هۆکارو چارەسەری نەخۆشییە دەروونیەکان

نوسین و ئامادەکردنی بایۆ مەیدیکاڵ: مەستی سەرکۆ

نەخۆشی.. تەندروستی.. دەروونی

تەندروستی دەروونی باری سۆزداری و دەروونی و کۆمەڵایەتی دەگرێتەوە.

کاریگەری هەیە لەسەر چۆنیەتی بیرکردنەوە و هەستکردن و نواندن و ڕەفتار و میزاج.

ئەم مەرجانە بە قووڵی کاریگەری لەسەر ژیانی رۆژانە دەبێت و هەروەها کاریگەری هەیە لەسەر توانای چۆنیەتی مامەڵەکردنمان لەگەڵ سترێس و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیە کانمان و هەڵبژاردنەکانمانەوە.

تەندروستی دەروونی لە هەموو قۆناغێکی ژیاندا گرنگە، هەر لە منداڵی و هەرزەکارییەوە تاکو گەورەبوون. ئەگەر تۆ وابیردەکەیتەوە کە لەوانەیە نەخۆشی دەروونیت هەبێت، یەکەم شت کە دەبێت بزانیت ئەوەیە کە تۆ تەنیا نیت.

باری تەندروستی دەروونی زۆر باوترە لەوەی کە تۆ بیری لێدەکەیتەوە، بە شێوەیەکی سەرەکی لەبەر ئەوەی خەڵک حەزی پێ ناکەن، یان دەترسن، باسی ناکەن.

ساڵانە لە ٥کەسی ئەمریکی یەکێکیان تووشی نەخۆشی دەروونی دەبێت وەلە ٢٠ کەسی ئەمریکی ساڵانە ١کەس تووشی نەخۆشی (Bipolar )دوو جەمسەری دەبێت.

وەلە ٦ گەنجی ئەمریکی ١کەسی لە تەمەن ٦-١٧ ساڵ هەموو ساڵێک تووشی نەخۆشی تەندروستی دەروونی دەبن ٥٠٪ ی هەموو نەخۆشییە دەروونییەکانی لە تەمەنی ١٤ ساڵەوە دەست پێدەکات و ٧٥٪ لە تەمەنی ٢٤ ساڵ باری تەندروستی دەروونی دەرئەنجامی یەک ڕووداو نیە.

توێژینەوەکان پێشنیاری فرەیی دەکەن ، هۆکارەکانی دە بەستنەوە بە جینات ، ژینگە و شێوازی ژیان کردن. هەروەها کارێکی پڕ لە فشار یان ژیانی ماڵەوە هەندێک لە خەڵک زیاتر هەستیار دەکات، وەک رووداوی ژیانی قورس. وە هەروەها پڕۆسەکانی و پێکهاتەی بنەڕەتی مێشک و ڕژێنەکیمیا یەکانی مێشک ڕۆڵیان هەیە.

هیچ کام لەمانە مانای ئەوە نییە کە تۆ شکاویت . بە گشتی، ئێمە هەموو جۆرە رۆژێکمان هەیە ڕۆژمان هەیە کە هەست بە باشی دەکەین و رۆژمان هەیە کە هەست بە خراپبوون دەکەین ، کەسێک کە کێشەی تەندروستی دەروونی هەبێت، رۆژە خراپەکانی زۆرترن لەباشەکانی.

زۆر هۆکار بەشدارن لە کێشەی تەندروستی دەروونی

زۆربەی نەخۆشییە دەروونییەکان یەک هۆکاریان نیە بەلکو هۆکاری جۆراوجۆریان هەیە، کە پێی دەوترێت فاکتەری مەترسی هەر چەند هۆکاری مەترسی زیاترت هەبێت،ئەوە زیاتر لەوانەیە تووشی نەخۆشی دەروونی بیت. هەندێک جار، نەخۆشی دەروونی وردە وردە گەشە دەکات. هەندێک جار دەرناکەون تا ڕووداوێکی پڕ لە سترێس دروستی دەبێت.

نەخۆشی دەروونی زۆر جار لە خێزاندا دەمێنێتەوە ژینگەیەکی پڕ ئێش و پەستان دە توانێت زیاتر ببێتە هۆکاری دروستبونی نەخۆشی دەروونی.

ئەو شتانەی وەک ژیانێکی سەخت یان هەبوونی خێزانێکی خراپ، فشارێکی زۆر دەخاتە سەر مێشکت و زۆرجار نەخۆشی دەروونی دروست دەکات.

لە کاتیکدا تەنانەت ئەگەر تۆ چیتر لە ژینگەیەکی پڕ لە سترێسدا نەبیت، ئەو شتانەی کە لە منداڵیدا بەسەرتدا هاتووە دەتوانن دواتر لە ژیاندا کاریگەریان هەبێت ڕووداوی پڕ لە سترێس: وەک لە دەستدانی کەسانێکی خۆشەویست بیرە نەرێنیەکان دەتوانیت لە بازنەی خەمۆکی یان دڵەڕاوکێدا گیرت بکات .

عادەتی ناتەندروست: وەک ئەوەی کە خەوێکی تەواو نەبێ، یان ستایلی خۆراکی ناتەندرووست .

دەرمان و کحول: بەکارهێنانی دەرمان و کحول زیالەسنووری خۆی دەتوانێت نەخۆشی دەروونی دروست بکات. هەروەها دەتوانێ چاکبوونەوەی نەخۆشی دەروونی قورستر بکات.

ناهاوسەنگی رژێنەکانی مێشک هۆکاری سەرەکی نەخۆشیە دەروونیەکان کە ئەم ناهاوسەنگیە ئەگەرێتەوە بۆ زۆر هۆکار هێشتا زاناکان لێکۆڵینەوەی زیاتری لەسەر ئە کەن و قول ترە.

کە ستایلی خۆراک هۆکارێکە بۆ ناهاوسەنگی کیمیایی سروشتی لە مێشک و لەشتدا.

نیشانەکانی ئاگادارکردنەوەی کێشەی دەروونیەکان

ئەزموونکردنی یەک یان زیاتر لەم هەست و ڕەفتارانەی خوارەوە دەکرێت نیشانەی ئاگادارکەرەوەی زووی کێشەدەروونێکان بن :

-کەم خواردن یان بە پێچەوانەوە

-کەم خەوتن یان بەپێچەوانەوە

-دوورکەوتنەوە لەخەڵک و چالاکییە ئاساییەکان

-ئەزموون کردنی زوو گۆرانی مەزاج

-نەبوونی وزە

-هەستکردن بە بێهیوای یان وەک هیچ شتێک گرنگ نەبێت

-بوونی ئازار و ئازارە ڕوون نەکراوەکان

-جگەرەکێشان، خواردنەوە،زیاتر لەجاران یان بەکارهێنانی مادە هۆشبەرەکان

-هەستکردن بە سەرلێشێواوی نائاسایی، لەبیرچوونەوە، ، تووڕەی ، نیگەرانی، یان ترس

-هاوارکردن یان شەڕکردن لەگەڵ خێزان و هاوڕێکان

-ئەزموونکردنی مەزاجی توند کە دەبێتە هۆی کێشە لە پەیوەندیەکاندا

-هەبوونی بیر و بیرەوەریی بەردەوام ناتوانیت لە سەرت دەربچیت

-بیستنی دەنگ یان ئەو شتانەی باوەڕپێکراونین کە ڕاست نین

-بیرکردنەوە لە زیانگەیاندن بە خۆت یان ئەوانی تر

-نەتوانین لە ئەنجامدانی ئەرکی ڕۆژانە وەک گرنگیدان بە خودی خۆت یان خێزانەکەت یان گەیشتن بە کار یان قوتابخانە

زۆر کێشەی تەندروستی دەروونی جیاواز هەیە و هەندێک نیشانە هاوبەشن. ئەتوانرێت نیشانەکانی زیاتر لە یەک کێشەی تەندروستی دەروونی لە یەک کاتدا ئەزموون بکرێت.

هەندێک لەجۆرەکانی نەخۆشی دەروونی بریتین لە:

نەخۆشی خەمۆکی /Depression: نەخۆشیەکی دەروونی باوە و لە هەندێک لە وڵاتان توشبوی خەمۆکیی بەخاوەن پێداویستی تایبەت هەژماردەکرێن.

لە ئاستی جیهانیدا ٢٦٤ ملیۆن کەس دەستنیشان کراون بەخەمۆكی ،وە رێژەی ژنان زیاترە لە پیاوان . نیشانەکانی بریتیە لە لە دەستدانی ویست یان چێژ بۆ ژیان، هەستکردن بە تاوان یان بەبێ بەهایی خود، خەوی بێزارکەر یان ماندووبون. ئەو کەسانەی کە تووشبویی خەمۆکین لەوانەیە ئازاری بەبێهۆیان هەبێت. چەندین سکاڵای جەستەیی هەبێت بەبێ هیچ هۆیەکی جەستەیی ئاشکرا.

ناڕێکی دڵەڕاوکێAnxiety Disorder /: هەموو کەس دەتوانێت تووشی دڵەڕاوکێ بێت، بەڵام کاتێک نیشانەکان زۆر زاڵ و بەردەوامن ،زۆرجار کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانە دەبێت.

نارێکی دووجەمسەری/Bipolar Disorder: تێکچونی دوو جەمسەری دەبێتە هۆی گۆڕانی دراماتیکی لە میزاجی کەسێک، بیرکردنەوەیەکی ناڕوونی. تاکەکانی ئەم نەخۆشییە زۆر بەرز و نزمی میزاجیان هەیە.

هەندێک کەس دەتوانن بێ نیشانە بن بۆ چەندین ساڵ لە نێوان خولگەکاندابن . ناڕێکیی دوو جەمسەری کاریگەری لەسەر نزیکەی ٤٥ ملیۆن کەس هەیە لەسەر ئاستی جیهان بە شێوەیەکی ئاسایی لە هەردوو ئەڵقەی مانیک(کەسێک کە نەخۆشی دووجەمسەری هەبێت هەست بە وزەو دڵخۆ شیەکی زۆر بەرز دەکەن . دەتوانن بێزارکەر و بێهۆشکەربن یان ببنە مایەی بریاردانی بێباکانە) و خەمۆکی پێکهاتووە .

کە جیاکراوەتەوە لە ماوەی رەوشی ئاسایی. ئەڵقەکانی مانیک مەزاجی بەرزکراو یان هەستکردن بە وزەیەکی زۆر زیاد ، زیاد لە چالاکی، قسەکردنی خێرا، خۆسەپاندن و کەمبوونەوەی پێویستی بۆ خەوتن لەخۆ دەگرێت. ئەو کەسانەی کە هێرشی مانیان هەیە بەڵام تووشی ئەڵقەکانی خەمۆکی نین هەروەها پۆلێن دەکرێن وەک هەبوونی نەخۆشی دوو جەمسەری.

نارێکی خواردن/Eating disorders:- ناڕێکی خواردن حاڵەتێکی تەندروستی دەروونییە کە تۆ کۆنتڕۆڵی خواردن بەکاردێنیت بۆ ئەوەی لەگەڵ هەست و دۆخی تردا چارەسەر بیت.

ڕەفتارە ناتەندروستەکانی نارێکی خواردن لەوانەیە خواردنی زۆر یان زۆر کەم یان نیگەران بوون لە کێش یان شێوەی جەستەت لەخۆ بگرێت. ناڕێکی خواردن چەند جۆرێکی هەیە.

نیشانەکانی ناڕێکی خواردن بریتیە لە بەسەربردنی کاتێکی زۆر لە خەمی کێش و شێوەی جەستەت، خۆدزینەوەی کۆمەڵایەتی کاتێک وا بیر دەکەیتەوە کە خواردن بەشدار دەبێت، خواردنی زۆر کەم، هەبوونی خووێکی زۆر توند یان ڕۆتین لە دەوری خواردن.

پۆست ترۆماتیک سترێس دسۆردەر/Post traumatic stress :disorder(PTSD)کەسێک کە پی تی ئێس دی هەیە زۆرجار لە ڕێگای خەویی ناخۆش و فلاشباکەوە ڕوداوە ناخۆشەکان دێنەوە بەرچاوی لەوانەیە هەست بە گۆشەگیری و بێزاری و تاوان بکات.

هەروەها لەوانەیە کێشەی خەوتنیان توشبێت، وەک بێ خەوی، هەستێکی قورس.ئەم نیشانانە زۆر جار زۆر توند و بەردەوامن بۆ یە کاریگەریەکی بەرچاویان هەیە لەسەر ژیانی ڕۆژ بەڕۆژی ئەو کەسە.

شیزۆفرینیا/Schizophrenia:-ئەوەکەسەی کە دەستنیشانکراوە بەم جۆرە نەخۆشیە ئەو کەسە لەوانەیە هەمیشە نەتوانێت بیر و بیرۆکەی خۆی لە واقیع جیا بکاتەوە.

نیشانەکانی بریتیەلە بیستن یان بینینی ئەو شتانەی کە لە دەرەوەی مێشکدا بوونی نییە (وەهم)، باوەڕی نائاسایی نەک لەسەر بنەمای واقیع ،بیرە قورسەکان لەسەر بنەمای وەهم .هەندێک جار گرنگی بە پاکی و خاوێنی کەسی نادەن. هۆکاری تەواوی شیزۆفرینیا نەزانراوە. بەڵام زۆربەی شارەزایان پێیان وایە کە بەهۆی تێکەڵی فاکتەری بۆماوەیی و ژینگەییەوە دروست دەبێت.

کۆمەڵێک جۆری کەی نەخۆشیە دەرونێکیانن بریتین (پێرسناڵەتی دسۆردەر، ۆپسێسڤ کۆمپۆلسڤ دسۆردەر (ۆسیدی)، بۆردلاین پێرسناڵتی دسۆردەر)، ئەیدهێچدی، هتد) وە زۆر جار هەریەكێک لەمانەش بۆ چەن بەشێکی کە دابەشدەکڕێن.

چارەسەری نەخۆشیە دەروونیەکان

زۆر گرنگە چارەسەری پرۆفیشناڵ وەربگریت ,چارەسەری دەروونی یان ڕاوێژکردن. ئەمە یەکێکە لە باوترین چارەسەرەکان بۆ کێشەی تەندروستی دەروونی

هەموو کەسێک لەقۆناغێکی تەمەنی رووبەرووی نەخۆشێ دەروونی دەبێتەوە وەگرنگە زانیاریت لەسەری هەبێت.

ئاگاداری تەندرووستی دەروونی زۆر گرنگە چوەنکە تێکچونی تەندروستی دەروونی دەتوانێت کاریگەری هەبێت لەسەر تەدروستی جەستەی.

چارەسەری دەروونی لەلایەن راوێشکاری دەروونیەوە :- کە لەلایەن پسپۆڕێکی تەندروستی دەروونی مەشقپێکراوەوە دابین دەکرێت. چارەسەری دەروونی بیر و هەست و ڕەفتار دەپشکێنێت و بەدوای باشترکردنی تاکدا دەگەڕێت.

لە کاتی چارەسەری دەروونیدا، تۆ فێر دەبیت سەبارەت بە دۆخی خۆت و مەزاج و هەست و بیر و هەڵسوکەوتت بدوێیت.

چارەسەری دەروونی هەندێک کات لەگەڵ دەرمان کاریگەرترین ڕێگایە بۆ برەودان بەچاکبوونەوە. نموونەکان بریتین لە: چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی، چارەسەری هەڵسوکەوتی دیالێکتیکی، هتد.

چارەسەری دەروونی دەکرێت بە سەرکەوتوویی لە ماوەی چەند مانگێکدا تەواو بکرێت، بەڵام لە هەندێک حاڵەتدا، لەوانەیە چارەسەری درێژخایەنی پێویست بێت.

لەکاتی هەڵبژاردنی چارەسەرەکاندا ، پێویستە هەست بە ئاسوودەیی بکەیت و دڵنیابیت لەوەی کە ئەو پسپؤرە توانای گوێگرتن و بیستنی ئەو شتانەی هەیە کە تۆ باسی دەکەی.

ئەگەر نەخۆشییەکی دەروونیی کەمت هەیە لەگەڵ نیشانەکانی کۆنتڕۆڵکراوی باش، لەوانەیە چارەسەری دابینکەری چاودێری سەرەتایت پێویست بێت.

دەرمانەکان :-زۆر جار دەتوانن بە شێوەیەکی بەرچاو نیشانەکان باشتر بکەن بە دەرمانە دەروونیەکان. باشترین دەرمانەکان پشت بە دۆخی تایبەتتی کەسەکە دەبەستێت و چۆن جەستەی وەڵامی دەرمانەکە دەداتەوە.

هەندێک لە بەکارهێنراوترین پۆلەکانی دەرمانی دەروونی ڕەچەت:

بریتین لە:

دەرمانی دژە خەمۆکی :-بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی خەمۆکی، دڵەڕاوکێ و هەندێک جار باری تر.

ئەوان دەتوانن یارمەتی باشترکردنی نیشانەکانی وەک خەم و بێ ئومێدی و نەبوونی وزە ئالوودە نین و نابنە هۆی پشتبەستن.

دەرمانی دژە دڵەڕاوکێ: ئەم دەرمانانە بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییەکانی دڵەڕاوکێ بەکاردێن، وەک تێکچونی دڵەڕاوکێی گشتی یان تێکچونی ترس.

هەروەها لەوانەیە یارمەتی کەمکردنەوەی بێزاری و بێ خەوی بدەن. دەرمانی دژە دڵەڕاوکێی درێژخایەن بە شێوەیەکی ئاسایی دژە خەمۆکین کە هەروەها کار بۆ دڵەڕاوکێ دەکەن.

دەرمانی دژە دڵەڕاوکێی خێرا یارمەتیدەرە بۆ چارەسەری کورتخایەن، بەڵام ئەوان هەروەها توانای ئەوەیان هەیە کە ببنە هۆی پشتبەستن، بۆیە بە شێوەیەکی گشتی بە ماوەیەکی کورت بەکار دەهێنرێت دەرمانی جێگیرکەری میزاج: جێگیرکەرەکانی میزاجی زۆر بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی دوو جەمسەری، جار جێگیرکەرەکانی میزاج بەکاردێن لەگەڵ دژە خەمۆکی بۆ چارەسەرکردنی خەمۆکی.

دەرمانی دژە سایکۆتیک :دەرمانی دژە سایکۆتیک بە شێوەیەکی ئاسایی بەکاردێت بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی دەروونی، وەک شیزوفرنی.

دەرمانی دژە سایکۆتیک هەروەها لەوانەیە بەکار بهێنرێت بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی دوو جەمسەری یان بەکاردێت لەگەڵ دژە خەمۆکی بۆ چارەسەرکردنی خەمۆکی.

بەکار‌هێنانی دەرمانی نەخۆشیە دەرونیەکان  ئەبێت لە لایەن کەسی پسپۆر لەوبواردە پێشنیار بکرێت چونکە دەرمانەکان کار لەسەر مێشکدەکەن. 

چارەسەری کارەبای

هەندێک جار چارەسەری کارەبای مێشک بۆ خەمۆکی و نەخۆشییەکانی تری تەندروستی دەروونی بەکاردێت.

ئەوان بە گشتی بۆ ئەو حاڵەتانە پارێزراون کە دەرمان و چارەسەری دەروونی کاریان نەکردووە. ئەوان بریتین لە چارەسەری ئێلکترۆکۆنڤۆڵسڤ سەرەپی(electroconvulsive therapy (ECT)) کاریگەری ئەکاتە سەر دەمارو ڕژێنەکانی مێشک.

وەهەروەها چارەسەری Transcranial Magneti stimulation ڕێکارێکە کە موگناتیسی دروست دەکات بۆ هاندانی خانەکانی دەمار لە مێشکدا بۆ باشترکردنی نیشانەکانی نەخۆشیە دەرونیەکان.

دڵنیابە لەوەی کە لە هەموو مەترسیەکان و سوودەکانی هەر چارەسەرێکی پێشنیارکراو تێدەگەیت.

بەرنامەکانی چارەسەر لە نەخۆشخانەی دەرونی

هەندێ جار نەخۆشی دەروونی ئەوەندە توند دەبێت کە پێویستت بە چاودێریکردن هەیە لە نەخۆشخانەی دەروونیدا. ئەمە بە گشتی پێشنیار دەکرێت کاتێک کە ناتوانیت بە باشی گرنگی بە خۆت بدەیت یان کاتێک لە مەترسی دەستبەجێی زیان گەیاندن بە خۆت یان کەسێکی تر بیت..

بژاردەکان بریتین لە ٢٤ بۆ ٧٤ کاتژمێر چاودێریی نەخۆش، یان بۆ چەند رۆژ لە نەخۆشخانە، یان چارەسەری نیشتەجێبوون، کە شوێنێکی کاتی پشتگیری بۆ ژیان پێشکەش دەکات. بژاردەیەکی تر لەوانەیە چارەسەری سەرپێیی چڕ بێت.

شێوازی ژیان و چارەسەری ماڵ

دوور بکە لە کحول و بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان. بەکارهێنانی کحول یان دەرمانی ڕابواردن دەتوانێت چارەسەری نەخۆشی دەروونی زەحمەت بکات. ئەگەر تۆ ئاڵوودەیت، وازهێنان لەوانەیە ببێتە تەحەدایەکی ڕاستەقینە. ئەگەر ناتوانیت بە تایبەتی واز لە خۆت بهێنیت، چاو لە دکتۆرەکەت بکە یان گروپێکی پشتگیری بدۆزەوە بۆ یارمەتیدانت.

چالاک بمێنەوە. وەرزشکردن دەتوانێت یارمەتیت بدات لە بەڕێوەبردنی نیشانەکانی خەمۆکی، پەستان و دڵەڕاوکێ. چالاکی جەستەیی هەروەها دەتوانێت کاریگەری هەندێک دەرمانی دەروونی کۆنترۆل بکات کە لەوانەیە ببێتە هۆی زیادبوونی کێش. بە پیاسەکردن، مەلەکردن، یان هەر جۆرە چالاکیەکی جەستەیی کە چێژی لێ دەگریت ڕەچاو بکە.

تەنانەت چالاکی جەستەیی سووکیش دەتوانێت جیاوازی دروست بکات فێربە کە هەڵوێستێکی ئەرێنی هەڵبگرێت.

سەرنجدان لەسەر شتە ئەرێنییەکانی ژیانت دەتوانێت ژیانت باشتر بکات و تەنانەت لەوانەیە تەندروستیت باشتر بکات.

هەوڵ بدە گۆڕانکاریەکان قبوڵ بکەیت کاتێک ڕوودەدەن، و کێشەکان لە ڕوانگەیەوە بهێڵەوە.

تەکنیکەکانی بەڕێوەبردنی سترێس، لەوانە شێوازی پشوودان، لەوانەیە یارمەتی بدات.

تێکەڵبوون بەکۆمەڵگا ، هەروەها چالاکێکانی وەک یۆگا یان مێدیتەیشن دەبنە هۆکاری کەمکردنەوەی نەخۆشیەدەرونێکان .

نوسین و ئامادەکردنی: مەستی سەرکۆ ( دەرچوو بەشی Biomedical)

سەرچاوەکان.

Mayo Clinic (2015). Mental Illness - Diagnosis and Treatment - Mayo Clinic. [online] mayoclinic.org. Available at: https://www.mayoclinic.org/.../diagnosis.../drc-20374974. MentalHealth.gov (2020). What Is Mental Health? [online] Mentalhealth.gov. Available at: https://www.mentalhealth.gov/basics/what-is-mental-health. Mental Health America. (n.d.). Mental Health Treatments. [online] Available at: https://www.mhanational.org/mental-health-treatments... [Accessed12 Sep. 2021]. Nami.org. (2021). Mental Health Conditions | NAMI: National Alliance on Mental Illness. [online] Available at: https://www.nami.org/About.../Mental-Health-Conditions.... Mental Health America Screening 2 Supports. (n.d.). What causes mental illness? [online] Available at: https://screening.mhanational.org/.../what-causes-mental.../.