سلێمانی و گەنجینەی مرۆیی
نووسینی: جەبار جەمال غەریب
سلێمانی و گەنجینەی مرۆیی شار هەرچەند گەورە بێ، كە سامانی مرۆیی، یان چالاكی سامانی مرۆیی بچووك و كەم بێ، نابێتە شارێك لە مێژوودا، هەر وەك شارێك لە جوگرافیادا دەمێنێتەوە. شاری ناو جوگرافیاش تەنیا ئەو كاتە بوونی هەیە، كە لەسەر نەخشە بەدوایدا دەگەڕێی.
دەوڵەمەندیی سلێمانی لە سامان یان جوانتر بڵێین گەنجینەی مرۆیی و كارێكتەری داهێنەردا سنوورەكانی بڕیوە و بەردەوامیش لە برەودایە.
داهێنەرەكانی شاری سلێمانی لە بواری ئەدەب و نووسیندا هیچیان كەمتر نییە، لە دامەزرێنەر و دروستكەرەكانی و تەواو لە ئاستی ئەوان یان بەرزتریشدا بوون.
نالی تا كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدە بەوپەڕی شكۆوە ڕاستەوخۆ سەركردایەتیی وشە و داهێنان و شیعری كرد، هەر لە كۆتاییەكانی ئەو سەدەیەش و سەرەتای سەدەی بیستدا كۆمەڵێك بیرمەندی گەورە لەدایك بوون كە ئاڵای داهێنانیان بۆ ماوەیەكی زۆر بەدەسەتەوە گرت، گرینترینیان:
- مستەفا پاشای یامولكی (٢٥\١\ ١٨٦٦-- ٢٥ ئایاری ١٩٣٦ز)
- پیرەمێر (١٨٦٧ ---- ١\٥\١٩٥٠ز)
- ئەمین زەكی بەگ (١٨٨٠--٩\٧\١٩٤٨ز)
- تۆفیق وەهبی(١٨٩١ --١٩٨٤ز) و چەندانی دیكە.
لەپای ئەو ناوهێنانە، دەبێ لێرەوە تا قیامەت داوای لێبوردن لەو گەورە نووسەرانەی دیكە بكەم كە ناویانم نەهێناوە، ئاخر ناكرێ ناوی نەجمەدین مەلا نەهێنم و ویژدانیشم ئاسوودە بێ..
- هەر یەكێك لەو زاتانە جوانییەكی دیكەی بەو شارە بەخشیوە.
- مستەفا پاشای یامولكی بە بۆنی سلێمانییەوە دەچێتە ئەستانبوڵ و بە دەسەڵاتێكی عەقڵیی تەواوەوە هەموو پلە وەزیفیەكان دەبڕێت و بە توانای تاكەكەسیی خۆی دەگاتە بەرزترین پلەكانی دادگا و دەبێتە سەرۆكی دیوانی عورفی یەكەم. لەبەر ئەوەی هەر لە سەرەتاوە، بە وردبینی خۆی، نیازی كەمالییەكانی خوێندبۆوە لە ڕۆحیەتی شەڕانگێزیی ئەو گرووپە تێگەییبوو، بۆیە وەك سەرۆكی دیوانی عورفی یەكەم سزای توندی سەرانیان دەدات و ئەتاتورك بە مردن سزا دەدات.
- مستەفا پاشا دەنگی كوردە بە تۆنی سلێمانی لەناو دڵی توركیا حوكم دەكات. سەرەڕای ئەوەش بە خەونی گەورەوە دەگەڕێتەوە سلێمانی، توركیا بە هەموو گەورەیی خۆیەوە جێ دەهێڵێ و دەگەڕێتەوە بۆ سلێمانی كە ئەو كاتە لەچاو توركیا چەند ماڵێكە بوو.
- خەونە گەورەكەی مستەفا پاشا دروستكردنی دەوڵەتی كوردستان بوو.
- لە دیدی مستەفا پاشاوە كاتی ئەوە بوو نەتەوەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتێكدا خۆیان ڕێك بخەن.
- وردیی ئەو پیاوە لەوەدا بوو، بە دەستێك یارمەتیی شێخی دەدا و بە دەستێك قوتابخانەی بەڕێوە دەبرد، ئەو دەیزانی قوتابخانە و دەوڵەتداری یەكتر تەواو دەكەن.
- پێرەمێرد دەبێتە خوێندەوار و بلیمەت، قایمقام و دەشبێتە پارێزگار، بەڵام هەموو ئەوانە بە ئاگری نەورۆز دەگۆڕێتەوە، دێتەوە سلێمانی، ئەو باش دەزانێ، ناوی تێكەڵی ئاگر دەبێت و سلێمانییش شانازییەكی دیكەی پێدەبڕێ. هیچ كوردێكیش نییە، لەگەڵ ئاگری نەورۆز پیرەمێری بیر نەكەوێتەوە.
- یەكیك لە سیفەت و پێناسە گرینگەكانی سلێمانی ئەوەیە، هەر كەسێك دەچێتە سلێمانی، هەر كەسێك لەوێ دەژی و دەنووسێ و كار دەكات و بەرهەم دێنێ، ئەگەر لەوپەڕی دنیاوە هاتبێ، خەڵكی سانفرانسیسكۆ بێت، مەیجەر نۆئێل بێ، میستەر ڕیچ بێ، بەرهەمەكەی كەسایەتییەكەی بە جۆرێك بەو شارەوە دەنووسێ كە دەبێتە بەشێك لەو، بە پێچەوانەشەوە هەر كەسێكی سلێمانی بچێتە ئەوپەڕی دنیا، لە خواری ئەفریقیا بژیت، تۆفیق وەهبی بێت، سمكۆ تۆفیق بێت، هەر بەرهەمێكی هەبێت و لە هەر ئاستێكدا بێت، مۆری شاری سلێمانیی پێوە دەنووسێت و وەك بەرهەمی ئەوێ حسابی بۆ دەكرێ.
- سلێمانی ڕۆڵی گرینگی هەیە لەو زمانەی كە ئێستا من پێی دەنووسم و تۆ قسەی پێدەكەی و كەناڵەكان و تەلەڤزیۆنەكان هەواڵی پێ بڵاو دەكەنەوە. قسە لەسەر ئەوە نییە (زارەكانی) دیكە كەمتوانا بن، نەخێر، زارەكانی دیكە توانا و باڵادەستی خۆیان سەلماندووە و لە مێژوودا ڕۆڵی گەورەیان هەبووە لە بەرز ڕاگرتنی نەتەوەكەیان، ئێستا بەردەوامن.
- بەڵام لە دوای جەنگی دووەمی جیهانەوە، فەزایەك بۆ زاراوەی سۆرانی كە مەڵبەندەكەی و قورساییەكەی لە سلێمانی بوو، هاتە پیشێ، بۆ هیچ شارێكی دیكە هەڵنەكەتبوو، سلێمانییش وەك خۆی بۆ ئەوە ئامادە كردبێ، وەك هەر لە سەردەمی نالییەوە سامانی ئەدەبی و زمانی بۆ ئەو ڕۆژە كەڵەكە كردبێ، هەلەكەی قۆستەوە و هێزێكی تازەی بەو زمانە بەخشی، دواتر گەلێك هۆی دیكە هاتنە پاڵ زاراوەی سۆرانی و توانی لە ماوەی دووسەد ساڵی ڕابردوودا ببێتە زمانی هاوبەش لە نێوان هەموو كوردانی زاراوە جیاوازەكاندا.
- ئەوانەم تەنیا بۆ ئەوە نووسی تا ڕاستیی بەپێشەنگبوونی سلێمانی وەك شار نیشان دەم لە كەمترین ڕستە و نموونەدا.
- ئەگەر بمەوێ بە وردی هەموو لایەنەكانی شی كەمەوە، تەنیا ڕیزكرنی ناوی داهێنەر و ئەدیب و ڕۆشنبیرەكانی پەنجا ساڵی ڕابردوو، دەیان كتێبی دەوێت و دەبێ پرۆژەی دەزگا و لیژنەیەكی فراوان بێت. - ئەوە جگە لەو ڕۆڵە گرینگەی كایەكانی دیكە لە قووڵكردنەوەی ڕۆڵی سلێمانی و دەركەوتنی وەك شارێكی درەوشاوە گێڕاویانە.
- ڕۆڵی تیپە مۆسیقیەكان و تیپەكانی شانۆ.
- ئەوەی بەرم نادات و بەهەموو هێزیەوە ڕامدەكێشێ ڕۆڵی ژنانە. كە هیچ هیزێك نییە هەزار ڕەنگكردنی سلێمانی لەلایەن ژنانەوە لەبیر بەرێتەوە.
- سلێمانی شارێك وەك تەلیسم گرتوومی، نە ئەوەم بۆ نووسرا كە لە بەرنامەمدا بوو، نە ئەوەشم نووسی كە شارەكە داوای دەكات. بەڵام شتێكم نووسی وەك ڕەنگەكانی كۆلكەزێڕینە لەناو تەمی پاش بارانی بەهاردا بۆ هەمیشە بدرەوشێتەوە.