مام جەلال لەدیدارێکی 360 خولەکیدا بەشی 2
بەشی دووەم
دیدار عومەر شێخ موس
ئەی مەسەلەی ئەو پێکهاتە دەروونییەی کە لەلای کوردە لەئەنجامی ئەو خەباتە؟
بەڵێ مەسەلەی ئەو پێکهاتە دەروونییەی خۆم وەکو زانینی کوردەواری و کوردایەتی شتێکی زۆر بنەڕەتین و رەگیان داکوتاوە لەناو کۆمەڵگەی کوردیدا، بەبڕوای من هەڵەی هەندێک لەمارکسییە رووکەشییەکان یان ستالین ئەوە بوو کە ماوەی زەمەنی بۆپێشکەوتن حساب نەدەکرد، وای دەزانی بەپەلەپەل شت دەکرێت، بۆنموونە زاڵبوون بەسەر نەریتی کۆمەڵایەتیدا، ئەوە بەوە ناکرێ هەر کۆمەڵگەکە بگۆڕی، یەکسەر بنەمای ئابووری و سیاسییەکەی دەگۆڕدرێت و ئیتر ئەو نەریت و تەقالیدە دەیان ساڵ دەمێنێتەوە پاش ئەو گۆڕانەش، بۆنموونە دین بەوە ناکرێ و نابێت هەر خورافات و یان دەوڵەتێکی بێ دین سەدان ساڵ دەمێنێتەوە، لەکۆمەڵگەدا کاریگەریی هەیە، هەستی نەتەوەیی هەر بەوە نابێ زوڵمی نەتەوەیی لابەریت و ئیتر کارلێکی ئابووری چارەسەر بکەیت، بەڵکو دەیان ساڵ دەمێنێتەوە، پەیوەستبوون بەوڵات و بەمیللەت شتی زۆر قووڵە، چۆتە خوارێ بۆ ناو کرۆکی کۆمەڵگەو لەکرۆکی دۆخی ئابووری و کەلتووری کۆمەڵگەدا رەگی داکوتاوە.
ئێستا زۆر لە زانایانی سوسیال ئەنتۆفی لوبیو لەهەندێک نووسینی دەرەوەی وڵات بەتایبەتی ئەوروپییەکان ئەوە دەهێننەوە پێش کە کورد میللەت نییە، نەتەوە نییە، تۆ رات لەسەر ئەوە چییە، بەبڕوای تۆ کورد میللەتە یان نا؟
من پێموایە کورد میللەتە و میللەتێکی کۆنیشەو پێشکەوتنی یان پەیدابوونی کورد وەک میللەتێک لەزەمانێکی کۆنەوەیە، بەڵام میللەت بەواتای نەتەوە، رووداوێکی مێژووییە وەک رووداوەکانی تری مێژوو، سەرەتای هەیە لەڕووی کۆرپەلەیی، ئینجا گەڵاڵەبوونی، ئینجا لەدایکبوونی، ئینجا کامڵبوونی لەقۆناغێکی مێژوویی دیاریکراودا، من پێموایە نەتەوەی کورد بەشکڵی کۆرپەلەیی دروستبووە.
لەمێژووی کۆمەڵگەی کورددا دەگەڕێتەوە بۆ سەدەی 18و19، کە دۆخی ئابووری و کۆمەڵایەتی ئەوە پڕۆسە نییە، بەڵام چونکە بەشکڵێکی کۆرپەلەیی بوو، داگیرکردنی و دابەشکردنی کوردستان نەیهێشت ئەو پڕۆسە مێژووییە مەوداکانی خۆی وەربگرێ و لەڕووی ئابووریی هاوبەش و کەلتووری هاوبەش و زمانی هاوبەش، بەڵکو کۆسپی تێخست، بۆیە نەیهێشت بەشکڵی نەتەوەیەکی پێگەیشتووی موتەکامل کورد بێتە کایەوە، بەڵام لەناحیەی رەگ و ریشەی مێژووییەوە و لەلایەنی پێکهاتەی دەروونییەوە کە هەموو کەس خۆی بەکورد دەزانێ، لەڕووی بنەمای زمانەوە کە کۆمەڵەیەکی هاوبەشی هەیە، هەرچەندە لەهجەی جیاجیای هەیە، لەهجەی جیاجیا خۆت دەزانی لەهەموو زمانێکی پێشکەوتوودا هەیە، لەئەڵمانیدا، لەئینگلیزیدا، لەتورکیدا، لەعەرەبیدا هەیە.
بێجگە لەوە زەوی هاوبەشی هەیە، کورد ماوەیەکی دیاریکراو ژیانی ئابووری هاوبەشی هەبوو، دوایی داگیرکردن تێکیدا، دابەشکردنی ئەڵمانیا جیایە، چونکە ئەوە دوای پەیدابوونی پڕۆسەی نەتەوەبوو، لەبەرئەوە نەیتوانی بگاتە نەتەوە، لەبەرئەوە کورد نەتەوەیە و پێداویستی ئەوەشی هەیە.
من پێموایە ئەو پێناسە تەسکەی لەمەڕ ستالین راست نییە، واتە جار هەیە کۆمەڵێک وابووە، هەموو مەرجەکانی تەواوە نەخێر، من دەڵێم نەخێر بەبێ ئەو مەرجانە مومکینە تەواو بێت، بەتایبەتی عەرەب بەنموونە بهێنینەوە، هەموو وڵاتەکانی خۆیان بەعەرەب دەزانن، (امە عربیە واحدە) ئەگەر بێت و پێناسەکەی ستالینیان لەسەر جێبەجێ بکەین، هیچ ژیانی هاوبەش نییە لە نێوان سوریاو مەغریب، لیبیاو سعودیە، عیراق و میسر لوبنان و سودان، بەڵام نەتەوەشن، بەرەئی من بۆنموونە پڕۆسەیەک لەمێژوودا بووە، دوایی کۆسپ هاتۆتە رێی، هەندێ شتی پێشکەوتنی پڕۆسەکە راناگیرێ، واتە پێکهاتنی پڕۆسەکەی پێ راناگیرێ، پێشکەوتنی پێ رادەگیرێ، واتە پێشکەوتنی پڕۆسەکە رادەگیرێ، نەک پێکهاتنی پڕۆسەکە.
کورد وەکو لەمناڵدانی مێژوودا لەدایکبوو و هاتەکایەوە، ئینجا ئەو نەتەوەیە قانونی هەیە، قانونی لەدایکبوونی نەتەوە، گەشەکردنی نەتەوە، پێگەیشتوو، لەکۆتاییدا پیربوونی لەدونیا و لەدایکبوونەکەی بوو، بەڵام گەشەکردن و پەرەسەندنەکەی نەبوو، ئەوە دەبێتەوە هۆی شتێکی بنەڕەتی پاڵنەری بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستان ئەوەیە کە دەبێت ئەو قانونە مەودای خۆی وەربگرێت و جێبەجێ بکرێ، لەبەرئەوە بزووتنەوەی رزگاریخوازی کوردستان هەمیشە هێزی یاسا لەوەوە وەردەگرێ.
باشە قەناعەتت وایە کە کورد نەتەوەیە، دەبێت چی بەدەست بهێنێت وەک میللەتان؟
- هەموو شتێک، بەکورتی رزگاربوون، یەکبوونەوەو دەوڵەتی سەربەخۆ، جا نازانم ئەو دەوڵەتە فیدراڵ دەبێ یان کۆنفیدراڵ دەبێ، کورد دەبێ سێ شت بەدەست بهێنێت، رزگاری، یەکبوونەوە، دەوڵەت، ئەو سێ شتە بنەڕەتییە، ئەوە قانونی پێشکەوتنە، بەرەئی من ئەوە حەتمییە، قانونی نەتەوە ئەوە دەخوازێ، قانونی نەتەوە کەگەشەی کرد ئەوەیە کە ئەو میللەتە دەبێ رزگاربێت و لەبن دەستی نەتەوەی تر بێتە دەرێ، ئینجا ئەگەر پارچەکراوبێت یەک بگرێتەوە ئینجا دەوڵەتی خۆی هەبێت، ئەوە قانونەکەیەتی.
ئەو قانونە حەتمەن دەبێ جێبەجێ ببێت، ئەوە حەتمیەتی مێژووییە و بەرەئی من جگە لەوە هیچ شتێک گرفتی نەتەوەیی چارەسەر ناکات، بۆنموونە گرفتی چارەسەری ریشەیی و لەبنەڕەتەوە چارەسەرکردنی مەسەلەی نەتەوە بەوە دەبێت کە رزگاری بکەیت و یەکی بخەیت و سەربەخۆیی خۆی بدەیتێ، مافی چارەنووسی خۆی بدەیتێ، ئینجا دوای چارەسەریی خۆی لەگەڵ چ کۆمەڵەیەک تێکەڵاو دەبێ، سنووری گومرگی و سیاسیی خۆی چی لێدەکات ئەوە شتێکی ترە.
دیارە ئەوە بەو مانایە نییە میللەتان لەپێشدا بەقۆناغی تردا ناڕۆن، میللەتان بەقۆناغی موستەعمەرەدا رۆیشتوون، بەقۆناغی نیمچە حوکمی زاتیدا رۆیشتوون، بەئینتیدابدا رۆیشتوون دوایی سەربەخۆییان وەرگرتووە، کوردیش مومکینە لەدۆخی دیاریکراودا ئەوانە قبوڵ بکەن، بەرەئی من کوردستانی تورکیا، تورک ئیعتراف بکات بەبوونی نەتەوەی کورد یا مافی دیموکراتی بداتێ، مافی حزبایەتی بدات، شتێکی زۆر گەورەیە و پێویستە کورد لەم قۆناغەوە بەدەنگییەوە بچن و کەڵکی لێوەربگرن بۆ خۆسازدان و خۆئامادەکردن بۆ قۆناغی دوای ئەوە.
واتە بەقەناعەتی جەنابت ئەوەیە پڕۆسەیەکی زۆر سروشتییە بۆ هەر میللەتێک کە دەبێت لەئەنجامی کۆتاییدا دەوڵەتی خۆی دروست بکات؟
- بەرەئی من ئەزموون دەریخست ئەوە نەبێ مەسەلەی نەتەوایەتی چارەسەر نابێ، هەتا یەکگرتنی کۆماریی هاوبەش هەیە، تائێستا زۆر سەرکەوتوو نییە، دوو نموونە هەیە، لەئەوروپای شەرقی و غەربیشدا، تەماشاکەن هیچیان ئاشتەوایی نەتەوایەتی دروست نەکردووە، نە لە بەلجیکا، نە لە ئیسپانیا دروست نەبووە، نە لە یۆگسلاڤیاو نە لە سۆڤێت دروست نەبووە، ئێستاش گرفتیان هەیە لەسەر زەوی و سنوورو ئاشتیی هەمیشەیی لەنێوان گەلاندا دروست نەبووە.
باشە بەقەناعەتی ئێوە دامەزراندنی دەوڵەتێکی میللی ئاوا بۆ کورد دەتوانێ چی بەدەست بهێنێت کە لەدۆخی ئێستادا ناتوانرێ بەدەست بهێنرێت لەو رەوشەی کە ئێستا هەیە؟
زۆر شت، یەکەم دەوڵەتی نەتەوایەتی دەکاتە پێکهاتنی نەتەوە، کامڵبوونی نەتەوە، دەکاتە کەلتوور و پێشکەوتنی کەلتوور، دەکاتە پێشکەوتنی ئابووریی و گەشەکردن و چارەسەرکردنی گرفتی کشتوکاڵ و پیشەسازی، دەکاتە مەسەلەی پاراستنی شارستانییەتی کوردو پاراستنی شوێنەوار کە ئێستا دەدزرێ، سامانی کوردستان لەمیللەتەکەدا سەرف بکرێت، پێشکەوتنی ژیانی کۆمەڵایەتی، پێشکەوتنی پیشەسازی و کشتوکاڵ و ئاوەدانی، کوردستان هەر لەدارو درەختەوە دەیگرێتەوە تا سەر شوێنەواری مێژوویی و مەتحەف و سەربەخۆیی و دابینکردنی هەستی نەتەوەیی و دیموکراسی و ئازادی و ئینجا گەشەکردنی ئابووریی و کۆمەڵایەتی و کەلتوور و شارستانی و هەمووشت دەگرێتەوە.
ئەگەر بیری لێبکەیتەوە، ئەو هۆیانە چین کە پاڵ بەمیللەتی کوردەوە دەنێ کە زۆرجار شۆڕش و راپەڕین بکات، ئایا لەغەریزەوە کورد میللەتێکی شەڕکەرە؟ ئایا بەسەریدا سەپێنراوە یان هۆکاری بێگانەیە، یان هۆکاری زاتیی خۆیەتی یان هەندێک دۆخی دیکەیە؟
من پێموانییە کورد میللەتێکی شەڕخواز بێ، یان هەر حەزی لەشەڕو شۆڕبێت، بەپێچەوانەوە، پێموایە حەزی لەئاشتی و پێشکەوتنە، بەڵام ئەو شەڕانەی کە دەبێت، هۆی یەکەمی دەگەڕێتەوە بۆ داگیرکردنی کوردستان لەلایەن دەوڵەتەکانەوەو دابەشکردنی کوردستانە لەلایەن دەوڵەتانی داگیرکەرەوەو بێ بەشکردنی میللەتی کوردە لەمافەکانی خۆی، مافی سیاسی و چارەنووس. هۆی دووەمی دەگەڕێتەوە بۆ ناو کۆمەڵگەی کوردستان کە پێداویستی کۆمەڵگەی کوردستان کە بەرەئی من پێشکەوتن شتێکی حەتمییە، هەمیشە کۆمەڵگە لەگەشەکردن و پێشکەوتندایە، ئەوە پێداویستی گەشەکردن و پێشکەوتنی جووڵانی کۆمەڵگەی کوردستانە، ئەوەی دەوێ کە کۆسپی بنەڕەتی لەڕێگاکەیدا داگیرکردنی بێگانەیە و زوڵم و زۆری بێگانەیە و دەبێ زوڵمی نەتەوایەتی لابچێ، لەبەرئەوە لەگەڵ ئەو زوڵم و زۆرەدا پێکدا دەدات و ئەو شۆڕشە پەیدا دەبێت.
هۆیەکی تری ئەوەیە کە ئەو ناکۆکی و رێگەگرتنە لەگەشەکردنی کۆمەڵایەتی لەلایەن داگیرکەرانەوە بۆتە هۆکاری رێگەگرتن لەگەشەکردنی جوتیارو دەبێتە هۆی جووڵاندنی ناکۆکی چینایەتی ناو کۆمەڵگەی کوردی، ئەوە هەمووی کۆبووتەوە ئەو هەموو فاکتەرانە پێکەوە کاریگەریی فیکری و سیاسی و هەستی نەتەوایەتی، سەرباری ئەوە کە هەستی شۆڤێنی لای دەوڵەتەکانی میللەتەکانی کاربەدەست، بۆنموونە پەیدابوونی بیروباوەڕی تۆرانیزم وایکرد کە کورد لەتورکیا هەست بکات کە کوردەو تورکمان نییە، خەباتی نەتەوایەتی دەست پێبکات و پەیدابوونی بیری تەسکی نەتەوایەتی عەرەب لەعیراق و سوریا وایکرد کوردیش خۆی بناسێت کە کوردەو حسابی پاراستنی خۆی بکات، هۆکارێکی تری ئەو شەڕانە هەوڵی تواندنەوەی کوردە لەلایەن دەوڵەتانی عیراق و تورکیاو پێکەوەکردنی ئەو شەڕانەی کە لەکوردستان روویدا. بەرەئی من ئەگەر عەبدولکەریم قاسم بەدیموکراتی بمابایەوە، هەندێک مافی دیموکراتی و نەتەوایەتی زیاتری بدایە بەکورد، شەڕ نەدەبوو لە کوردستانی عیراق، ئێستاش بەرەئی من حەقێکی مرۆیی و دیموکراتی بەکورد بدات و بیناسێ، ئەوا شەڕ نابێ، کورد هەر شەڕی ناوێ و گوتەی کورد حەزی لەیاخی بوونە، تۆمەتی دوژمنانە بۆ کورد.
باشە ئەگەر تەماشای گەلانی تر بکەین، ئەمە چەند کاریگەریی لەکورد کردووە، وەک ئاوێنەیەک وەک نموونەیەک تەماشا بکات کە ئەویش وەک گەلانی تر بەمافی خۆی بزانێ؟
- من پێموایە ئەوەی کاریگەریی لەکورد کردووە، جیرانەکانمانە، بێگومان دیارە، بەڵام ئەوە بنەمای نییە، جووڵانەوەی ئەرمەن کاریگەریی کردووە لەکوردو بۆنموونە لەدوو رووەوە سەلبی و ئیجابی.
پەیدابوونی هەستی نەتەوایەتی و جووڵانەوەی ئەرمەن کاریگەریی کردووە، رووناکبیرانی نەتەوەی کوردو بەڵێ بۆ ئەرمەن بکا بۆ ئەوان نەیکەن؟
لەلایەکی ترەوە بۆرژوازیەتی ئەرمەن ویستویەتی نەخشەی نیشتمانی واتە وەک ئەوەی چەند کوردێک بێت نەخشەی ئیمپراتۆرییەتی ئەیوبی بێنێ و بڵێ ئەوە هەمووی خاکی کوردستانە، وەختێ رۆژێ لەڕۆژان ئیمپراتۆریەتی ئەرمەن هەبووە، خاکی کوردیش هەبوو، خاکی تورکیش هەبووە، خاکی عەرەب هەبووە، ئەو دەیەوێت ئەوە بکاتە نەخشەی ئەرمینیا، ئەوەی کورد وەختی خۆی کردوێتی، خەڵکی کورد جووڵاندنەوەی، تەبعەن سەیری شیعرەکانی حاجی قادر بکە، شیعری حاجی قادر ناوی هاتووە بۆنموونە، لەبەرئەوە خۆی لەخۆیدا دەجوڵێ، بۆنموونە تورک کوردی جووڵاندووە، هەم ترساندوێتی، هەمیش جووڵاندووێتی، مەسەلەی بزووتنەوەی نەتەوایەتی عەرەب کاریگەریی کردووە لەبیروبۆچوونی رزگاری و دیموکراتی، لەبەرئەوە میللەتانی دەوروبەر کاریگەرییان کردووە، رزگاریی گەلانی جیهان هەر وابووەو کاریگەریی کردووە، خەباتیان کردووە، شۆڕشیان کردووە، کورد چی لەوان کەمترە؟ لەئەفریقا هەندێ عەشایەر هەیە بوونەتە دەوڵەت، دەوڵەت پەیدا بووە ژمارەی نفوسەکەی هێندەی ژمارەی شەهیدەکانی کوردستان نییە کە لەڕێگەی ئازادیدا خۆیان بە کوشت داوە.
باشە بوونی عوسبەتولئومەم یان نەتەوە یەکگرتووەکان یان هەندێ بنەمای جیهان لەسەر مافی گەلان بۆ مافی چارەنووس هەتا چ رادەیەک کاریگەریی کردووە؟
- ئەوە بەڕەئی من کاریگەریی کردووە لەخوێندەوارو سیاسییەکانی کورد، بەڵام ئەوە نەچۆتە ناو ناخی جەماهیری کوردەوە، بەتایبەتی عوسبەتولئومەم وەختی خۆی کاریگەریی کردووە لەخوێندەوار و سەرۆکەکان و واتە ئەوانەش داوای هەق دەکەن، چونکە ئەوانە هیچیان بۆ کورد نەکرد، لەبەرئەوە لەسەرەتادا ئەوانە هاندەربوون، دوایی بۆیان دەرکەوت نەتەوەیەکگرتووەکان راستە بیرو باوەڕەکەی کاریگەریی کردووە، بەڵام دیسانەوە بێ هیوایی داوە بەکورد، کە هەرگیز لەسەر کورد هەڵی نەداوەتی، ئەمانە دەبێت دوو حسابیان بۆ بکەیت، حسابێک یەکەم جار هاندەر بووە، دووەم جار بێئومێدیی داوە بەکورد.
باشە ئەگەر هاتوو دەوڵەتی میللیی لەکوردستان دامەزرا، دەبێت چ رەنگێک بەخۆیەوە بگرێت، چ جۆرە حکومەتێک و چ سیستمێکی سیاسی؟
لەسەر ئەو سیستمەی کە من دەمەوێت بۆ میللەتی کورد، سیستمێکی دیموکراسییە، باوەڕم بەدیموکراسیی هەیە کە دەبێت لەکوردستان ئەوپەڕی دیموکراسی سیاسی لەکوردستان هەبێت و خەڵکی کورد خۆی رژێمی خۆی هەڵبژێرێت و ئازادییەکی تەواوی هەبێت و خەون بەوەوە دەبینم کۆمەڵگەێکی فرە حزبی و فرە بیروباوەڕمان هەبێت، بەشێوەیەکی مەدەنی ململانێ لەنێوان ئەو حزبانەدا بەڕێوەبچێت.
من پێموایە کوردستان دەبێت لەسەر دوو قاچ بڕوات، لەسەر کشتوکاڵ و لەسەر پیشەسازی و نابێت هەر بەتەنها گرنگیی بەکشتوکاڵ یان بەپیشەسازی بدات.
لەبنەڕەتدا دەبێت ئیهتمکامێکی زۆر بەکشتوکاڵ و جەنگەڵ و ئاژەڵ بدرێت، پیشەسازیەکانیش گرنگییان پێ بدرێ کە بۆ ئێمە پێویستن کە ماددەی خاو و ئیمکانییەتی بوونی هەیە لەکوردستان، نەک وەک نەریتەکانی جاران 10 ساڵ بتگوتبا کە دەبێت پیشەسازیی قورس دروست بکەین، ئێستا واناڵێم، پیشەسازیی قورس ئەو مەوادانەی کە لەکوردستاندا هەیە پێویستە دروستی بکەین، نەوتە، پترۆکیمیاویاتە، ئەگەر ئاسن و کانزاو ئەوانەمان هەیە بەمۆدێرنترین جۆریش بیکەین، بەڵام نەچین دوای ئەوە بکەوین ئەو بیرۆکەیەی کە لەسەرەتای دەوڵەتی سوڤێتییەوە هەبوو کە هەموو شتێک لەوڵاتی خۆی بێت، هەموو وڵاتێ وابکات کە هەموو شتێک لەوڵاتی خۆی بێت، بەبڕوای من ئەوە شتێکی هەڵەیە، ئابووریت تووشی هەڵدێر دەکات، ئابووری وڵات ئەوە ئاژەڵ لەلایەک و ئینجا پیشەسازییش ئەو پیشەسازییانەی کە لەکوردستان مومکینە بکرێت، ئەمەی کە دەڵێم دوو قاچە لەسەر قاچێکی کشتوکاڵی بڕۆین، یان لەسەر قاچێکی پیشەسازیی بڕۆین، بەهەمان شێوە لەموڵکییەتدا لەسەر دوو قاچ دەڕۆی لەسەر قاچێک کە موڵکی دەوڵەتە لەسەر قاچێک کە موڵکی کۆمەڵێک لەکەرتەکانەو کە موڵکی تاکەکەسییە، ناکرێ هەردووکی فەرامۆش بکەین، ئەزموونیش دەریخست هەتا لەوڵاتە سۆشیالیستەکانیش کە شکستیان خوارد، ئەوە دەبێت هەم بواری ئەوە بدەین نابێت تەواو وەک ئەمریکا و ناشبێت تەواو هەر دەوڵەتێ بێت وەک هەندێک وڵاتی تر هاوسەنگییەکی لۆژیکی ماقوڵ بکرێت بەپێی پێداویستییەکی ئابووریی کۆمەڵایەتی و بەپێی گەشەسەندنی زانستی و تەکنەلۆجی و هەروەها بەڕەچاوکردنی بەرژەوەندیی خوێن نەمژینی گرووپی زۆرینە لەلایەن کەمینەوەو نەبوونی خوێنمژین واتە ئیستیغلال و دەبێت بەڕاستی حساب بۆ ئەوە بکرێت.
بەڵام ئەوەی کە زۆر پێویستە گرنگیی پێبدەین ئەزموون دەریخست ئەگەر گرنگیی پێنەدەین کۆمەڵگە دوادەخات کە شتی پێشوەخت نەکەین، بۆنموونە ئەو خۆماڵیکردنانەی کە لەکۆمەڵگەی عەرەبیدا کرا، هەمووی هەڵەیە، ئەگەر من ئێستا دەنگ بدەم لەپەرلەمانی عەرەبی، دەنگ نادەم بەوەی کارگەی جیبس و ئەوانە خۆماڵی بکرێت، خۆماڵیکردن ئەگەر من بەدەستم بێت لەکۆمەڵگەی کوردستان نەخشەی ئابووریی بکێشم، دەڵیم نەوت و پترۆکیمیاویات و کانزاکان هەمووی دەبێت موڵکی میللەت بێت، نابێت بدرێت بەکەسەکان، بەڵام خەڵک بۆخۆی کارگەی کۆکا کۆلا دانێ، کوتاڵ دانێ، ئەوە مەسەلەیەکی زۆر پاش گەشەسەندنە کە بزانین هەموو شتەکان خۆماڵی بکەین، ئەو گەشەسەندنە بەرەئی من رێگەی گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی دەگرێت، بۆنموونە ئەو خۆماڵیکردنانەی کە لەوڵاتانی وەک سوریا و عیراق و لیبیا کرا، رێگەی لەگەشەسەندنی کۆمەڵایەتی گرت و دوایخست، گەشەسەندنی ئابووری دواخست، جگە لەوە خاڵێکی تر کە دەبێت حسابی بۆ بکرێت لەئابووری کوردستاندا، داهاتی تاکەکەس و هەوڵی تاکەکەسە کە گرنگییەکی زۆری هەیە و ناتوانین نادیدەی بگرین، واتە بۆنموونە ئێستا پڕۆژەیەک دانێین، چێشتخانەیەک دانێین، چوار کەس بۆ خۆیان دایبنێن، دەستکەوتەکەی بۆخۆیان بێت، زۆر گرنگیی زیاترە لەوەی کە چواریان بۆ بەکرێ بگرین، ئیتر باکی نییە نەوعیەتی باش دەبێت یان نا، خەڵک دێت یان نایەت، بەڕەئی من ئەوە کاریگەریی زۆری هەیە، ئەو شتانەش دەبێت حسابی بۆ بکرێت، من لایەنگری ئەوەم سیستمی کۆمەڵایەتی دەبێت سیستمێکی دیموکراتی بێت، دەبێت خەڵک هەقی هەبێت لەهەلبژاردندا، باوەڕم بەوەیە دەبێت ژن و پیاو یەکسان بن، نابێت جیاوازی هەبێت لەوەدا، باوەڕم بەوەیە جیاوازی هەبێت لەدینداری لەکۆمەڵگەی کوردستاندا، دەبێت ئەو کەمینە نەتەوەییانەی کە لەکوردستان هەن نەک هەر نازیان هەبێت، دەبێت یەکسان بن، واتا من بەدەستم بێت لەکوردستانی عیراق ئەرمەن و ئاشوور و تورکمان لەکوردستان ئەوەندە حورمەتیان هەبێت، بیکەین بەنموونە بۆ ئەو میللەتانەی کە کوردیان عەزێت داوە، ئەوەشم پێ زەروورییە جیاوازی ئایین، دەبێت حوریەتی ئایین هەبێت، موسڵمانە، گاورە، جولەکەیە، مزگەوت و شوێنی خۆی هەبێت موحتەرەمانە، بەڵام بەزۆر هیچ شتێک بەسەر کەسدا نەسەپێنرێت.
باشە بەدیدی خۆت دەوڵەتێکی میللیی کوردستانی ئاوا کە باسی دەکەیت، لەڕووی ئابوورییەوە دەتوانێ ژیانی خۆی بەڕێوەببات؟
بەرەئی من زۆر چاک دەتوانێ و بنەمای ئابووری دەوڵەت لەکوردستان لەزۆر دەوڵەتی تر زیاترە، کوردستان نەوتی هەیەو کانزای هەیە، کشتوکاڵی هەیە، ئاوی هەیە کە ئەوە زۆر سامانێکی گەورەیە، سەرچاوە ئاوییەکانی دیجلەو فورات لەکوردستان ئەو سامانە لەسامانی نەوت باشترە، چونکە هەمیشەییە، هەتا هەتاییە.
ئەوە بەرەئی من ئەوەندەی کوردستان بنەمای دامەزراندنی دەوڵەتی هەیە، کەم دەوڵەت هەیەتی، بەڵام لەوانەی خۆرهەڵات هیچیان لەئێمە زیاتریان نییە، وڵاتانی عەرەبی عەرەبستانی سعودی نەوتی هەیە ئاوی نییە، نەوت تاسەر نابێ، ئێران و تورکیا هیچیان بنەمای ئابوورییان لەئێمە زیاتر نییە، گەشەکردنی ئابوورییان لەئێمە زیاترە، بەڵام بنەمای ئابوورییان لەئێمە زیاتر نییە.
بەشێکی تری پرسیارەکەم ئەوەیە ئایا کادری ئیداری و رووناکبیری تەواو هەیە لەکوردستان بتوانێ ئەو دەوڵەتە بەڕێوەببات؟
- بەڵێ پێموایە هەیەو ئێستا پەیدابووە، بێگومان کەموکورتیان دەبێ لەهەندێ مەسەلەی تەکنەلۆجی و پزیشکی، بەڵام ئەوەی بنەڕەتییەکەیمان هەیە و کەڵک وەردەگرین لەبەشەکانی ترو هەموو کورد بکەینە سەریەک، نەشمان بوو، ئەوا تۆ تەماشای ئەمریکا بکە، ئێمەش دەتوانین ئەوە بکەین.
لەڕووی سەربازییەوە ئەو دەوڵەتە دەتوانێ خۆی بپارێزێ؟
- بەتەئکید ئەو دەوڵەتە وڵاتی کوردستانی بەدەستەوە بێت، دەتوانێ خۆی بپارێزێ، دەتوانێ نەشهێڵێت کەس بیر لەپەلاماردانی بکاتەوە.
باشە بابگەڕێینەوە سەر بزووتنەوەی ناسیۆنالیستی کوردی، ئەگەر بتەوێت دەستپێکردنی، ئەگەر بتەوێت بگەڕێیتەوە بزووتنەوەی میللی کورد لەفڵان شتەوە دەستیپێکردووە، ئایا لەشیعرەکانی ئەحمەدی خانی بووە بەڕابەر، حەزدەکەم بۆخۆت ئەگەر خۆت بتەوێت دەستنیشانی بکەیت و بتەوێت لەسەر مێژووی بزووتنەوەی میللیی کورد قسەبکەیت؟
من لەسەری نووسیوومەو لەکتێبدا باسم کردووە، بۆنموونە بزووتنەوەی نەتەوایەتی لەهەموو دونیادا یەکەمجار بەفیکر دەستپێدەکات، یەکەمجار بەشکڵی ئەفکار دەگرێ، ئەگەر ئەفکاری نەتەوایەتی بوو، خۆی نیشانەی بوونی نەتەوایەتییە، چونکە فیکر لەکۆمەڵگەوە دەردەچێت، شتێک ئەگەر نەبێت فیکرەکەی نابێ، بۆنموونە ئەگەر فڕۆکە نەبێ، مومکینە خەیاڵی فڕۆکە هەبێ، بەڵام وەسفی فڕۆکە ناکرێ، ئەگەر نەتەوەی کورد نەبوایە، کوردایەتی نەدەبوو، لەبەرئەوە لەو رۆژەوە کە کردەوەو بیرکردنەوە هەیە، بۆنموونە ئەحمەدی خانی دوای ئەوە یەکێکی ترە کە باسی کورد کراوە، دیارە کورد هەبووە بۆیە باسی کورد کراوە، ئەگینا با کورد نەبێ کەس باسی ناکا، شتێک کە نەبێ خەڵک باسی ناکا، شتەکە خۆی نەبوو باسی رەنگ و رەنگدانەوەکەی ناکا، لەبەرئەوە بەڕەئی من هۆکەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوانە، بەڵام ئەوە نەبوو بەهۆی راپێچکردن و راماڵینی لەگەڵ خۆیدا، ئەوە لەسەرەتای پەیدابوونی نەتەوەی کوردە و ئەو ئەفکارانە پەیدابووەو هەبووە.
سەدەی 19 بەرەئی من کە تێیدا بزووتنەوەی کوردایەتی دەستیپێکردووە، یەکەمجار بەشێوەی موعارزەی نفوزی بێگانەو پاراستنی نفوزی کوردی بووە، ئەو ئەمارەتانەی کە ویستویانە بەرگری لەخۆیان بکەن هەر ئەوە نەبووە، تموحی زاتیی میرەکان، بەڵکو لەهەمان کاتدا تموحی میللەتەکەشی تێدابووە کە حاکمی بێگانەی نەبێ، حاکمەکەی لەخۆی بێ، سەرباز نەدات، باج نەدات، ئەوەیە مەسەلەی حوکمڕانیی میللی، لەوەوە ئەو بزووتنەوانەی سەدەی 19 من هەمووی بەدرێژکراوەی بزووتنەوەی کوردایەتی دەزانم تا بزووتنەوەکەی شێخ عوبەیدوڵڵا، پێموایە بزووتنەوەی بەدرخان زۆر دیعاییەی بۆ کراوە لەمێژووی کورددا. من رەئێکم هەیە لەسەر مێژووی کورد، دوو غەدر لەمێژووی کورد کراوە، یەکێکیان ئەوەیە کە بێگانەکان کردوویانە و هاتوون هەموو بزووتنەوەکانی ئێمەیان خاپوورکردووە و جنێویان پێداوین، بەیاخی و دژی شارستانییەت وەسفیان کردووین و هەمووی ناڕاستە، دووەمیش ئەوەیە کە هی خۆمان موبالەغەو پیاهەڵدانە شتێکی کورد هەبووبێ کردوومانە بەبزووتنەوەیەکی نەتەوەیی و هەندێکجار درۆمان بۆ هەڵبەستووە. پێموایە مێژووی کورد بەشێوەیەکی زانستی و بابەتی وەک ئەوەی کە هەیە و وەکو روویداوە بەواقیع تەماشای بکەین، لەبەرئەوە بەرەئی من بزووتنەوەی شێخ عوبەیدوڵڵای نەهری یەکەم بزووتنەوەی کورد بووە، بەڵام من هەمووی بەکراوەیی دەزانم، لەوەوە یەکەم دەستپێک روویداوە، دوای ئەوە مەسەلەی کوردو بزووتنەوە کوردستانییەکانی تورکیا کە دەیزانی.
حزبەکان و بزووتنەوەی مەشرورتییەت و ئەوانە لەکوردستانی تورکیا بزووتنەوەی کورد دەستیپێکردووە، چونکە یەکەم پێشکەوتنی ئابووری لەوێ بووە، لەپێش بەشەکانی ترەوە بووە، نزیکبووە لەخەلافەتی عوسمانی و نزیکبووە لەشارستانییەتی عوسمانی و نزیکبووە لەئەوروپاو روسیاو هەروەها نزیکتریش بووە لەناوەندی شارستانییەت و پێشکەوتن و رۆشنبیریی و خوێندنەوەو خەڵکی کوردیش لەئەستەمبوڵ و ئەوانە کە ناوەندی دەوڵەت و خوێندەواری ئەوروپاو ئەو شتانە بووە، یەکەمجار جووڵەی کردووە، لەوێشەوە پەلی هاویشتووە بۆ سەر بەشەکانی تری کوردستان، ئیتر ئەو بزووتنەوەکانی تورکیی عوسمانی لەوێوە دەست پێدەکات.
هەندێ نووسەری بێگانە کە دێن باسی بزووتنەوەی کورد دەکەن زیاتر بۆ ئەوەی دەگێڕنەوە کە هێزی بێگانە و دەوڵەتی بێگانە لەبەر قازانجی خۆیان پاڵیان پێوەناوەو دواتر وازیان لێهێناوە، بۆیە بزووتنەوەکە لەناو چووە؟
- من دژی ئەوەم، من پێموایە بزووتنەوەی دیموکراتی کورد بزووتنەوەیەکە لەدەروونی کۆمەڵگەی کوردەوە بووەو بەری پێویستییەکانی گەشەکردنی خەڵکی کوردستانە بۆ پێویستیەکانی گەشەکردنی ئابووری رۆشنبیری و شارستانی دروست بووە، ئەم بزووتنەوەیەی هێرشی بێگانەیەش بۆ سەر کوردستان هەر لەوەوە کە رێگری گەشەکردنی کۆمەڵگەی کوردی بووە، ئەسڵی بزووتنەوەکە سەرچاوەکەی لەدڵ و دەروونی خەڵکی کوردستانەوە بووە، بۆنموونە داگیرکردنی بێگانە ئەوەبووە کە رێی گرتووە لەو پێشکەوتنە سروشتییە، بۆیە کورد چۆتەوە بەگژیدا، هەمیشە هەموو دەوڵەتەکانی دەوروبەر ویستویانە یاری بەمەسەلەی کورد بکەن، یاخود بەهەموو مەسەلەکانی تریش بکەن، دەوڵەتەکان ویستویانە یاری بەمەسەلەی ئەرمەن بکەن، بەهی کورد، عەرەب، تورک بکەن و ویستویانە یاری بەموستەفا کەمال خۆی بکەن، یاری بەدەوڵەتی عوسمانی بکەن، بەعیراق بکەن هەر ئەوە نەبووە کە یاری بەمەسەلەی کورد بکەن، بەڵام شتەکە چییە، چونکە بۆنموونە ئەوان بۆیان چووەسەرو بوون بەدەوڵەت، بۆیان پینەکرا، ئەی لۆرەنس نەهات سەروەری عەرەبی دروستکردو عەرەبی هاندا؟ بەڵام چونکە دەوڵەتیان بۆ دروستکردن ئەوە پینەکرا، ئەی باشە بزووتنەوەکەی موستەفا کەمال یەکەمجار نەچوو بۆ لای رووس و هاوکاریکردن و دوایی بای نەداوە بۆ لای غەرب و کەس پێیان ناڵێ سەروچاوت برۆیە؟، بەڵام ئەگەر کورد ئەمڕۆ لەگەڵ سۆڤێتەو سبەی لەگەڵ ئەمریکا بێت، دەڵێن ئەها هەر رۆژەی لەگەڵ یەکێکن، چونکە ئەنجامی نەبووە، تەنانەت هەموو گرنگییەکی پێ دەدرێت، بۆنموونە رەزا شای ئێران خۆی دروستکرد وتیان پیاوی ئینگلیزو رووس بووە، ئینگلیز و ئەمریکا و فەرەنسا و دەوڵەتە گەورەکان ویستوویانە لەهەر جێیەک لەدونیا بۆیان بکرێت، دەیانەوێت دەستێکیان تێیدا هەبێ، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییە کە نۆکەری ئەو دەوڵەتانە بکات؟ بەڵام کە پەیدابوو بەشێکی روسیا دەیەوێت کەڵکی لێ وەرگرێ، ئەمریکاش دەیەوێت دوژمنایەتی بکات، دەستی تێوەردەدات. کۆنترا ئەمریکا دروستی نەکرد؟، کۆنترا هەبوو، بەشێک بوو لەبزووتنەوەکە، خۆی دوایی کە جیابۆوە، ئەمریکا ویستی ئیستیغلالی بکات، بزووتنەوەکەی بۆنموونە لەیونوتا لەئەنگۆلا هەبوو ئێ بزووتنەوەیەکی نیشتمانیی رەسەن بوو لەسەرەتادا، خۆی خستە باوەشی ئەوانی ترو لەوێوە ناچارکرا، ئەگینا دەستکردی ئەمریکا نییە، کۆمەڵگە خۆی زاوزێ دەکات، وەک مرۆڤ خۆی زاوزێ دەکات، بزووتنەوەکانی کۆمەڵایەتی و پێشکەوتنی رۆشنبیری جا دیموکراتییە یان سۆشیالیستییە ئەوە لەکۆمەڵگەکاندا دەردەکەوێ، دواتر خەڵکی دیکە دێن ئیستسماری دەکەن، لەناو کوردیشدا بێگومان چەندین خەڵک لەبزووتنەوەی کورددا بووە، لەداهاتووشدا کوردستان ببێتە دەوڵەت، دەوڵەتەکانی تر دەیانەوێ ئیستغلالی بکەن، بێگانە، جیرانی خۆی، دەیانەوێ دۆستی بن و بیکەنە هاوپەیمانی خۆیان، بەڵام گرنگ ئەوەیە کورد خۆی رێگە نەدا ببێتە ئامرازی دەستی ئەم و ئەو، کوردیش ناتوانێ ئەوە بکات.
ئێستا بۆنموونە کوردی تورکیا، کوردی عیراق، ئەزموونە تاڵەکانی کوردی تورکیا، واتە دژی تورک، مەجبورن لەسوریاو ئێران و بولگاریا چەک وەرگرن، ئەوانیش بەرژەوەندی خۆیان هەیە، ئەوانیش بەرژەوەندی خۆیان نەما نایکەن، ئەوە سروشتی ژیانە.
کە باسی هۆیەکانی گەشەکردنی بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردت کرد و پێشکەوتنی ئابووری، دەتوانی بۆم روون بکەیتەوە مەبەستت کام پێشکەوتنە؟
کۆمەڵگەی کوردستان لەقۆناغێکی دیاریکراودا بەرهەمی لێ پەیدابوو، هەروەها بازرگانی تێکەوت و هەروەها بەرهەمی ئاژەڵی هەبوو دەبوایە بنێردرێتە دەرەوە، ئەوە پارەو پولی هێنایەوە، سەرمایەدارێک پەیدابوو لەکۆمەڵگەی کوردستان، ئەگەر دەستێوەردانی بێگانە یا داگیرکردنی بێگانە نەبایە، بەرەو ئەوە دەچوو گەشە بکات، کۆمەڵگە بەرەو کۆمەڵگەیەکی سەرمایەداری، ئینجا پێداویستیی پێشکەوتن بۆ گەشەکردنی کۆمەڵگە. مەبەستم لەوەیە پێداویستیی سەرمایەداری لەکوردستان کە بەرەو ئەوە دەچوو لەچییەوە هات لەداگیرکردنی بێگانەوە هات، رێگرتن لەگەشەکردنی پیشەسازی لەکوردستان، سەروەرت و سامانی کوردستانیش وەک ئاوەکانی دەڕژێتە دەوڵەتانی ترەوە، تەماشا بکە خاکی کوردستان رووبارەکانی لەچیاکانەوە دێت و دەڕژێتە دیجلەو فورات، دیجلە و فورات لەدەشتەکاندا ئاوی پێ دەدرێت و لەکوردستان سوودی لێ نابینرێ، سامانی کوردستانیش لەبازاڕەکانی ئەنقەرەو ئەستەنبوڵ و دیمەشق و بەغداو تاران لەوێ ئیشی پێدەکرێ نەک لەکوردستان، بازرگانی و بانکی لێ دروست بکرێ، ئەوە دەستێوەردانی بێگانەیە و مەبەستم ئەوەیە.
هەندێ نووسەر وادەنوێنن بزووتنەوەی کورد هەتا ئێستا بزووتنەوەیەکی عەشایەرییەو بەگشتی وەلائێکی میللییە؟
- ئەو قسەیە راستیشەو ناڕاستیشە لەکوردستاندا، لەکۆمەڵگەی کوردستاندا جووڵانەوەی رزگاریخوازی نەتەوەیی کورد واتای نەفیکردنی خێڵەکیی کوردەو بزووتنەوەی کورد هەموو کۆمەڵگە دەگرێتەوە نەک یەک چین و یەک عەشیرەت، هەموو وڵات دەگرێتەوە نەک یەک هەرێم، ئەوە راستیەکەیەتی.
بەڵام راستییەکەی کاریگەری عەشایەری هەبووە لەکورددا، چونکە هەندێک لەئەنجامی دۆخی مێژوویی کۆمەڵگەی کوردیدا بۆنموونە هەندێ بنەماڵەی ئاینی کاریگەرییان هەبووە لەسەر بزووتنەوەی کورد یان هەندێکجار عەشایەر هەڵساوە بەشێوەیەک ئەوەی بەخۆوە گرتووە کە نەتەوەیی بێت.
هەندێکی زۆر قسە لەکوردستانی عیراق لەکوردستانی ئێران راستبووە، بەڵام بەڕەئی من مەزهەبی بنەماڵەییەکەی بزووتنەوەی کورد هی خوێندەوارو خەڵکی شارو شارەکانە، خۆت دەزانی شتی خێڵەکی کەمتر بووە، ئەوە مانای ئەوە نییە هێشتا نەماوە بەبڕوای من بەڕاستی دوو هەڵەی مێژوویی کورد نەیهێشت کورد لەمە رزگاری ببێ، بەڕەئی من راپەڕینی بەردەرکی سەرا لە (6)ی ئەیلول لەکوردستانی عیراق یەکەم بزووتنەوەیە کە روودەدات، ئەوە خاڵی زاڵ بوو کە ئیشی بزووتنەوەی کوردی لەدەستی لادێ و عەشایەرو ئاغاوات و شێخ دەرهێنا و دایە دەست خوێندەوار، لەدوای ئەوە بزووتنەوەی خوێندەواران دەستپێدەکات و من لەکتێبیکمدا باسم کردووە، دیارە لەسەردەمی مامۆستا ئیبراهیم و ئەو گروپە خوێندەوارانەی ئەو زەمانە دەستپێدەکات، دوای ئەوە هیوا دێ و حزبێک دروست دەکات بێ ئاغاو شێخ خۆیان سەرۆکایەتیی ناکەن. دوابەدوای حزبی هیواش ژ.ک بوو، ئەویش لەسەرەتاوە وابوو.
مەلا مستەفا بووە هۆی ئەوەی عەشایر بمێنێتەوە لەبزووتنەوەی کورددا و بژێتەوە، لەزەمانی مەلا مستەفادا لایەنی عەشایەری لەسۆران و بادینان ژیایەوە، جاران ئەوە نەبوو، من لەبیرمە وەختێ کە هەمزە عەبدوڵڵا لێپرسراوی پارتی بوو کەس نەیدەگوت ئەوە بادینییە، من خۆم یەکێک بووم لەوانەی هەمزەم دەپەرست. نەماندەزانی هەمزە سۆرانییە یان بادینییە، مامۆستا ئیبراهیم بوو بەسکرتێری پارتی، کەس نەیدەوت ئەوە سۆرانییە یان بادینییە، شتی وانەبوو لە بزووتنەوەی کوردیدا ئەوە پاش مەلا مستەفا دروست بوو، ئێستاش لەبزووتنەوەی کوردیدا ماوە، بەڕەئی من ئێستاش لەبزووتنەوەی کوردیدا شتی عەشایەری ماوە، باڵی عەشایەری تەسلیم نەبووە، من پێموایە ئەوا دیاردەیەکە لە خۆرهەڵاتدا هەیە، واتە بنەماڵەو عەشایەر دەیانەوێ، بۆنموونە تۆ لوبنان وەربگرە کۆمەڵگەیەک بوو بەحساب وەکو ئەوروپا بوو، پێشکەوتوو بوو، شارستانی و رۆشنبیری بوو، کەچی ئێستا حزبی ئالی جومبولات هەیە، حزبی ئالی شەمعون هەیە، حزبی ئالی جومەیل هەیە، ئەوە لەکوردیشدا ماڵی بارزانی ماونەتەوە، بەڵام من پێموایە لەبەشەکانی تری کوردستان ئەوە نەماوە، لەکوردستانی ئێران بۆ نموونە ئەوە نەماوە. لەکوردستانی تورکیا هەر نەماوە، واتە هەرچی هەیە بەدەست خوێندەوارانەوەیە، نازانم کە پەرەی سەند دوایی چی لێدێتەوە، لەسوریاش ئەوە خۆت لەمن باشتر دەزانی عەشایەر نییە.
وەک سەرکردەیەکی گەلی کورد، تۆ بێگومان هەندێ ئامانج و سیاسەتێکی دیاریکراوت لەبەرچاوە کە کاری بۆ دەکەیت و خەباتی بۆ دەکەی، چۆن و چ ئینسترۆمێنتیک بەکاردەهێنێ بۆئەوەی ئەو ئامانجە بەدی بهێنێت؟ - بەرەئی من رێکخستنی کۆمەڵانی خەڵک چاکترین هۆکارە، واتە وردتر بیڵێم هۆشیارکردنەوەو راپەڕاندن و رێکخستن و رێبەرایەتیکردنی کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان چاکترین هۆکارو... بۆ ئەوەی کە کوردستانی پێ رزگار بکەین، ئەوە بنەماکەی بێت و ئەوە سەرچاوەکەی بێت و ئەوە بناغەکەی بێت، کە بەشێوەیەکی سەربەخۆیی سەربەخۆ بەفیکر و عەقڵی سەربەخۆبێت، دووەم سەربەخۆبێ لەکلکایەتیی بزووتنەوەی تر، دوای ئەوە هەموو شتێک جائیزە بۆی دەوای ئەم دوو شتە هۆشیارکردن و راپەراندن و رێکخستن و رێبەرایەتی ئەو جووڵانەوەیە، هەروەها دابینکردنی سەربەخۆیی فیکری سیاسی و رێکخراوەیی بۆی، ئینجا هەموو جۆرە پەیوەندی و هاوکارییەک جائیزو حەڵاڵە بۆئەوەی جێبەجێی بکەیت.
لەپرسیارەکانی ترو پێشتر لەناو قسەکانی خوتدا وەڵامت دایەوە، بەڵام یەکێک لەموشکیلەکان کە لەناو بزوتنەوەی کورددا هەیە، ئێمە گریمان ئێستا دەوڵەتی میللی کوردستان دامەزرا بەلای تۆوە دەبێت کام لەهجە ببێ بەزمانی رەسمیی کوردستان؟
- بەرەئی من ئەوە عاتیفەی ناوێت ئەوە شتێکی لۆژیکی دەوێت، لەهەر زەمانێکدا ئەو لەهجەییەی کە زۆرتر گەشەی کردووە ئەوە ئەو لەهجەیەیە دەبێت ببێت بەزمانی رەسمی، کە ئێستا ئەو لەهجەیە کە پێی دەڵێن زمانی سلێمانی، لەبەرئەوە هەر کوردێک لەو قەرارە دەرچێ خۆت دەزانی من بەعەشیرەت زەنگەنەم، بەکەرکوکیش قسان دەکەم، بەکۆییش قسان دەکەم، ئێستاش لەهجەی سلێمانی نازانم، ئێستاش لام و مام نازانم بەکاربهێنم لەناوی دا یان لێیدا، بەڵام ئەوە زەمانی گەشەی رۆشنبیریی کوردە، چۆن لەهجەی قوڕەیش پێشکەوتووترە لەلەهجەی زمانی سودان، ئەم لەهجەیەی زمانی کوردی پێشکەوتووترە و قابیلیەتی نووسین و هەموو شتێکی زۆر باشترە، لەبەرئەوە کوردێک بیەوێ کوردایەتی بکات و ناوچەگەریی نەکات، ئەوە دەبێ زمانی رەسمی بێ، بەو مەعنایە نییە زمانەکانی تریش نەمێنن، لەهجەکانی تریش محەلین، رادیۆیان هەبێ، هەتا رۆژنامەیان هەبێ، بەڵام ئەم زمانە زمانی رەسمییە، زمانی نەتەوەی کوردە، چونکە گەشەی کردووە، ئەگەر بۆنموونە حکومەتی شێخ عوبەیدوڵڵا دروست ببوایە، یان حکومەتی شێخ سەعیدی بوایە، بەتەئکید زمانی رەسمی کرمانجی دەبوو، زیاتر گەشەی دەکرد، بەڵام ئێستاش نامەیەکم خوێندەوە هی ئەو برادەرانەی هین، زۆر وشەی عەرەبی تێدایە، بەو دەرەجەیە گەشەی نەکردووە کە قابیلیەتی تەعبیرو بەهێزی هەبێت، وەک ئەو لەهجەیەی ئێستا پێی دەڵێین سلێمانی، کە ئەوە هەڵەیە، لەبنەڕەتدا لەهجەی موکریانەو لەسەر دەستی سلێمانی گەشەی کردووە و بۆتە ئەمەی ئێستا، بەڵام ئەوە سۆرانیش نییە، زمانی سۆرانی زمانی هەولێری و رواندوزی و ئەو ناوچانەیە، بەڵام پێموایە پیتی لاتینی باشترە تا پیتی عەرەبی، بەڵام زمان ئەوەیە و ئەوانی تر بەڕاستی نەزعەی ناوچەگەرییە، چەند کەسێکی وەک عیسمەت شەریف وانلی و ئەوانە بەڕاستی دایانهێنا، بەڕاستی ئەوە دەمارگیریی نەتەوەییە، بڵێن کام شار پایتەخت بوو، کام شار زیاتر بەکەڵکی پایتەختی دێ لەڕووی پێشکەوتنی ئابووری و شارستانی و ئەمنیەتی وڵاتەوە، مومکینە شارێکمان هەبێ کە ئێستا لەخەیاڵماندا نییە لە 10 ساڵی داهاتوودا شارێک دروست بکرێت ئەوە بەکەڵکی پایتەخت بێت، ناتوانی بڵێی هەردەبێ سلێمانی بێت، یان کەرکوک بێت، یان هەولێر بێت.
هەروەها مەسەلەی کوردستان لەکوێوە رزگار دەبێ، نازانم (.....) بەرەئی من دیسانەوە فەرزکەین کوردستانی تورکیا رزگاربوو، کوردستانی تورکیا زمانەکەی خۆی دەکاتە زمانی رەسمی و بەشەکانی تری کوردستان کە هاتن چوونە سەر ئەو، دەبێتە زمانی رەسمی، ئەوەش کاریگەری هەیە. مادام تۆ ئێستا لەمن دەپرسی، پێش ئەوەی هەلومەرجی مێژوویی زمان فەرز بکا، پێموایە زمانی ئەو لەهجەیە لەئەدەبیاتی سلێمانیدا لەهجەی سلێمانی نەک هی هەولێرو بادینان و دهۆک لەعیراقدا، چونکە هەمووی یەک نییە لەزەمانێکدا لەمێژووی کورد ئەوەی پێیدەوترێت گۆران و نازانم چی، ئەوە زمانی شیعرو ئەدەب بووە، زمانێک ئەمڕۆ ئەوەیە بەڵام ئەوە مومکینە بەواقیع بگۆڕدرێ، مومکینە سبەینێ کوردستانی تورکیا رزگاربێت و کوردستانی تورکیا لەهجەی خۆی دادەنێ، قابیلە بێت مامۆستا لەکوردستانی عیراقەوە بەرێت زمانیان فێر بکات؟ لەبەرئەوە ئەو کاتە ئەوە دەبێتە زمانی رەسمی، حکومەتی قازی محەمەد بمابایە لەهجەی مهابادو دەوروبەری دەبوو بەزمانی رەسمی.
باشە ئەگەر دەوڵەتی کوردستان دامەزرا بەقەناعەتی تۆ سنوورەکان دەبێ هەتا کوێ بڕۆن؟
وەڵا من کوردستانی عیراق باشتر دەزانم، لەکوردستانی عیراق من پێموایە جەبەل حەمرین سنووری ئێمەیە و نابێ لەوە کەمتر قبوڵ بکەین، لەکوردستانەکانی تر بەڕاستی من پێموایە تەماعکار نەبین، چاومان لەزەوی ئەرمەن نەبێ، من یەکێکم لەو کوردانەی کە پێموایە هەندێک لەزەوی ئەرمەن کورد تێیدا دانیشتووە، واتە زەوی مێژوویی ئەرمەنە، خاسە، ئەردەهانە، ئەرزڕۆم، ئازەربایجان و لای ئارارات و ئەوانەیە بەڕاستی زەوی سروشتیی ئەرمەنە لەڕووی مێژووییەوە، ئێستا ئەرمەن دەرکراوەو چوینەتە جێگاکەیان، بەرەئی من ئەوە نەبۆتە کوردستان، لەگەڵ قانونی ئەوێ لەفیکری مندایە، لەگەڵ میللەتە بچکۆلەکان و مەزڵومترەکان لەخۆمان پێویستە بزانین ئێمە لێمان خواردوون، لەگەڵ میللەتە گەورەکان ئەوانن لەئێمەیان خواردووە، واتە عەرەب، تورک، فارس لەئێمەیان خواردووە، چەندیشیان لێوەرگرینەوە وەرگرتنەوەیە، واتە ئێستا موسڵ راستە عەرەبە، بەڵام موسڵ لەبنەڕەتدا کورد بووە، واتە عەرەب هاتووە لێی خواردووین، لەئێران هەمەدان کوردبووە فارس هاتووە لێی خواردووین، فارس نەبووە تورکە ئێستاش، میللەتە گەورەکان لە ئێمەیان خواردووە لەبەرئەوە چەندیان لێ وەربگرینەوە، وەرگرتنەوەیە، چۆن رۆژی لەڕۆژان پۆڵەندا دەستی بوو ئۆدەری کردەوە بە سنوور، بەڵام دوای ئەوە لەراستیدا روسیا چەند سەد ساڵ بوو جێرمان لێی دانیشتبوون، خۆرهەڵاتی ئودەر چەندین ملیۆن ئەڵمان لێی نیشتەجێ بوون، بەڵام شایەتین کە ئەوە زەوی پۆڵەندایە، ئەوان هاتوون، لەبەرئەوە چەندی ئەڵمان بەرینەوە دواوە زوڵمی مێژوویی ناکەین بەڵکو تەعدیلی زوڵمی مێژوویی دەکەین، واتە لەگەڵ میللەتە گەورەکان عەرەب و تورک و فارس لەئێمەیان خواردووە، چەندیان لێ بکشێنینە دواوە، ئێمە مەزڵومین، بەڵام لەگەڵ ئەرمەن و ئەوانە وانییە ئەرمەن ئەرزی هەیە لەکوردستان، ئێستا لەکوردستانی تورکیا برادەران کە نەخشە دەکەن، دەڵێن بەشێکی زەوی ئەرمەنە نابێ ئێمە تەماحمان لەزەوی ئەرمەن هەبێ، نە تەماعکاریی ئەرمەن وەک وتم خاکی جزیرو بۆتان کە کوردستانە بڵێت ئەرمەنستانە، ئەوە بکەنە ئەرمەنستان، نە ئەوەش کە هەرچی کوردستانی تورکیایەو کوردی لەسەر دەژی بڵێن خاکی کوردە، وانییە مەسەلەی سنوور مەسەلەیەکی ئاڵۆزە، واتە نێوانی دەوڵەتانیش زوو چارەسەر ناکرێت، بنەماکەی ئەوەیە میللەتە گەورەکان لەئێمەیان خواردووەو ئێمەش لەمیللەتە بچوکەکانمان خواردووە.
سەرچاوە: ماڵپەری چاودێر