پەیماننامەی لۆزان.. 100 ساڵ دوای دابەشكردنی كوردستان

حه‌سه‌ن فه‌یسه‌ل

100ساڵ تێپەڕدەبێت بەسەر پەیماننامەی لۆزان,ئەو پەیماننامەیەی كە خاكی كوردستانی دابەشكرد وبەهۆی بەرژەوەندی زلهێزەكان و بەتایبەت بەریتانیا كوردی لە سەربەخۆی و بونی دەوڵەت و مافە نەتەوایەتیەكانی بێبەشكرد.

١٠٠ ساڵ پێش ئێستا لە نێوانی هاوپەیمانانی براوەی جەنگی یەكەمی جیهانی و توركیای دۆراوی ئەو جەنگە لە لۆزانی وڵاتی سویسرا ڕەوایەتی درایە ڕاگەیاندنی كۆماری توركیا و دابەشكردنی خاكی كوردستان كە لە چوارچێوەی رێكەوتنامەی سایكس بیكۆ دابەش و پارچە پارچە كرابوو.

لە جەنگی یەكەمی جیهانی ,دەولەتی عوسمانی كە شەش سەدە بوو حكومی ناوچەكەی دەكرد، كەوتە سەنگەری بەرەی دۆڕاو لەو جەنگە، ئەو هەڵوێستەی باشترین دەرفەت بوو بۆ ئەوەی گەلانی ژێر دەستەی ئەو دەوڵەتە بگەن بە مافەكانی خۆیان, بەڵام بەرژەوەندی ولاتانی زلهێز لە لایەك و نا ئامادەیی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد بۆ ئەو وەرچەرخانە گرنگەی لە جیهان و ناوچەكە ڕوویدا، وایكرد كورد نەتوانێت سوود لەو دەرفەتە وەرگرێت، بۆیە وەك هەر جارێكی دیكە كورد نەیتوانی بە ئاواتی دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی خۆی بگات.

پەیماننامەی لۆزانكە لە بنەڕەتدا پەیماننامەیەكی ئاشتییە كە لە كۆنفرانسی لۆزان لە ساڵانی ١٩٢٢–١٩٢٣ دانوستانی لەسەر كراوە, لە كۆشكی ڕومین لە شاری لۆزانی سویسڕا لە ٢٤ی تەممووزی ١٩٢٣دا واژۆ كرا,هەندێك جار بە پەیمانی دووەمی لۆزان ناودەبرێت بەرامبەر پەیماننامەی ئوچی ساڵی ١٩١٢ كە بە پەیمانی یەكەمی لۆزان ناسراوە.

ئەم پەیماننامەیە لە نێوان توركیا و فەڕەنسا وبەریتانیا و ئیتاڵیا و ژاپۆن و چەند وڵاتێكی تر لە چوارچێوەی وڵاتانی یەكێتی سۆڤێت بەشداریان لەم كۆنگرەیە كرد. بە تایبەتی جۆرجیا و بولگاریا و ئۆكرانیا. لە توركیاش هەریەك لە عیسمەت ئینۆنۆ ,حوسێن ڕەئوف, یوسف كەمال كە وەزیری دەرەوە بوو، بەشداریان كرد، بەڵام عیسمەت ئینۆنۆ كە وەزیری بەرگری توركیا بوو، سەركردایەتی وەفدی توركیای دەكرد. لەم كۆنگرەیەدا وەفدەكەی توركیا جەختیان چەندین شت دەكردەوە بە تایبەتی هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر،توركیا دەیانەویست بزانن كێشەی زەویەكانی دەوڵەتی توركیا و داهاتووی ئەم وڵاتە چییە، هەروەها ئابوریی وڵاتەكەیان پاشان بارودۆخی كەمە نەتەوەییەكانی ناوتوركیا چیان بەسەر دێت؟.

پەیمانەكە دەرئەنجامی هەوڵی دووەمی ئاشتی بوو دوای پەیماننامەی شكستخواردوو و پەسەندنەكراوی سیڤەر كە ئامانجی دابەشكردنی خاكەكانی عوسمانی بوو لە ساڵی ١٩٢٠ واژوو كرابووئامانجی كۆنفرانسەكە دانوستان بوو بۆ پەیماننامەیەكی نوێ لەگەڵ توركیا كە ڕەتیكردەوە دان بە پەیمانی سیڤەردا بنێت,پەیماننامەی سیڤەر لە10ی ئابی 1920 لە نێوان وڵاتانی توركیا و بەریتانیا و فەرەنسا و ئیتاڵیا و ژاپۆن، ئەرمەنستان و بەلژیكا و یۆنان، پۆلەندا، پورتوگال ڕۆمانیا، سربیا، كرواتیا، سلۆڤینیا و ئەمریكا، واژۆكرا. شەریف پاشای خەندان وەكو نوێنەری كورد ڕێگەی پێدرا بەشداری بكات. ئەم پەیماننامەیە زیاتر بۆ ئەوەبوو كە چارەسەری كێشەی نێوان وڵاتانی ژێردەستەی عوسمانی و هاوپەیمانان چارەسەربكات. كۆی پەیماننامەكە لە 422 ماددە پێكها تبوو كە سێ لە بەندەكانی ئەو 422 ماددە تایبەت بوون بە كورد.

لە ماددەی 62 پەیماننامەی سیڤەر داهاتووە كە :لیژنەیەك لەسێ‌ ئەندام پێك دێت كە ‌لە سێ كەسایەتی (بەریتانی وفەرەنسا وئیتالیا) حكومەتی ئەو سێ‌ دەوڵەتە دیاری دەكەن، مەڵبەندی لیژنەكەش شاری ئەستانبوڵ دەبێت،ئەم لیژنەیەش پێویستە لەماوەی شەش مانگدا كارەكانیان ئەنجام بدەن، كارەكەشیان ئاماددەكردنی یاسایەكە بەمافی فەرمانڕەوایی ئۆتۆنۆمی بۆكوردستان كەزۆرترینی دانیشتوانی كوردن كە ‌كەوتۆتە رۆژهەڵای فورات وباشوری سنوری ئەرمینیا وباكوری سنوری سوریاو عێراق.

بە هۆی نەبوونی نوێنەر و شاندی كورد كە نوێنەرایەتی كورد بكات لە كۆنفرانسی لۆزاندا، پرسی كورد لە لۆزان پشتگوێخرا و زلهێزە ناكۆكەكان، بە تایبەت بەریتانیا و فەرەنسا، چارەنووسی گەلی كوردیان پشتگوێ خست، و بەڵێنەكانیان بۆ دروستكردنی دەوڵەتی كوردستان بە پێی ڕێكەوتنی سیڤەر نەبردە سەر,لە كۆنگرەی لۆزان بەریتانییەكان لە بەرامبەر لكاندنی ویلایەتی موسڵ بە عێراقەوە وازی لە كورد هێنا. بەم شێوەیە كورد لە نێوان چوار قەوارەدا دابەش بوو.

پەیماننامەی لۆزان دابەشكرا بەسەر پێشەكییەكی گشتی سەبارەت بە ئامانجەكەی و نوێنەرانی لایەنە واژۆكارەكان، پاشان پێنج بەشی بنەڕەتی كە لە ١٤٣ مادە پێكهاتبوو، بەسەر ١٦ بەشدا دابەشكرا, دەقی ڕەسەنی پەیماننامەكە بە زمانی فەرەنسییە.

مادەكانی ٣٧ تا ٤٥ لە ڕێككەوتنی لۆزان گرنگترینیان بوون, چونكە باسیان لە مافی كەمینەكان دەكرد لەناو ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا,كۆنگرەی لۆزان كە پەیمانی لۆزانی لێ كەوتەوە زەبرێكی كاریگەری لە بابەتی كورد و كێشە ڕەواكەیدا, چونكە لە پەیمانی لۆزاندا باسی كورد و كوردستان نەكراوە تەنانەت باسی پەیمانی سیڤەریش نەكراوە كورد وەك نەتەوە یان تەنانەت وەك كەمینەیەكی بچووك لە توركیا دانپێدانراو نییە.

تەنها مافی كورد بەبێ ناوهێنان لە چوارچێوەی مافی كەمە نەتەوەكانی تر باسكراوە و بە بەپێی ماددەی ٣٨ی پەیماننامەكە, حكومەتی توركیا بەڵێن دەدات بەرگری لە ماف و خاوەندارێتی و ئازادیی هاوڵاتیانی توركیا بكات بەبێ ڕەچاوكردنی زمان و ڕەگەز و ئایین, هەروەها بەپێی ماددەی ٣٩ دەبێت ئاسانكارییەكی گونجاو بۆ ئەو هاووڵاتییە توركانەی كە بە زمانەكانی تر جگە لە توركی قسە دەكەن بكرێت, هەرچەندە دواتر حكومەتەكەی كەمال ئەتاتورك هیچ یەكێك لەخاڵەكانی پەیوەست بە مافی نەتەوەكانی تری جێبەجێنەكرد.

هەرچەندە پەیمانی لۆزان زۆر شتی بە توركیای نوێ بەخشی و سنوورەكانی دەوڵەتی مۆدێرن توركیای ناساند, بەڵام لە هەمان كاتدا سنوورداركردنیشی بەسەردا سەپاند، وەك دەرنەهێنانی نەوت و هەروەها گەرووەكانی توركیای لە نێوان دەریای ئیجە و دەروازەكانی دەریای ڕەشدا كراوەكرد بۆ هەمووان,بۆیە لە ئێستادا دوای 100 ساڵ لە ڕێكەوتنەكە چاوی لەوەیە سنووری جوگرافیای دەوڵەتەكی فراوانتر بكات، بە گەڕانەوە بۆ " میساقی میللی"، میساقی میللی توركیا لە ٢٨ی كانونی دووەمی سالی ١٩٢٠ بەپێی ئاگربەستی "مەندەرۆس" لە ٣٠ی ئۆكتۆبەری ساڵی ١٩١٨ لەنێوان هێزەكانی هاوپەیماننان: ئیتاڵیا، فرنسا، بەریتانیاو دەوڵەتی عوسمانی واژۆكرا، لەو پەیماننامەیەدا سنوری توركیا دیاری كرا،كە سنوری توركیای ئێستا تێئەپەرێنێ بۆ سوریا و عێراق و شارەكانی حەلەب و موسڵ و كەركوك و هەولێر.

ئایا كورد دوای 100 ساڵ لەو پەیماننامەیە كە دابەشیكرد و بۆ سەدەیەك وەك گەورەترین نەتەوە نەیهێشت بێتە خاوەن دەوڵەت, لە چ بارودۆخێكدایە؟ تا چەند سودی لە هەڵەكانی وەرگرتووە؟ ئایا ئێستا ئەگەر دۆخێكی تر بێتە پێشەوە كورد بەهۆی ناكۆكی و ململانێ ناوخۆیەكانەوە ئامادەیی ئەوەی تێدا سود لەو دەرفتە وەربگرێت و خەونی لە مێژینەی بینێتە دی؟