ساڵیادی چەژنی نەورۆز لە نێوان ئەفسانە و داستانی كاوەی ئاسنگەر

نووسينی: مەهدی کاکەیی و ئەسعەد قەرەداخيی

1. دێئاكۆ Dêāko.... ناوی دامەزرێنەری شانشينی ميديا نييە، بەڵكو نازناو و سەرناوە بۆ سەرەكــهەرێم بە زوانی ميديايی. ئەم ناوەيش لە دوو بڕگە واژە پێكهاتوە، "دێهۆ-" مانای هەرێمە، چون واژەی (دێ Dê) لە هەگبەی (الحقبة الزمنية) مادەکان، بە واژەی (هەرێم) لێكدەدرايەوە. بە تێپەڕبوونی کات ئەم واژەیە واتاکەی بۆتە ("دێ" Dê). مادەکان لەچەند هۆزێكی پرتوبڵاو پێكهاتبوون، بەڵام لەژێر سايەی گەورەيەكياندا بەناوی (دێئاكۆ)، هەرێميان دامەزرێنراوە. پاشگرەواژەی "-ئاكۆĀko "، بەتێپەڕينی چەرخی ڕۆژگار، پيتگۆڕكێی لەنێوان "ئاĀ↔كk"ی (ئاكۆ) كراوە و بەشێوگی (كاو) هاتۆتە سەر زار و دواتر بەشێوگی كاوە بۆتە ناو Noun و چاوگەناو Subjectiveبۆ گوزارەكردن لە كەسايەتييەك شايانی پلەپاييەكی وا باڵابێت كە بە (زەبربەدەست)، (شێرەمەرد)، (دەسەڵاتــڕان)، (پەروێز)، (کەی) يان (پاشا) بناسرێت. لە زوانی پەهلەوەی/كوردييدا وەك واژەيەكی سەربەخۆ بەشێوگی (كاڤە kāve) هاتوە. گرنگی لێكدانەوەی ئەم واژەيە بەلێكدراو"دێئاكۆ"، ئاماژەيە بۆ ڕەسەنــدێرينیی و ماكی زۆربەی ئەم زوانە كورەدييە كە تاكو ئێستا سيمای ئەو خۆتايبەتمەنديیەی پاراستوە.

ئەپاثە Thus..... دوابڕگە وشەی (ئاكۆ)، وەك ناوێكی تەنيا، ئاماژەيە بە دامەزرێنەری شانشينی ميديا و وەك سەركردەيەکی پەروێز و ئەفسانەيەكی كورديی بۆ نەورۆز و بوونی تێيدا و بەتێپەڕينی چەرخی ڕۆژگار، سەرانسەری گەلی كوردستان، ساڵانە، بەوپەڕی شكۆمەندييەوە و خۆشنوودييەوە، ڕۆژی نەورۆز و ناوی (كاوە) وەك پاڵەوانێك لە داستانی نەورۆز Newroz legend ياددەكرێنەوە. لە ڕوويەكی ديكەوە، واژەی (ئەژديها) لە زوانی كوردييدا، بە بيچم و ديمەنێكی بەسام و ژەهرناكی كوشندە، كە بە هیمای داگيركەرانی كوردستان لێكدەدرێتەوە، كە بە پەروێزيی دێــئاكۆشا شكستيان پێــهێنرا و لەسايەی ئەودا شانشينيی ميديا دامەزرا. هەر لێرەوەڕا، دەردەكەوێت که هیچ پەيوەندييەكی زوانەوانيی لەنێوان ناوی دوا پاشا، (ئەستياگ) و (ئەژديهاگ) نییه.

2. هەر يەك لە جەژنی نەورۆز و ساڵگەردی كورديی لە دامەزراندنی شانشينیی ميديا/وە دەستپێدەكات. ئەمە ئەوە دەگەيێنێت کە شۆڕشی كاوەی ئاسنگەر بەسەر دوا پاشای مادەکان، ئەستیاگ نەبوە، چونکە لە کاتی دامەزراندنی شانشينیی میدیا، ئەستیاگ هێشتا لەدايك نەبوە. شانشينیی میدیا لە ساڵی 700 پێشزایین دامەزرێنراوە و ئەستیاگ لە ساڵی 550 پێشزایین لە دەسەڵات لادراوە. کە وابێ، دامەزراندنی میدیا 150 ساڵ پێش کوشتنی ئەستیاگ ڕوویداوە. ئەمە ئاماژەيەكە كە كاوەی ئاسنگەر مەبەست لە دامەزرێنەری شاشانشينيی ميديا دێـئاكۆيە، و ئەژديهاگ ئاماژەيە بۆ دڕە بەرەنگارێكی دژندەی گەورە كە بەڕووی دێــئاكۆ Dêakoوەستا لەيەكگرتنەوەی هۆزە ميدياييەكان و دامەزراندنی شاشانشينیی ميديا كە شۆرشگێڕی كوردستانيی كاوەی ئاسنگەر تێيدا سەركەوتنيی بەدەستهێنا. بە كوشتنی دوا شاشانی ميديا ئەستياگ، كۆتايی بە شاشانشێنی ميديا هێنرا.

هەندێك دەنگی بەرە و دەستەی شێوێنەر، واتوويتی بەناپاكیــكردنی ئەم هيما كوردسیانييە مەزنيان لە ميانە مێژووەكاندا بەمەبەست دروستكردوە، بەوەی كە سەردەمی شۆڕشەكەی كاوەی ئاسنگەريان گەڕاندۆتەوە بۆ كوشتنی ئەستياگ بە دەستی ئەژديهاگ. ئەم وێكچوونە لە ناوەكانياندا بوە هۆی ئەوەی كە ئەو هەڵە مێژووە ناڕەوايە لەلايەن ناحەزان و داگيرکەرانی كوردستان، بەم شێوەيە نەشياوە توماربكرێت.

3. داستانی كاوەی ئاسنگەر، ئەفسانەيەكی ناڕاسته (بەئەفسانكراو)، ڕەگوڕيشەيەكی ئەفسانە و دينيی لەناخی مێژووی كوردييدا هەيە، بۆنموونە؛ كاتێك ئەم ئەفسانە دەگێردرێتەوە، گوايە دوو ئەژديها لەسەر شانی پاشای زۆردار دەردەكەوێت، دەزانرێت كە تەنها ئەفسانەيەكی ئەفرێنراوە، چون ناكرێت دوو ئەژديها لەسەر شانی بەشەر و بەخوێنی مرۆڤ نما بكەن. لێرەوە.... بۆمان ڕووندەبێتەوە كە ناوی زاڵمی زۆردار چوێنراوە بەو دوو ئەژديهايەوە كە لەسەر شانی بەو ناوە لە زوانی كوردييدا بە ئەژديهاگ، ئاماژەيشە بۆ ئەو دەسەڵاتە زۆردارە.

دياردەيەكی ئاساييە بۆ هەموو گەلانی جيهان، داستان و ئەفسانە و هيمای تايبەت بەخۆيان بئافرێنن بەمەبەستی پێشاندانی خۆنزيكــكردنەوە و يەكگرتوویی بۆ يەكتر و بكرێتە بەشێك لە خۆناسين و پێناسينيی نيشتمانييان. هەروەك هەموو گەلانی سەرزەويی، گەلی كوردستانيش ئەفسانەی كاوەی ئاسەنگەری بۆ خۆی ئەفراندوە و وەك هيما و پێناسە و ناسنامەيەكی نەتەوەيی و نيشتمانیی كوردستانيی..... جياواز و جودا لە گەلانی ديكە لە چۆنێتيی پێشوازيكردنيی لە ساڵگەردی ئەم ڕۆژە پيرۆزە.

لای گەلی كوردستان.....هيمای خەباتێكی كوردستانییە.....

هيمايەکی سرۆبەخشە لەپێناو ڕزگاريی ، يەكگرتنەوە و سەربەخۆيی كوردستان.

بەڵام.... زۆر جێی داخ و مخابن، كۆمەڵە دەنگێكی بزڕکاو و زۆر نەشاز، لەهەوڵی ئەوەدان ئەو هيما و هيوای كوردستانە لەناوبەرن كە هيچ لايەك سوودمەند نابێت جگە لە داگيركەرانی كوردستان. بەڵام ئەمانە و داگيركەران.... پووچ ئەندێشەن و هەرگيز بۆيان ناچێتەسەر.... .

• چەژنە جەژنی كوردستانە....جەژنی نەورۆزە
• بەتيشكی ئاگر ئەنووسم…... جەژنە پێرۆزە
• چاوگی ئاگر، هێز و گيانمە…...باوەڕی بەرزی كوردستانمە

ع. ع. شەونم

پێرۆزبايی گەرم لە گەلی كوردستان......

بەبۆنەی جەژنی نەورۆز و سەری ساڵی كورديی.....

بە ئومێدی ئەوەی ئەم بۆنە پيرۆزە نەتەوەيیە نيشتمانييە،........

ببێتە سرۆبەخشێك بۆ ڕزگاریی كوردستان و ........

ببێتە مايەی يەكگرتوويی و سەربەخۆيی گەلی كوردستان.......

بكەوێتە ژيانێكی خۆشگوزەرانيی و ئاشتیی و ئاسوودە و ئاوەدانيی........

• چەندە ڕێگەی كورد سەخت و گران بێت
• چەندە دوژمنيش هێز و توانای بێت
• چەند بارودۆخيش لەنگ و ناپۆڕ بێت
• دەبێت كوردستان هەر سەربەخۆ بێت

ناوی هەيڤ (مانگ)ـە كوردييەكان

لەبەر نەبوونی چێوارێكی ڕامياڕيی بۆ گەلی كوردستان و داگيركردنی نيشتمانەكەی لەلايەن دەوڵەتانەوە، هەيڤە كوردييەكانيش دووچاری هەندێك كێشە بوونەتەوە لە دانانی ناوەكانيان، ئەوەيش دەگەڕێتەوە بۆ هەرێمە كوردستانييەكان. لێرەدا، بەبۆنەی نزيكــبوونەوەی ساڵنامەی كوردیی، بە هەل و دەرفەت زانرا كە ئاماژە بە ناوی ئەو مانگانە بدەين كە لەنێو كوردەوارييدا لەسەر زار باون. چوار وەرزی ساڵی كورديی

بەهار Behar، هاوين Hawîn، خەزان Xezan(پايز Payîz)، زستان Zstane

بەهار: نەورۆز، گوڵان، جۆزەردان Gułan, Cozerdan Behar: Newroz,

هاوين: پووشپەڕ، گەلاوێژ، خەرمانان Hawîn: Pûşbeř, Gelawêj, Xermanan

خەزان: ڕەزبەر، گەڵاڕێز، سەرماوەز Xezan: Rezber, Gełařêz, Sermawez

زستان: بەفرانبار، ڕێبەندان، ڕەشەمە Zistan: Befranbar, Ŕêbendan, Ŕeşemê

ناوی مانگەكان لە خۆرەڵات و باشووری كوردستان

• 1. نەورۆز(خاكەلێو) Xakelêw
• 2. گوڵان Gułan
• 3. جۆزەردان Cozerdan
• 4. پووشبەڕ Pûşbeř
• 5. گەلاوێژ Gelawêj
• 6. خەرمانان Xermanan
• 7. ڕەزبەر Ŕezber
• 8. گەڵاڕێز(خەزەلوەر) Xezelwer
• 9. سەرماوەز Sermawez
• 10. بەفرانبار Befranbar
• 11. ڕێبەندان Ŕêbendan " Çar demsalên"
• 12. ڕەشەمێ Ŕeşemê

Biharê, Havînê, Payîzê, Zivistanê ناوی مانگەكان لە ڕۆژاوا و باكووری كوردستان Navên mehên salê

• 1. نيسان Nîsan
• 2. گولان Gulan
• 3. حەزیران Ḧezîran
• 4. تيرمه Tîrme
• 5. تەباخ Tebax
• 6. ئیلون Îlûn
• 7. جوتمه Cutme
• 8. مژدار Mijdar
• 9. كانوون Kanûn
• 10. چلە Çile
• 11. سبات Sibat
• 12. ئادار Adar