەكی سوری و ساڵی 1940 دەگەڕێتەوە شاری حەلەب و لەوشارە نیشتەجێ دەبێت. ساڵی 1941 لە فەرمانگەی ڤێترینەری ئەعزاز وەكو پزیشكێكی ڤێترینەری دادەمەزرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی ناوچەكە نزیك بوو لە سنوورەكانی توركیا كاربەدەستانی ئەو وڵاتە جارێكی دیكە ناڕەزایەتییان دەربڕی، لەبەرئەوە گوێزرایەوە بۆ شاری حەما، ساڵی دواتر بۆ ئەدلب و لەدواییدا بۆ مەعەڕە و جسرسور تا ساڵی 1946 جارێكی دیكە لە شاری حەلەب گیرسایەوە. لەساڵی 1950 بەتۆمەتی كۆمۆنیستی لەكارەكەی دوورخرایەوە و خۆی خەریكرد بەكاری دیكەوە بۆ دابینكردنی بژێوی ژیانی و هەروەها بە نووسینی چەند كتێبێكەوە.

وەكو مێژوونووسێك دكتۆر نوری زۆر بایەخی داوە بە نووسینەوەی مێژووی خەباتی رزگاریخوازیی گەلی كورد لە شۆڕشەكانی كوردستانی باكوور و بەتایبەتی ناوچەی دەرسیم

دێرسیم لە مێژووی كوردستاندا

دكتۆر نوری دێرسیمی بێجگە لەوەی كە سەركردەیەكی سیاسی چالاك بووە بەهەمان شێوە هەروەك رووناكبیر و مێژوونووس چالاكییەكی زۆری هەبووە لە بواری رۆژنامەگەریی بەوەی كۆمەڵێك وتاری لە رۆژنامە و گۆڤارەكانی سەردەمی خۆیدا بڵاوكردۆتەوە زۆربەیان بە زمانی كوردیی - شێوەزاری كرمانجی باكوور و بە لاتینی و هەندێكیشیان بە زمانی توركین.

وەكو مێژوونووسێك دكتۆر نوری زۆر بایەخی داوە بە نووسینەوەی مێژووی خەباتی رزگاریخوازیی گەلی كورد لە شۆڕشەكانی كوردستانی باكوور و بە تایبەتی ناوچەی دەرسیم، لەبەرئەوە وەك ئەركێكی نەتەوەیی و مرۆڤایەتی لەساڵی1952 كتێبێكی مێژوویی بایەخدار نووسیوە بە ناوی (دەرسیم لە مێژووی كوردستاندا) بە زمانی كوردی لاتینی و لەدواییدا هەرخۆیشی بە زمانی توركی چاپی كردووە و بڵاویكردۆتەوە، لە چاپخانەی الحانی لە شاری حەلەب لە سوریا، ساڵی 2001 لەلایەن دكتۆر ئەحمەد فەتاح دزەیی لە توركییەوە كراوە بە كوردیی - شێوەزاری سۆرانی لەچاپخانەی وەزارەتی پەروەردە چاپكراوە و بڵاوكراوەتەوە لە شاری هەولێر و ساڵی 2004 لەلایەن سالار ئاشتییەوە لە توركییەوە كراوە عەرەبی بەناوی (دیرسیم فی تأریخ كوردستان).

دكتۆر نوری دێرسیمی لە پێشەكی كتێبەكەدا ئاماژە بەهۆكارەكانی نووسینەوەی مێژووی دێرسیم دەدات و دەڵێت دێرسیم لە ناوچە هەرە گرنگە مێژووییەكانی كوردستانە و سنوری باكووری خۆرئاوای كوردستان پێكدەهێنێت، لەبەرئەوە پێویستە لاوانی كوردستان زانیارییان هەبێت لەبارەی دێرسیمەوە لەلایەنی جوگرافیا و سامانی ژێرزەوی و سەرزەوی كە سروشت بەم ناوچەیەی بەخشیوە و هەروەها ئاگاداری رەوشی نەتەوەكەیان بن لەبەرئەوە بە چاكم زانی ئەم پەرتوكە بنووسم، هەروەها درێژە بە قسەكانی دەدات و دەڵێت: خەڵكی ناوچەی دەرسیم چەند سەدە لەمەوپێش خەباتییان كردووە و جەنگاون لە دژی دەسەڵاتدارانی عوسمانی لە چیاكانی كوردستان و نەیانهێشتووە بە هیچ شێوەیەك نە تورك و نە ئێران پێخەنە سەر خاكی كوردستان و سەربەخۆیی دەرسیم تاكو ساڵی 1936 بەردەوام بووە، لەبەرئەوە دكتۆر نوری هەروەك ئەركی نەتەوەیی و مرۆڤایەتی بە ئەركی سەرشانی خۆی زانیوە كە شۆڕشەكانی دەرسیم و ئەو كارەساتانەی بەسەریاندا هاتووە بیخاتە بەرچاوی هەموو كوردێك لەم جیهانەدا، داوا دەكات كە خوێندەوارانی ناوچەكانی دیكەی كوردستان ئەم رێچكەیە بگرنە بەر و هەریەكەیان رووداوەكانی ناوچەكانی خۆیان تۆمار بكەن و بڵاوی بكەنەوە بۆئەوەی نەوەی داهاتووی گەلی كورد كەڵكی لێوەربگرن، بێگومان ئەمەش خزمەتێكی گەورە بە مێژووی كوردستانی گەورە دەگەیەنێت و گەلێك دۆكیومێنتی مێژوویی فەرمی تێدایە سەبارەت بە شۆڕشەكانی كوردستانی باكوور وەك:

• یەکەم: شۆڕشی هۆزی قۆچگیری ساڵی 1918.
• دووەم: شۆڕشی پیران ساڵی 1925.
• سێیەم: شۆڕشی هۆزی كۆچان لەساڵی 1927.
• چوارەم: شۆڕشی ئاگرین لەساڵی 1927.
• پێنجەم: شۆڕشی دێرسیم لەساڵەكانی 1926، 1936، 1938.

هەروەها دكتۆر نوری بەرهەمێكی دیكەی هەیە و لە دوای خۆی بەجێیهێشت بەناونیشانی (یادەوەرییەكانم لەبارەی خەباتی میللی دێرسیم و كوردەوە) لەدوای كۆچی بە پازدە ساڵ لە سوید چاپكراوە و دواییش ساڵی 1992 لە ئەنقەرە چاپ و بڵاوكراوەتەوە. دكتۆر نوری دێرسیمی لەسەر داوای خۆی وەسێتی كردبوو كە لە گۆڕستانی حنان لەناوچەی (جبل الاكراد) كە دەكەوێتە نێوان هاوینە هەواری (كفرالجنە) و شاری عەفرین بنێژرێت، درودی رێز و وەفا و ئەمەكداری بۆ گیانی پاكی دكتۆر نوری دەرسیمی و گشت شەهیدانی رێگەی سەربەخۆیی كورد و كوردستان.

كۆنگرەی پزیشكانی ڤێترینەری میزۆپۆتامیا

لە رۆژانی (16،17/5/2015) لە شاری دێرسیم كۆنگرەی پزیشكانی ڤێترینەری میزۆپۆتامیا بەڕێوەچوو بە بەشداریی پزیشكانی باشوور و رۆژهەڵات و رۆژئاوا و باكووری كوردستان، یەكێك لە تەوەرە سەرەكییەكانی كۆنگرەكە بریتیی بوو لە یادكردنەوە و بەرزڕاگرتنی ناو و ناوبانگی شۆڕشگێڕ و مێژوونووس، پزیشكی ڤێترینەری دكتۆر نوری دێرسیمی كە بە بزوێنەری شۆڕشەكانی كوردستانی باكوور و ناوچەی دێرسیم لەقەڵەم دەدرێت لە مێژوودا.

سەرچاوەکان:

• 1 -نوری دێرسیمی (1890/1892 / 1973 )
• كوردستانیكا، ئەكادیمیای كوردی، 2023، هەولێر، لاپەڕە (598-600)، چاپخانەی زانكۆی سەڵاحەدین. نووسینی پرۆفیسۆر دكتۆر جبار قادر.
• 2 -دكتۆر نوری دەرسیمی، دەرسیم لە مێژووی كوردستاندا، وەرگێڕانی د.ئەحمەد فەتاح دزەیی، هەولێر، 2001. چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە.
• 3 -نوری دیرسمی، دیرسیم فی تأریخ كوردستان، وەرگێڕانی سالار ئاشتی، (10/3/2004)
• 4 - خۆم یەكێك بووم لە بەشداربوانی كۆنگرەی پزیشكانی ڤێترنەری میزۆپۆتامیا لە (16،17/5/2015) لە شاری دەرسیم لە كوردستانی باكوور لەهۆڵی شارەوانی دەرسیم كۆنگرەكە بەڕێوەچوو (رۆژنامەی كوردستانی نوێ - ژمارە: 6719 لە 3/6/2015.
• *سەندیكای پزیشكانی ڤێترینەری كوردستان
• كۆلیژی پزیشكی ڤێترینەری / زانكۆی سلێمانی.