ئاری
ئامادەکردنی: هاوسەر هەورامی
ئەم شاعیرە ناوی (نەجمەدین کوڕی مەلاڕەسوڵی دێلێژەیە) لەساڵی ١٩١٠ لە سلێمانی لەدایکبووە، نازناوی (ئاری) هەڵبژاردووە بۆ هۆنراوە و بەناوەکانی (ئاری و ، ن. ئاری )هۆنراوەکانی بڵاو کردۆتەوە، سەرەتایی خوێندنی لەحوجرەی مزگەوت بووەو لەپاشان ڕووی کردۆتە قوتابخانەو شەش ساڵی خوێندنی لەوێ تەواو کردووە، لە سییەکانی سەدەی بیستەم هاوسەرگیری کردووە (لە کارگێڕی نەخۆشی ئاژەڵ وکشتوکاڵ) بەمووچەخۆر دامەزراوە،ماوەیەک لەم کارەدابووە لەئاکرێ و لەچلەکاندا گەڕاوەتەوە سلێمانی و پاشان گوێزراوەتەوە بۆ هەڵەبجە،لەساڵی ١٩٤٦لەکاتی بوژانەوەی گیانی نەتەوایەتی کوردو دامەزراندنی کۆماری مەهاباد ئاری یەکێک بووە لەوانەی لەکوردستانی عێراق دەستگیر کراوە،ماوەیەک لەگرتووخانەی سلێمانی ماوەتەوە،ئینجا ڕەوانەی گرتووخانەی بەغداد کرا لەگەڵ ئەوەی لەدادگا تاوانبار نەکرا ،بەڵام بۆباشووری عێراق گوێزرایەوەو ماوەی سێ ساڵ بەدەستبەسەری لەشارەکانی حیللەو کەربەلا مایەوە.
لەدوای گەڕانەوەی بۆکوردستان لەساڵی ١٩٤٩ لە کەرکووک لە (کارگێڕی کشتوکاڵ) بەمووچەخۆر دامەزرایەوە لەوێ بەردەوام بووە تا ساڵی ١٩٥٩ خانەنشین کرا، لەپاش چەند ساڵێک لە سلێمانی گەڕایەوە سەر ژیانی مووچەخۆری خۆی و لە(لەکارگێڕی ئیسکانی سلێمانی دامەزرا)لەوماوەیەدا تووشی نەخۆشی دڵ بوو ئازاری پێوە دەچەشت ، ماوەی نەخۆشییەکەی زۆر نەبوولە ڕۆژی ٣ ی تشرینی دووەمی ١٩٦٨ لە سلێمانی کۆچی دوای کرد.
شیعرەکانی
ئاری شاعیر شیعری زۆر نییە ،بەڵام ئەوانەی بڵاوکراونەتەوەبەشێکە لەبەرهەمی شاعیرو دەچنە خانەی شیعری ئەدیبانی کوردەوە،شاعیرێکی خۆڕسک وبەسەلیقەبووە،لەناو بنەماڵەیەکدا ژیاوە کەباوک و براکانی خولیایی نووسینی شیعرییان هەبووە،لەوەگرنگتر ئارەزووی ناوەی هانی داوەبۆشیعروتن ،لەپێشاندا شیعری دڵداری وەک هەوێنی هەمووجۆرەشیعرێکی دیکە،لەتەمەنی لاویدا دەستی بەشعر وتن کردووەو لەگۆواری گەلاوێژ ساڵانی ١٩٣٩-١٩٤٩شیعرەکانی بڵاو کراونەتەوە..
بەرهەمی شیعری ئاری لەڕووی کێشەوە/هەردووبابەتی بەحری عەروزو کێشی پەنجەی خۆماڵی تێدا دەدۆزیتەوە،لەبەحرەکانی عەروز هەزەج وڕەمەڵی بەکار هێناوە،وەک پێویست لەسەر یەکێتی قافییە بەڕێوە دەچن ، لەکێشی پەنجەی خۆماڵیدا کێشی دەبڕگەیی وەستان بەشێوەی ٥+٥داناوە و شیعری کێشی هەشت بڕگەیشی هەیە..لەهەمووحاڵەتەکاندا ئەم شیعرانەبەشێوەی جوت قافییە مەسنەوی (اا ب ب ج ج )دەهۆنرێنەوە،بەم پێیەبێت ئاری شیعری نوێی نییە .
زیاتر لیرییکی هەیەکە بە کێشی خۆماڵی وبەوەزن و قافییە دادەنرێن.
ئاری یەکێکە لەو شاعیرانەی کەشیعرەکانی لەڕووی ڕووخسارەوە ناوەڕۆکی پێویستی شیعرەکانی سەدەی بیستەمی سەردەمی خۆی پاراستووە،سەرکەوتنی لەوەدایە بابەتی سەرەکی لەشیعردا دڵداری و وەسفە،ئینجا مەبەسته نشتیمانی وکۆمەڵایەتییەکانی ڕەچاوکردووە، لەشیعری لیریکی کورتدا زۆر جوان جێ دەستی دیار بووە، بابەتی هەژاری و کۆمەڵایەتی و ژیانی ڕەنجەبەری کورد لەشیعره کانیدابەڕوونی و ڕاستگۆیی وێنا کردووە ، وە بەزمانێکی سادەو ساکار نووسیوویەتی و هەمووکەسێک لێی تێگەیشتووە ...شیعری دانایی و پەند ئامێزو ئامۆژگاریشی داناون ...
شاعیر جگە لەنووسینی شیعر لەبواری پەخشان نووسینیشدا جێ دەستی دیارەو پەخشان نووسێکی بەتواناش بووە لەم بوارەشدا ..دوونموونەی بەرزی پەخشانی نووسیوە ئەوانیش (قارەمانی هەڵکەوت و نەریمان یان دڵداری گوڵچین و نەریمان)کەباس لە دڵداری ئەم دووکەسە دەکات کە قارەمان کوڕە هەژارێکە و گوڵچینیش کچە بەگزدەیەکی گەورەو خانەدان ..)هەر لەدرێژەی ئەو پەخشانە دا دێتە سەر باسی (شەڕی بابان و ڕۆم یان دڵداری نازەنین وبارام)..
ئەم پەخشانە چیرۆکەی شاعیر لەبەرهەمی فۆلکلۆر دەچێت و بەزمانێکی سادەی ئاسانی ڕۆشنبیریانە نووسراوەتەوە کە کەڵکی ئەوەی هەیە بکرێتە دراماو شانۆ ...
نموونەی شیعری شاعیر
شاعیر لەشیعرێکدا وەسفی کاسە سەرێک یان کەللە سەرێک دەکات و دەڵێت :
ڕۆژێک لەڕۆژان دیم کاسە ســــــەرێک
لە گۆڕێکی کۆن هاتبـــــــــــــــووە دەرێ
مووچڕکێکی سەخت لەشی داگرتـــــــم
بیرکردنەوە لەوێ ڕای گرتــــــــــــــــــــم
ئەم کاسە سەرە ڕۆژێ لـــــــــــــــەڕۆژان
خاوەن بیرو هۆش لەچــــەرخ و دەوران
ئاخۆ چ لاوێ چ کچە جوانــــــــــــــــــێ
یاپیر یا جەوان چەرخ و دەورانــــــــــێ
ئەو مێشکەی لەناو ئەو کاسە ســـــــەرە
پڕ هیوا و ئاوات کام دەورو بـــــــــــــەرە
ئەم خاکەی کەوا بەسەریائەڕۆیــــــــــن
دڵی کام جوانەو هی کام جێگەو شوێن
دوا ڕۆژی ئێمەش بەڕاستی وایـــــــــــە
بۆ دڵ خۆشبکەین ئا بەم دنیایـــــــــــــە
شاعیر لەم وەسفەدا بۆکاسەسەری کردووە ،نموونەی ئەم وەسفە لە شیعری کۆن وجیهانیدا بوونی هەیە ، نموونەش بۆ ئەمە شیعرەکانی عمر خیامن ...کەشاعیر بەشێوەیەکی فەلسەفیانە لەکاسە سەرێک دەڕوانێت و هەستەکانی دەردەبڕێت بەشێوەیەکی سادەو ئاسان ...
لە شیعرێکی تردابەناوی (ٚدەوران)شاعیر دەڵێت :
چاوی سەرسامی دەگێڕم من لەدنیایی بێ بەها
نەم دێ کاتێ ڕوو نەچەرخێنێ لەپیاوی با وەفا
ڕوولەنامەردە هەمیشە ڕاست بەئاواتی ئەوان
چەرخی پشتی هەر لەمەردان ڕوولەنامەردان دەکا
جێیێ ئاودارە کەچی پارچه زەمینێکی نییە
جێی زەوی وزار ماوە نابینن کەئاو ڕووی تێ بکا
وامەزانە چەرخی تۆش هەروا ئەمێنێ تائەبەد
باش بزانە چەرخی تۆش کاتێ ئەبینی تێک شکا
ڕۆژی مەردانیش لەپێشەو کاتی دێ
هەربزانە ئابڕووی نامەرد تکا
شاعیر لەم شیعرەلیریکەدا باسی دەردی کومەڵایەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەگشتی دەکات ئەویش چاکەو خراپەیە کە بە مەردی و نامەردی دەری دەبڕێت و بەشێوەیەکی ئامۆژگاریی وپەند ئامێز پەیامەکەی گەیاندووە ،وە ئەم شیعرە لەلێکدانەوەیەک زیاتر هەڵدەگرێت ،گومان لەوەدا نییە کەشاعیر دەیەوێت بڵێ خراپەو نامەردی بەسەر چارەنووسی کوردا شکاوەتەوە،جگەلەوەش شاعیر لەژیانی خۆیدا بەدوور نەبووە لەچەوسانەوەونەهامەتی چەرمەسەری ، بۆیە لەژیانی خۆیشیدا ..دوورنییە تووشی ڕەشبینی بووبێت ..بەڵام تاکۆتا هەناسە کۆڵی نەداوە..
لەکۆتاییدا ماوەتەوە بڵێین شاعیر ،زۆر بەسادەیی و ئاسانی شیعری وتووەو شیعری بۆ خۆی وتووەو بۆکەسی تری نەوتووە ،دواتر بوونەتەشیعری خەڵکی و بڵاو بوونەتەوە ، وە دیارە شیعری نشتیمانی و کۆمەڵایەتی و دڵداری و وەسف و پیاهەڵدانی هەبوون و شیعری سروشت وپەندو ئامۆژگاریش لەشیعرەکانیدا دەدۆزیتەوە .
مێژوو ئەدەبی کوردی /دکتۆر مارف خەزنەدار
ئامادەکردنی /هاوسەر هەورامی