شانشینی کاردۆن

وەرگێڕان و کۆکردنەوە : مەلا ئاوارە

شانشینی کاردۆنیا بە یەکێک لە دەوڵەتە بەهێزەکانی جیهان ناسرابوو، بە سامانێکی زۆر و ژمارەی دانیشتووانی زۆر ناسراوە، کە هەردووکیان لە دوای میسرەوە لە پلەی دووەمدان. بەڵام کاردۆنیا بە تەواو چەقبەستوو و لاوازترین ئەندامی یانە زلهێزەکەش دادەنرا. ئەم ناوچەیە بەشێک بووە لە میحوەرەکەی حەتوسا وبابلی لەگەڵ شانشینی هاتی و چەندین جار لەلایەن ئیلام و ئاشوورەوە داگیرکراوە.

جوگرافیا.

پاشەکشەی بەردەوام بە پێچەوانەی زۆرێک لە شانشینیەکانی تر، کاردۆنیاش زۆر کاریگەری نەبووە بەهۆی ئەو کارەساتانەی کە لە دەوروبەری وڵاتە ڕوویانداوە. لە کاتی هەڵمەتەکەیاندا لە دەوروبەری ساڵی ٦ی هیجری، شانشینییەکە هەندێک دانەوێڵە و بەرهەمە کشتوکاڵیەکانی دیکەی بە هیتیەکان فرۆشت، بەڵام بێکاریگەر بوو چونکە دەبوو شتەکان بە ئاشووردا تێپەڕن و بۆیە زۆربەی یارمەتییەکان لەلایەن میسرەوە دابینکرابوون.

کاردۆنیاش هەمان سیاسەتەکانی پێشووی درێژە پێدا و زۆربەی خەڵکی بە تەنیا جێهێشت و زۆر خەمی بارودۆخی جیهان نەبوو. هەندێک لە بەرپرسانی باڵای هۆزەکە پاشای نەتەوەیی شیپاکی دووەمیان لە هەڕەشەی ئاشوورییەکان ئاگادار کردەوە، بەڵام ئەمە پشتگوێ خرا و هیچ قەڵایەکی دیکە دروست نەکرا. هەروەها تاعون لە ٨ی هیجری لە سەرانسەری شانشینیدا بڵاوبووەوە، بەرنامە جۆراوجۆرەکانی وەستاند، تەنها لە ١٢ی هیجری کۆتایی هات. پاشا خۆی بە هۆکاری سروشتی لە ساڵی ١٣ی هیجری مرد، هەرچەندە هەندێک لە پزیشکانی دەربار لانیکەم بەشێکی هۆکارەکەی بۆ تاعونەکە گەڕاندەوە.

دوای ئەویش مەردوک ئەپلا ئەلدینەی یەکەمی کوڕی هاتە ئاراوە، کە ستراتیژێکی چالاکتر و شەڕانگێزتری لەدژی ئاشوورییەکان گرتەبەر. هەندێک قەڵای نوێ دروستکران و بەرپرسی نوێی سوپا دەستنیشانکران و هەوڵی پشتگیریکردنی کودەتا یان یاخیبوونی جۆراوجۆری دیکە لە ئاشووردا بۆ زیاتر تێکدانی سەقامگیری ئاشوور درا، هەرچەندە هەموویان شکستیان هێنا. سەرەڕای ئەمەش، کاسیەکان بەردەوام بوون لەم جۆرە هەوڵانە و لە ساڵی ٢١ی هیجریدا پارەیان بۆ ڕاپەڕینی بابلییە نەتەوەییەکان لە بەشی ڕۆژئاوای شانشینی ئاشوورییەکان دابین کرد، چەکێکی زۆریان بۆ یاخیبووەکان و لە قۆناغەکانی دواتردا تەنانەت پیاوانیشیان نارد.

یاخیبوونەکە زیاتر لە ٥ ساڵی خایاند و ناوچەکەی وێران کرد، بەڵام دواجار شکستی هێنا و لە ساڵی ٢٧ی هیجری ئەو سەرکردانەی کە مابوونەوە لە سێدارە دران و کاسیەکان ناچار بوون کە موڵک و ماڵی ماوەتەوە بکشێننەوە. ئەمەش بە گرانبەهای کاردۆنیاشی تێچوو و لە ساڵی ٢٨ی هیجری خێڵی دەسەڵاتدار بڕیاریدا وەبەرهێنانی زیاتر لە هەوڵەکانی ناسەقامگیرکردنی ئاشوورییەکاندا بکات، بەڵام لە ساڵانی داهاتوودا بەشێکی زۆری داهاتەکەی بۆ پەرەپێدانی بەرگری خەرج نەکرا و لەبری ئەوە بۆ دروستکردنی کۆشکی زیاتر بەکارهات. پەرستگاکان بۆ دڵخۆشکردنی چینی قەشە.

لە ساڵانی داهاتوودا ژەنەراڵەکان بەردەوام جەختیان لەسەر هەڕەشەی ئاشوورییەکان دەکردەوە، بەڵام زۆرجار ترسەکانیان پشتگوێ دەخرا. پلان بۆ شەڕی کۆتایی لەگەڵ ئاشوور داڕێژرا، بەڵام بەرپرسانی سەربازی جەختیان لەوە کردەوە کە ئەمە بەس نییە و شارەکانی باکوور باشتر قەڵادار بکرێن و پیاوی زیاتر شایستەی وەرگرتنی سەربازی بن. لە ساڵی ٣٥ی هیجری نزیک بوو لە کودەتایەک لەلایەن سەربازییەوە ڕووبدات، لەگەڵ ئەوەشدا بەشێک لە ڕێکخەران بەرتیلیان وەرگرت و زۆرینەی بەشداربووان پێش هەموو شتێک بڵاوەیان پێدەکرا و باقی فەرماندەکان دوورخرانەوە یان بە نهێنی لەسێدارەدران و تەنها هۆزی کاسی دڵنیابوون لەوەی ئەوانەی کردوویانە لە پۆستە باڵاکانی سەربازیدا بە تەواوی دڵسۆز بوو بۆ دادگا. تەختەکە پارێزراوتر بوو، بەڵام لە ساڵی ٤٢ی هیجریدا ئەو شەڕەی کە لە مێژە ترسی لێدەکرا، سەری هەڵدا، لەگەڵ داگیرکردنی ئاشوورییەکان بۆ سەر کاردۆنیاش و دەستپێکردنی شەڕی ئاشووری و کاسی.

شەڕی ئاشوور و کاسی:

لە کاتێکدا کاسیەکان بۆ دەیان ساڵ خۆش بیریان لە ئەگەرێکی لەو شێوەیە کردبووەوە، کاتێک شەڕەکە دەستی پێکرد، بینیان کە بەڕاستی چەندە ئامادە نەبوون. زۆرێک لە قەڵاکان هێشتا تەواو نەبوون، لە کاتێکدا هەندێکیان کوالیتییان خراپ بوو و هەر زوو شارەکان کەوتنە دەست سوپای ئاشوورییەکان. جگە لەوەش زۆرێک لە ژەنەراڵە بەئەزموونەکان ئیتر فەرماندەیی نەمابوون، هەندێکیان خانەنشین بوون و هەندێکی تریان دەربەدەر یان لەسێدارە درابوون و بۆیە کەس نەیدەزانی چۆن پێشڕەوی بکات لە دژی سوپای دوژمن، ئەمەش وایکرد کاردۆنیا زیانی پێ بگات.

هەروەها وەرگرتنی سەربازی هێواش بوو، زۆرێک لە خەڵکی ناوچەکە ڕەتیانکردەوە خۆیان لە سوپادا تۆمار بکەن، ئەمەش وایکرد هێزەکانی ئاشوور بچوکتر بن لە کاتێکدا ئەو وڵاتە دوو هێندەی ژمارەی دانیشتوانی ئاشووری هەبوو.

مەردوک ئەپلا ئەلدینا خۆی چووە بەرەوە بۆ ئەوەی سەرکردایەتی سوپاکە بکات، بەڵام لە شەڕی کۆریگالزۆ لە کۆتاییەکانی ساڵی ٤٢ی هیجری کوژرا و پایتەختەکە خۆی لە ساڵی ٤٣ی هیجریدا کەوتە خوارەوە. زۆرێک لە بەرپرسانی دادگا کوژران، بەڵام هەندێکیان پێش گەمارۆدانەکە توانیبوویان هەڵبێن و ڕوویان لە بابل کردبوو کە بووە پایتەختێکی کاتی نوێ. بەهۆی مردنی زۆرێک لە بنەماڵەی شاهانە لە دور کۆریگالزۆ، تەختەکە لە ساڵی ٤٢ی هیجریدا لەلایەن ئاغایەکی دیار زێبابا شوما ئیدینەوە دەستی بەسەردا گیرا، کە لە سەرەتادا بەهۆی ئەو بارودۆخە توندەوە فەرمانڕەوایەکەی لێپرسینەوەی لەگەڵدا نەکرا.

گەمارۆدانی پایتەختی پێشوو، ئاشوورییەکانی تا ڕادەیەک خاوکردەوە، ئەمەش ڕێگەی بە زێبابا دا زیاتر خۆی بۆ هاتنی ئەوان ئامادە بکات، هەرچەندە باکوورییەکان پێشڕەوییان کرد، هەرچەندە بە هێواشیتر لە پێشوو. لە 45 هیجریدا شارەکانی وەک سیپار و کیش کەوتن و ئاشوورییەکان چوونە بابل خۆی. لە ساڵی ٤٦ی هیجری گەمارۆدانی پایتەختی نوێ دەستی پێکرد و وا دیار بوو کە کاردۆنیا لە ماوەی چەند مانگێکدا دەکەوێتە خوارەوە.

بەڵام بە دەستێوەردانی نێودەوڵەتی ڕزگاری بوو کە میسر و هاتی سەرکردایەتیان دەکرد و کۆنفیدڕاڵی میسینی و ئیلامیش پەیوەندییان پێوە کرد. هاوپەیمانی دەستێوەردان ئۆلتیماتۆمێکی بۆ ئاشوور نارد و فەرمانی بە پاشا کرد دەست لەکاربکێشێتەوە یان لەلایەن تەواوی هاوپەیمانییەوە داگیرکرابێت، چونکە هەموویان ترسیان لە مەترسی پەرەسەندنی ئاشوور هەبوو و دەیانویست ڕێگری بکەن لەوەی وڵاتەکە زۆر بەهێز بێت. سەرەتا ئۆلتیماتۆمەکە ڕەتکرایەوە و بەم شێوەیە هاوپەیمانییەکە پێشڕەوی کرد بۆ ناو ئاشوور، بەڵام دوای گۆڕانکاری لە سەرکردایەتیدا، مەرجەکان قبوڵکران، ئەمەش وایکرد هێزەکانی ئاشوور کاردۆنیا بەجێبهێڵن.

پەیمانی ئەشنۆنا واژۆ کرا، بەشێک لە فەتحەکانیان لە باکوور بە ئاشوورییەکان دا، بەڵام ئەوەندەی داگیریان کردبوو، ئاشوور ناچار بوو بۆ ماوەی ١٠ ساڵی داهاتوو قەرەبووی کاردۆنیا بکاتەوە.

شەڕەکە کۆتایی هات و هاوپەیمانییەکە هەڵوەشایەوە، هەرچەندە گرژییەکانی نێوان ئاشوور و کاردۆنیا بە هەمان شێوە بەرز مانەوە.

ڕاستەوخۆ لە دوای شەڕەکە، زێبابا شوما دینا لە پۆستەکەی لابرا و لەلایەن بۆرنبوریاشی سێیەمەوە دەستگیرکرا، کە پەیوەندی بە بنەماڵەی پاشایەتییەوە هەبوو.

سەرەڕای ئەوەی هیچ بەڵگەیەکی بۆ ئیدیعای دووەم نەدۆزیەوە، بەڵام زێبابا بە دەستبەسەرداگرتنی تەخت و هاوکاری لەگەڵ دوژمن لە کاتی شەڕدا تۆمەتبار کرا.

بەڵام بۆرنابۆریاس سەرکردەی بەناوبانگتر بوو لە نێو سوپا و خەڵکدا و دوای دادگاییکردنی نمایەشی، زێبابا شۆما ئەدینە دەربەدەر کرا بۆ دەرەوەی وڵات و بۆرنابۆریاس بوو بە پاشای نوێ.

بەڵێنی چاکسازیی بە خەڵک دا، لەوانەش چاکسازیی سەربازی و ئابووری، هەرچەندە پێشکەوتنەکان هێواش بوو و زۆرجاریش پڕۆژەی نوێ بەهۆی بەرژەوەندیی خێڵی کاسی و قەشەی شارە جیاوازەکانەوە بوو کە هەڕەشەی ڕێکخستنی یاخیبوون و جیاکردنەوەی شارەکانیان دەکرد ئەگەر بیکەن، لە ڕێگاکە دەچووە دەرەوە ،پارەی داواکراو وەرنەگرن.

لە ساڵی ٥١ی هیجری پێوەرە یاساییە نێودەوڵەتییەکانی بۆ شەڕ دانا و لە لایەن بۆرنابۆریاسەوە دەستپێشخەری بوو، کە بینی ئاشوورییەکان لە کاتی شەڕدا چۆن خاکەکانی کاسیتیان وێران کردووە و دەیانویست لە داهاتوودا ڕێگری لە ڕوودانی ئەم کارە بکەن.

بۆرنابۆریاشی سێیەم لە ساڵی ٥٥ هیجری بە هۆکاری سروشتی کۆچی دوایی کرد، لە ساڵانی کۆتایی ژیانیدا وازی لە هەوڵەکانی باشترکردنی دۆخی وڵات هێنا و لە بڕی ئەوە کار بۆ پەیوەندی زیاتر لەگەڵ هاتی کرد. لە شوێنی ئەو کوڕەکەی مەردوک ئەپلا دینای دووەم بوو، کە ساڵێ دواتر لە ساڵی ٥٦ هیجری لە شاری نیپور کە لە ژێر کۆنترۆڵی کاستیدایە، بەشداری لە کۆنفرانسی دووەمدا کرد.

بە پەیڕەوکردنی ستراتیژی باوکی، هاوپەیمانی نێوان کاردۆنیاش و هاتی کۆتایی پێهێنا و لەگەڵ پادشای هیتی تودالیای شەشەمدا میحوەرەکەی هاتوسا بابلیان پێکهێنا.

دواتر مەردوک ئاپلا ئیدینا لە کۆنفرانسی سێیەم و چوارەمیشدا لە ٦١ هیجری و ٦٦ هیجری بەشداری کرد. لە ساڵی ٥٩دا دەنگۆی هاوپەیمانی ئاشوورییەکان لەگەڵ ئیلام و پلانەکانی دابەشکردنی کاردۆنیا دەستیپێکرد و لە وەڵامدا مەردوک ئەپلا ئەلدیننا بەشێکی لە قەڵاکان لە باشووری ڕۆژهەڵات وەبەرهێنا، بەڵام جگە لەوە و هەندێک چاکسازی بچووک، دۆخی ئێستا هەر مابووەوە.

کاردۆنیاش توانی تەکنەلۆژیای نوێ بەدەست بهێنێت و ئامێرە سەربازییەکانیان بەرزبکاتەوە، لە ڕووی کوالیتی چەکەوە سوپای ئاشووری تێپەڕاند، بەڵام ژەنەراڵەکان جەختیان لەوە کردەوە کە هێشتا کەم سەرباز هەیە کە بتوانێت هاوتای سوپای باکوور بێت.

لە ساڵی ٦٧ی هیجریدا شانشینی کووش پێکهێنرا، هەندێک لە کاردۆنیاش دەستیان کرد بە ناردنی پێداویستی و چەک بۆی بۆ لاوازکردنی میسر و شەڕکردن لە بەرەیەکی دیکەدا لە شەڕێکی ئەگەریدا لەگەڵ هاوپەیمانی سێ لایەنە، کە لەلایەن هاتیەوە هاندرابوو.

پەیوەندییەکان کران و ڕێگاکانی دابینکردنی ئەگەری دامەزران، بەڵام پشتگیری تەواو بۆ کووش ڕاگیرا لە ترسی شکاندنی ئاشتییە ناسکەکە، چونکە کاردۆنیا هێشتا ئامادە نەبوو بۆ شەڕێکی دیکە. لە ساڵی ٧١ی هیجریدا دۆخی وڵاتەکە هێدی هێدی بەرەو باشتر دەچوو، بەڵام زۆر کەس هێشتا شانشینی و سەرکردەکانی وەک لاواز و چەقبەستوو دەبینی، و بە هیچ شێوەیەک ئەوەندە بەهێز نەبوون کە بتوانن لە یەک کاتدا شەڕی ئاشوور و ئیلام بکەن.

شەڕی زلهێزەکان و کۆتایی زلهێزە گەورەکان و کۆتایی شانشینی

ئاگاداری سپۆیلەر: ئەم بەشە سپۆیلەری ڕۆمانی سەرهەڵدانی دوورەپەرێز لەخۆدەگرێت.

لە ساڵی ٧١ی هیجریدا، شای کاسیت مەردوک-ئەپلا-ئیدینا دووەم لە کاتی پێنجەمین کۆنفرانسی زلهێزەکان لە ئۆگاریت لەگەڵ سێ پاشای دیکەی یانەی زلهێزەکان تیرۆرکرا. هەواڵی ئەمە بەخێرایی گەیشتە کاردۆنیاش و کوڕی پاشا، کاشتیلیاشی پێنجەم، سەرەڕای ئەوەی لەو کاتەدا هەرزەکار بوو، بەڵام وەک پاشای نوێی وڵات دامەزرا. بەم شێوەیە زۆربەی دەسەڵاتی ڕاستەقینە لە دەستی کۆریگالزوی مامیدا بوو کە گەورەترین خێڵی کاسی دەسەڵاتدار بوو، لە کاتێکدا کەشتیلیاش لە زۆربەی کاتەکاندا تەنها سەرۆکی ڕێوڕەسمەکان بوو. زۆری نەخایاند شەڕی دەسەڵاتی گەورە دەستی پێکرد، بەو پێیەی ئاشوور هێرشی کردە سەر کاردۆنیاش و هاتی داگیرکردنی میسر و بەمجۆرە ئێستا ئەو دوو لایەنە لە شەڕدا بوون.

جەنگی دەسەڵاتی گەورە. کاردۆنیاش پێشتر لە حەفتەکانی یەکەمی شەڕەکەدا بەرامبەر بە سوپای گەورەتر و بەهێزتری ئاشوور بە خراپی دەرکەوتبوو، بەڵام دۆخەکە بۆ ئەوان خراپتر بوو کاتێک ئیلامیش بەناوی هاوپەیمانی سێ کەسییەوە پەیوەندی بە شەڕەکەوە کرد و لە باشوورەوە هێرشی کردە سەر کاردۆنیاش.

کاسیەکان هیچ سەرکەوتنێکی بەرچاویان نەبوو و دەستیان کرد بە دۆڕانی شەڕی زیاتر و زیاتر لە بەرامبەر نەیارەکانیان، لەوانە شکستێکی کارەساتبار لە لاگاش لە بەرامبەر ئیلامییەکان و وێرانکردنی تەواوەتی شاری دۆر کۆریگالزۆ لەلایەن ئاشوورییەکانەوە.

شەڕی ئاشنۆنا نزیکترین شەڕ بوو کە کاسیەکان گەیشتنە سەرکەوتنێکی گەورە، بەڵام تەنانەت لەوێشدا لە کۆتاییدا شکستیان هێنا و زۆربەی دیلەکانیان لەلایەن سوپای ئاشوورییەوە لە سێدارە درا. هەر زوو دوای ئەوە گەمارۆدانی بابل دەستی پێکرد.

کاسییەکان کە دەیانزانی کە ناتوانن بە تەنیا بەرەنگاری ببنەوە، هەر لە سەرەتای جەنگەوە هەندێک چەکیان بۆ یاخیبووانی کووشییەکان لە میسر ناردبوو، بەو هیوایەی کە میسر بێلایەن بکات و ئەوەندە سەربازی هیتی ئازاد بکات کە یارمەتی کاردۆنیاش بدات، زۆر درەنگ بوو و هیچ یارمەتیەک لەلایەن هیتییەکانەوە نەهات.

زۆرێک لە شارەکان لە ساڵی ٧٢ی هیجری کەوتنە خوارەوە، لەوانە کیش، سیپار و دواجار خودی بابل. دوای گرتنی ئیلامییەکان چوونە ژووری تەخت و ئەوەی لە بنەماڵەی شاهانە مابووەوە، لەوانە کۆریگالزو و کاشتیلیاش و بنەماڵەکانیان کۆمەڵکوژیان کرد و پاشا لەلایەن خودی پاشای ئیلامییەکان شیلهاک- ئینشوشیناکەوە کوژرا.

بەم شێوەیە شانشینی کاسی لەناوچوو و شانشینی بە فەرمی لەناوچوو. ئەو شارانەی کە مابوونەوە بەبێ بەرخۆدانێکی زۆر خۆیان ڕادەست کرد و لە ماوەی چەند هەفتەیەکدا هەموو وڵاتەکە لە نێوان ئاشوور و ئیلامدا دابەش بوو.

بەشی ئیلام پێکهاتبوو بۆ شانشینی بابل، دەوڵەتێکی بوکەڵەیی ئیلام کە سەنتەری لە ئەسین بوو لەلایەن نەبوخودنەسرەوە، کە یارمەتی ڕووخاندنی فەرمانڕەوا کاسییەکانی شارەکەی دابوو.

باکووریترین بەشەکانی لەلایەن ئاشوورەوە گیرا، لە باکوورەوە بە ئاشوور و لە باکووری ڕۆژهەڵاتەوە بە شاخەکانی زاگرۆس و بە تایبەت ئەو بەشەی کە لۆلوبیەکان تێیدا دەژیا، لە ڕۆژهەڵاتەوە بە ئیلام و لە باشوورەوە بە کەنداوی ئیلامی و لە ڕۆژئاواشەوە بە بیابانی عەرەب دەورە دراوە. 

ئەم وڵاتە دەکەوێتە نێوان ڕووباری فورات و دیجلە و لقە زۆرەکانیان و کەناڵە دەستکردەکانیان. ڕووبەرەکە بە زەوییە کشتوکاڵییە بەپیتەکان داپۆشراوە کە بە هەندێک لە باشترینەکانی جیهانی ناسراو دادەنرێت، بەڵام وڵاتەکە سەرچاوەی سروشتی دیکەی نەبووە و بەو هۆیەوە ناچار بووە دار و کانزا لە ناوچەکانی دەوروبەری هاوردە بکات.

کاردۆنیاش دابەش بوو بەسەر ٣٤ پارێزگا یان شار-دەوڵەتدا، بەو پێیەی هەر پارێزگایەک ناوەند بوو و لە شارێکەوە حوکمڕانی دەکرد کە ناوچەکەی بەدەستەوە بوو، شار-دەوڵەتەکان زۆر هاوشێوەی پێش ئەوەی کاسیەکان دەستیان بەسەر بابلدا گرتبوو.

بەشی باکووری وڵاتەکە، لە باکووری بابل، هەندێک جار بە ئەکاد ناودەبرا، لە کاتێکدا بەشی باشووری بابل بە سۆمەر ناودەبرا، هەرچەندە ئەم زاراوانە بە دەگمەن بەکاردەهێنران، چونکە ناوچەکان پێشتر چەندین سەدە پێشتر تێکەڵکرابوون.

بەڕێوەبردن. کاردۆنیاش لەلایەن پاشایەکەوە فەرمانڕەوایی دەکرا، بەڵام خێڵی کاسی کاریگەرییەکی زۆری بەسەریدا هەبوو، ئەمەش وایکرد دۆخەکە تاڕادەیەک هاوشێوەی هاتی بێت، هەرچەندە زۆر کەمتر فەرمی بوو. خێڵی کاسی لە هەموو بنەماڵەی فراوانی پاشا پێکهاتبوو و ئەندامەکانی ئامۆژگاری پاشایان دەکرد و زۆرجار ئەگەر کوڕی پاشا شایستەی نەبووایە، جێنشینی داهاتوویان هەڵدەبژارد، هەروەها ئەندامانی ئەم خێڵە باڵاترین پۆستی ئیداری و سەربازیی وڵاتیان هەبووە، لەوانەش بەرپرسی خەزێنە، سەرۆک کاهینەکان، ژەنەراڵەکان و هتد. گەورەی خێڵەکە لە کاتی پێویستدا نوێنەری خێڵەکە بووە و وەک ڕاوێژکاری سەرەکی پاشا و هەروەها فەرمانڕەوا لە کاتی نەبوونی پاشا یان ماوەی نێوان پاشاکاندا ڕۆڵی هەبووە.

هەروەها کاسی لە خێڵەکانی تر جگە لە خێڵە دەسەڵاتدارەکان زۆرجار پۆستی کاریگەرییان هەبووە و لەلایەن حکومەتەوە بە پەسەندکردن مامەڵەیان لەگەڵ دەکرا، هەرچەندە کەمینەیەکی زۆر کەم بوون، چونکە هەموویان تاڕادەیەک کۆچبەری تازە بوون بۆ بابل، کە بابلییە نەتەوەییەکان هێشتا دوور بوون.

وەک زۆرینەی دانیشتووان، زۆرجار بابلییەکان بۆ پۆستە ئیدارییەکانیش هەڵدەبژێردران، هەرچەندە بە دەگمەن لە ئاستی شارەکە دەرچوون، و نزیکەی هەرگیز بۆ پۆستە سەربازییە پلە باڵاکان، لە ترسی ڕووخاندنی خێڵی دەسەڵاتدار. هۆزی کاسیەکان ڕاستەوخۆ لە پایتەختەوە فەرمانڕەوایی وڵاتەکەیان دەکرد- سەرەتا دۆر کۆریگالزۆ و دواتر بابل ،بەڵام دەوڵەتە شارەکان پلەیەکی تاڕادەیەک بەرزی سەربەخۆیییان پێدرا و شانشینییەکە لە مەرکەزیترین یانەی زلهێزەکان بوو کە زۆر جار لە ئەنجامدا بوو.

لە هەموو شارێکدا دۆخێکی باش هەیە، بەڵام حکومەتی وڵاتەکە نا کارامەیە. ئەمەش بۆ دڵخۆشکردنی قەشە ناوخۆییەکان و خەڵکی ئاسایی و دڵنیابوون لەوەی کە ئەوان ئەوەندە ئاسوودە بوون کە ئاژاوە نەکەن.

وڵات دابەش بوو بەسەر ٣٤ شار دەوڵەتدا، کە لەلایەن سەرۆکی شارەوانی گەورەترین شارەوە بەڕێوەدەبرا. هەندێک لە شار-دەوڵەتەکان تەنها لە یەک شار پێکهاتبوون، هەندێکی تریش کە کەمتر چڕیان هەبوو، چەند شارێکیان هەبوو، شارەوانی شارە بچووکەکان ژێردەستەی سەرۆکی شارەوانی حکومەتی شارەکە بوون. هەموو گوندەکان و ناوچە کشتوکاڵییەکان بە بەشێک لە نزیکترین شار لەوان دادەنران.

سەربازی.

کاردۆنیاش سوپایەکی بچووکی وەستاوی هەبوو، کە زیاتر لە کاسی و هەندێک خۆبەخشی بابلی پێکهاتبوو، لە کاتی شەڕەکاندا پیاوی زیاتر پەروەردە دەکرا، بەڵام تەنها کاسی وەرگیرا، لەکاتێکدا بابلی نەتەوەیی تەنها بە توندی هاندەدرا کە بەشداری بکەن، چونکە پرسی وەرگرتنی سەربازی نزیک بوو ببێتە هۆی ئاژاوەگێڕییەکان کە بووە هۆی ئەمە،بۆ سیستەمێک کە لە ڕاستیدا لەسەر بنەمای خۆبەخشانە دامەزراوە. بەڵام کاسی کەم بوو و بابلییەکان بە دەگمەن ئامادەبوون بچنە ناو سوپاکە، ئاگاداری تۆمارە خراپەکەی بوون، چونکە کاردۆنیاش تەنها هێزێکی کەمی هێنا، بەزۆری کەمتر لە ئاشوور، سەرەڕای ئەوەی دوو کەسی یەکسان بوو بە ژمارەی دانیشتووانەکەی لە ساڵی ٧١ی هیجری وڵاتەکە ٣٠ هەزار سەربازی هەبووە و لە ئەگەری ڕوودانی شەڕدا پێشبینی دەکرا ئەم ژمارەیە بۆ ٧٠ هەزار سەرباز بەرزبێتەوە.

ژنان و ئاشوورییەکان بۆیان نەدەدرا لە سوپادا خزمەت بکەن. بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو ژمارە کەمە، سوپای کاسی سەرنجی لەسەر دابینکردنی چەک و زرێپۆشی کوالیتی بەرز و مەشقی بەرفراوان بۆ سەربازەکانی بوو، هەرچەندە ئەو هێزە هێشتا بەرامبەر بە هێزی میسر نەبوو.

سوپاکە لە ڕووی تەکنیکییەوە لە بەرزترین ئاستدا لەلایەن پاشاوە فەرماندەیی دەکرا، هەرچەندە زۆربەی پاشاکان پێیان باش بوو چاوەڕێی شەڕەکان بکەن و لەبری ئەوە ژەنەڕاڵەکان بۆ سەرپەرشتیکردنی شەڕەکان دەستنیشان بکەن. ژەنەڕاڵەکان هەمیشە کاسی بوون و زۆرجار لە هۆزی دەسەڵاتدار بوون.

هەر شار-دەوڵەتێک ئەرکی بەرزکردنەوەی هێزی خۆی و پاشان ناردنی بۆ هێزە هاوپەیمانەکان بۆ دابەشکردنی زیاتری لە ئەستۆ بوو. سوپاکە دابەش بوو بەسەر فیرقەی ٦٠٠٠ پیاودا،فەرماندەکان زۆرجار کاسی بوون بەڵام دەیانتوانی بابلیش بن، لەژێر فەرماندەیی ژەنەڕاڵە فەرماندەییەکانیاندا.

دابەشبوونەکان بەسەر گروپی ٣٠٠ پیاودا دابەشکرابوون بە سەرۆکایەتی کاپتنەکان و دواتر بەسەر گروپی ٦٠ پیاودا بە سەرۆکایەتی پۆلیس کە زۆربەیان بابلی بوون.

سوپاکە پێکهاتەی ستانداردی گالیسکەکانی لە بەرەدا هەبوو، کە تەنها کاسیەکان سەرقاڵیان دەکرد، دواتر هێزی پیادەی قورس و پیادەی تێکەڵاو و پیادەی سوکی بابلی و تیرهەڵگرەکان، هێزی دەریایی شەڕکەری فەرمی نەبوو، بەهۆی ئەوەی ئاشوور لە وشکانیدا بوو، زۆر لە میسرەوە دوور بوو، هێزی دەریایی بەرفراوانی ئیلامی نەبوو، هەر بۆیە کەنارەکانی باشوور بە مەترسی نەزانرا. بەڵام زۆر کەشتی گواستنەوە بۆ گواستنەوەی خێرای کەلوپەل و سەرباز لە کاتی ئاشتی و شەڕدا بەکاردەهێنران.

کاردۆنیاش ژمارەی دانیشتووانی نزیکەی ٦.٢ ملیۆن کەس بوو لە ٧١ی هیجری کە دووەم پلەی زۆرینەی خەڵکی بووە لە دوای شانشینی. تەنها نزیکەی ١٣٠ هەزار کەسیان کۆیلە بوون و ئەوانی تر ئازاد بوون، زۆرینەی دانیشتووانەکەی لە ڕووی نەتەوەییەوە بابلی بوون، کە ٥.٧٢ ملیۆن کەسیان (٩٢.٣%) بووە.

نزیکەی ١٩٠ هەزار کەسی کاسی (٣.١%)، ٧٠ هەزار ئاشووری (١.١%) و ٢٢٠ هەزار (٣.٥%) سەر بە گروپەکانی تر بوون، وەک عەرەب، ئارامی، لولوبی، ئیلامی، دیلمۆن، مەگانی، هیتی و ئەوانی تر. زۆربەی خەڵکی پانتێۆنی میزۆپۆتامیا خوداوەندەکانیان دەپەرست، تەنانەت کاسیەکانیش کە وازیان لە ئایینەکەیان هێنا و خوداوەندە ناوچەکەیان دەپەرست، لە کاتێکدا زۆر کەم باوەڕدارە کۆنەکانی خوداوەندەکانی کاسییەکان لە کۆتاییدا مانەوە. ڕێژەی خوێندەواری ئەم شانشینییە لە 71 ی هیجری 19.2٪ بووە، کە بەرزترین ڕێژەیە لە جیهانی ناسراوە لەو کاتەدا. هەروەها کاردۆنیا بەرزترین ئاستی شارنشینی هەبووە کە 56%ی کۆی دانیشتووانەکەی بووە، هەرچەندە زۆرێک لە دانیشتوانی شارەکان لە گەڕەکەکانی دەرەوەی شار دەژیا و هێشتا لە بواری کشتوکاڵدا کاریان کردووە.

بەهۆی ئەمەوە کاردۆنیاش میوانداری هەندێک لە گەورەترین شارەکانی کرد، لەنێویاندا بابلی پایتەختی، کە زۆرترین ژمارەی دانیشتوانی هەبووە و ئێستاش لە هەموو شارێکی ناسراودا هەیە. وڵاتەکە کلتوری شارستانی هەبوو و زۆرێک هەستیان بەوە دەکرد کە پاڵ بە شارەکانەوە دەنێت بۆ ئەوەی دەرفەتەکان لەدەست نەدەن و بەمجۆرە ڕێژەی بەرزی شارنشینی تا کۆتایی بەردەوام بوو. کاردۆنیا دانیشتووانی چڕ بوو، بەڵام هێشتا دەیتوانی بە ئاسانی خۆی بژیێنێت بەهۆی ئەو بڕە زۆرەی خۆراکی بەرهەم هێنراوی ناوخۆیی.

پەیوەندیە نێودەوڵەتیەکان.

بەهۆی ئەوەی لە میحوەرەکەی هاتوسا وبابلدا بوو، هاوپەیمانی سەرەکی شانشینی هیتی بوو ، کە سەرچاوەی جۆراوجۆری وەک دار و مس بۆ دابین دەکرد، هەروەها یارمەتی ڕاهێنانی سەربازەکانی دەدا لە ڕێگەی ناردنی ڕاوێژکاری سەربازییەوە. زۆرجار هاتی و کاردۆنیاش هاوشێوەیی لە نێوان خۆیاندا دەکێشن، دیارترینیان هیتییەکان و کاسیەکانن کە لە بنەڕەتدا لە شاخەکانەوە هاتوون و شانشینییەکیان بۆ خۆیان دامەزراندووە، و زۆرجار باس لە کیسەکردنی بابل دەکرێت لە دەوروبەری ساڵی ٤١٠ی بی ڕێپێدراو. کاسیەکان دەست بەسەر ناوچەکەدا دەگرن. بەڵام پەیوەندی نێوان ئەو دوو وڵاتە قورس بوو، چونکە لەلایەن ئاشوورەوە لەیەکتر جیاکرانەوە، کە زۆرجار هاتوچۆی نێوانیان دەگرت. لەم جۆرە حاڵەتانە و لە کاتی پێویستی بە نهێنی، دەبوو ڕێگای بیابانی لە باشوور یان ڕێگای شاخ بە حەیسا ، عەزی لە باکوور بگیرێتە بەر و مەترسیدارتر بوون. هەروەها کاردۆنیاش دۆستایەتی لەگەڵ خاکەکانی دیلمون و مەگان لە کەنارەکانی باشووری کەنداوی ئیلامیدا هەبوو، بازرگانی جۆراوجۆری لەگەڵ ئەواندا دەکرد و هەوڵی دەدا پاڵیان پێبدات بۆ ناو خاکی کاسی.

ئاشوور دوژمنی سەرەکی کاردۆنیا بوو و لە هەردوو شەڕەکەدا خۆی نیشان دابوو کە لە ڕووی سەربازییەوە زۆر بەهێزترە. ئاشوور هیچ نهێنیەکی لە تەماحەکانی خۆی بۆ داگیرکردنی هەموو میزۆپۆتامیا نەگرت و تەنیا هاوپەیمانییەکی دەستێوەردانی نێودەوڵەتی ڕێگری کردبوو لە ڕوودانی ئەمە لە ساڵی 46 هیجری.

بەڵام شەڕێکی دیکە بە نزیکەی حەتمی سەیر کرا و هەوڵەکان درا بۆ ئامادەکاری بۆ داگیرکردنی ئاشوورییەکان، کە لانیکەم ئەوەندە درێژەی کێشا تا هێزی بەهێزکردنی هیتیەکان بگاتە دەستیان. ئیلام دوژمنێکی تری کاردۆنیا بوو، کە چەند جارێک هێرشی کردبووە سەری. ئیلام و میزۆپۆتامیا هەمووکات ڕکابەر بوون و پەیوەندی نێوان شانشینی ئیلام و کاردۆنیا جیاوازی نەبوو، هەرچەندە گرنگیدانی کاسیەکان لەسەر ئاشوور زۆر مەترسیدار بوو، بەڵام ئاشوور و ئیلام لە هاوپەیمانییەکی نافەرمیدا بوون و بەرپرسانی کاسی بە حەق ترسیان لە شەڕی دوو بەرەیی هەبوو.

هەروەها میسر و کۆنفیدراسیۆنی میسینیەکان دوژمنی کاردۆنیا بوون، هەرچەندە زیاتر لەلایەن هاتی مامەڵەیان لەگەڵدا دەکرا و کاردۆنیا پەیوەندییەکی کەمی لەگەڵیاندا هەبوو جگە لە بازرگانیکردن بە هەندێک کاڵا، میسر و کاردۆنیا لە کێبڕکێدا بوون بۆ پێشکەوتووترین شارستانییەت، کە ئاستی خوێندەواری و شارنشینی و هەروەها سامان و بەکارهێنانی نوێترین تەکنەلۆجیای لەخۆگرتبوو.

لە کاتێکدا کە میزۆپۆتامیا لە مێژە لەم ناوچانەدا لە میسری تێپەڕاندبوو، میسر بە خێرایی لە دواوە بوو و وا بیردەکرایەوە کە لە دەیان ساڵی دوای ٧١ی هیجری، ئەگەر زووتر پێشکەوتنی نەبێت، لە هەموو بوارەکاندا پێش کاردۆنیا کەوتبێت هەروەها کاردۆنیاش پەیوەندی لەگەڵ شانشینی کووش کە تازە دامەزرابوو دامەزراند و پلانی دابوو بۆ دابینکردنی دارایی، هەرچەندە تا سەرهەڵدانی شەڕی دەسەڵاتی گەورە هیچ کارێک نەکرا، نەک زووتر میسرییەکان ئاگادار بکاتەوە.