فەرهەنگی (دوو ڕشتە) لە نێوان ئەدەبیاتناسی و زمانناسیدا

د. شیروان حوسێن خۆشناو

پێشەكی: پانتایی فراوانی توێژینەوە لەبارەی ماموستا مەلا عەبدولكەریمی مودەریس، بۆ بوونی بەرهەمی زۆر ‌و هەمەچەشنی ئەم زانایە دەگەڕێتەوە، هەر لە بواری زانستە شەرعییەكان‌و تەسەوف‌و ئەدەبیاتناسییەوە، بگرە تا دەگاتە فەلەكیات‌و فەرهەنگنووسی‌و نووسینی هۆنراوە. توێژەرانی هەر بوارێك بەتایبەت زانستە مرۆڤایەتییەكان ڕاستەخۆ و ناڕاستەوخۆ، سوود لە بیروڕاو تێڕوانیینەكانی مامۆستا وەردەگرن. بۆیە ئەم هەمەڕەنگییە لە ژیانی مامۆستادا وای كردووە، كە لە دوای خۆی توێژەری پسپۆڕی جیاواز بە بەرهەمەكانی خۆیەوە سەرقاڵا بكات، بەواتایەكی تر، كەرەستەیەكی خاوی زۆر ‌و هەمەچەشنی بۆ توێژەران بەجێهێشتووە. لەم ڕوانگەیەشەوە ئێمە وەك شارەزایەكی زمانناسی‌و ئەدەبیاتناسی هەوڵمان داوە، لەو گۆشەنیگایەوە بۆ یەكێك لە بەرهەمەكانی مامۆستا بڕوانین‌و بیخەینە بەر تیشكی لێكۆڵینەوەیەكی زانستییەوە، ئەویش كتێبی (دوو ڕشتە)یە.

ئەم لێكۆڵینەوەیە بە ناونیشانی (دوو ڕشتە لە نێوان ئەدەبیاتناسی‌و زمانناسیدا)یە، هەوڵێكە بۆ لێكۆڵینەوە لەم بەرهەمەی مامۆستا، لە دیدگای هەردوو زانستی ئەدەبیاتناسی ‌و زمانناسییەوە. چونكە ئەمە لە بنەڕەتدا كەرەستەیەكی زمانناسییە، چونكە نووسین‌و دانانی فەرهەنگ كارێكە زانستی زمانی خۆی پێوە خەریك دەكات. بەڵام بە قاڵب‌و زمانی هۆنراوە، كە ڕەگەزی سەرەكی ئەدەبییە دەربڕاوە. ئەمەش ڕەگ‌و ڕیشەیەكی كۆنتری هەیە لە ناو كوردا، پێشتر كاری لەم چەشنە بەرچاو دەكەون. كەرەستەی توێژینەوەكە بریتییە لەو هۆنراوانەی كە لەم كتێبەدا چاپ كراوەن. گرینگی ئەم لێكۆڵینەوەیە لەوەدایە كە تاوەكو ئێستا ئەم بەرهەمە كەمترین سەرنجی نووسەران و توێژەرانی بۆ خۆی كێش كردووە، ئەوەندەی ئێمە ئاگاداربین ئەوە بۆ یەكەم جارە دەبێتە كەرەستەی لێكۆڵینەوەیەكی زانستی. كە بە بۆچوونی ئێمە هەڵدەگرێت چەندین نامەی ماستەرو دكتۆرای لەبارەوە بنووسرێت. بە پێی ڕێبازی شیكردنەوەی وەسفی ئەم لێكۆڵینەوەیە ئەنجام دراوە. گرفتی ئەم توێژینەوەیەش نەبوونی سەرچاوە‌و لێكۆڵینەوەی پێشترە لەسەر ئەم بەرهەم ‌و بەرهەمەكانی هاوشێوەی‌و هەروەها تێكەڵاوبوونی دوو زانستی تاڕادەیەك جیاواز. سەرباری بوونی هەندێ‌ ڕای شەرعی و زانستی لەم بەرهەمەدا.

ئەم لێكۆڵینەوەیە، لە دوو بەش‌و دەروازەیەك پێك دێت، دەروازەكە بۆ ناساندنی بەرهەمەكە‌و پێكهاتە‌و بۆ وەسفێكی كورتی كتێبەكە تەرخان كراوە. بەشی یەكەم بەناونیشانی (دوو ڕشتە لە ڕوانگەی ئەدەبیتناسییەوە) بۆ لایەنی ئەدەبیاتناسی ئەم بەرهەمە تەرخانكراوە، لەم ڕوانگەوە بەوردی شیكردنەوەی بۆ كراوە، هەر لە ڕووی كێش‌و سەروا و زمان‌و لایەنەكانی ڕەوانبیژی لەم بەرهەمەدا تا دەگاتە هەندێ‌ وردەكاری ئەدەبیی‌و شێوازگەری. لایەنی ناوەڕۆكی وەك دەقێكی ئەدەبی، بەشی دووەم بە ناونیشانی (دوو ڕشتە لە ڕوانگەی زمانناسییەوە)، تەرخانكراوە بۆ لایەنی زمانناسی ئەم بەرهەمە ئەویش بۆ لایەنی فەرهەنگنووسی‌و ڕێبازەكانی شیكردنەوەی واتای وشە‌و دەروازە فەرهەنگییەكان لەم بەرهەمەدا. لە كۆتایشدا چەند ئەنجامێك‌و لیستی سەرچاوە بەكارهاتووەكانی ئەم توێژینەوەیە خراونەتەڕوو. لە كۆتاییدا هیوادارین توانیبێتمان خزمەتێكی بچووكی ئەم پیاوە گەورەیە بكەین‌و ئەم چەند وشەیەمان ببێتە مایەی ڕەزامەندی توێژەران‌و دەروازەیەكمان كردبێتەوە بەسەر ئەم بەرهەمەدا، كە دەكرێت وەك كەرەستەیەكی خاو ببێتە مایەی لەدایك بوونی چەندین توێژینەوەی تری زانستی‌و لایەك بێت لە دەرخستنی هەندێك لە توانا شاراوەكانی مامۆستا، لە ڕووی زمانناسییەوە، كە تاوەكو ئێستا توێژەرانی كورد كەمتر سەرنجیان لێ داوە.

دەروازە

ئەم كتێبە بەناونیشانی (دوو ڕشتە، فەرهەنگێكی عەرەبی‌و كوردییە بە هەڵبەست)ە، هۆنراوەی خوالێخۆشبوو (مامۆستا مەلا عبدالكریمی مدرس) لە بڵاوكراوەكانی كتێبخانەی (ئارام) لە ساڵی (2010) چاپكراوە. هەرچەندە مامۆستا خۆی ناوی ناوە نامیلكە. بەڵام لە قەبارەدا كتێبێكی تەواوە‌و بە (130) لاپەڕەی قەبارە مام ناوەندی‌و بە چاپێكی ڕەنگاو ڕەنگ بڵاوكراوەتەوە. مێژووی نووسینی ئەم بەرهەمە دەگەڕێتەوە بۆ (53) ساڵا لەمەوبەر، وەك لە كۆتایی كتێیەكەدا هاتووە (لێبوومەوە لە نووسینی ئەم نامیلكەیە لە چێشتەنگاوی ڕۆژی جومعەی نۆزدەی (ڕبیع الاول)ی ساڵی 1383ی هیجری لە حوجرەی دەرس وتنەوە لە بارەگای حەزرەتی عبدالقادری گەیلانی لە بەغدا.)(مەلا عبدالكریمی مدرس2010: 130) كە دەكاتە (9)ی ئابی ساڵی 1963ی زاینی. بەم پێیە كات‌و شوێنی نووسینی ئەم كتێبە دەریدەخات، كە مامۆستا لەو سەرو بەندەدا خەریكی وانەوتنەوە بووە، لەشاری بەغدا، بە پێی قسەی شایەتحاڵان، ئەو سەردەمە بە سەردەمی زێڕینی مامۆستا دادەنرێت، لەبەرئەوەی چەندین، قوتابی و فەقێی كورد‌و عەرەبی هەبووە. لە سۆنگەی فەقێ‌ كوردەكانەوە هەستی بە گرینگی فەرهەنگێكی لەم چەشنە كردووە، چونكە وەك ئاشكرایە زمانی خوێندن لە مزگەوت‌و حوجرەكاندا عەرەبییە ‌و كوردەكانیش زۆر باش نەبوون لە زمانی عەرەبی، بۆیە مامۆستا ئەم نامیلكەیەی بۆ نووسیون. لە سەرەتای دوو ڕشتەدا هۆكاری دانان‌و نووسینی ئەم بەرهەمەی باس كردووە، دەڵێ‌:

• عەرزم ئەمەیە ئەی نەوەی مەردان نەتەوەی پاكـــــــــــی نەژادی كوردان
• ئێم گەلێكی خاوەن حەســــــــــەبین بـــــرای ئایینـــــــــــــی گەلی عەرەبین
• هەموو نیشتەجێی یەك نیشتمانین ئەبــــــــــــــــــــێ‌ زوبانی یەكتر بزانین
• بۆ ژینی برا لەگەڵا بـــــــــــــــــــــرادا لـــــــــــــــەیەك نیشتمان، لەیەك ماوادا
• بۆم هۆنینەوە بەشێــــــــوەی ئەدەب (دوو ڕشتە)ی لوغەت بۆ كوردو عەرەب (دوو ڕشتە: 2‌و3)

بەم پێیە ئەم بەرهەمە تەنیا بۆ كورد نییە، بەڵكو بۆ عەرەبەكانیشە، بۆئەوەی لە ڕێگەوە فێری زمانی كوردی ببن، سەرەڕای ئەوەی كە ئێمە نەتەوەیەكی سەربەخۆ و خاوەن ڕەچەڵەك‌و نەژادی خۆمانن، مادەم برای ئاینی گەلی عەرەبین‌و هەردوكمان خاوەنی یەك ئاینین، هەروەها مادەم لە یەك نییشتیماندا دەژین، دەبێت زمانی یەكتر بزانین، بۆیە لە دیدی مامۆستاوە لەبەر دوو هۆكار پێویستە زمانی عەرەبی بزانین، یەكەمیان: زمانی ئاینمانە. دووەمیان: لەو نیشتیمانەی تێیدا دەژین، براین لەگەڵا نەتەوەیەكی زمان جیاواز ئەویش عەرەبە. ئەمە بۆ ئەوانیش هەر بە هەمان شێوەیە، واتە دەبێ‌ عەرەبەكانیش خۆیان فێری زمانی كوردی بكەن، كە یەكێك لە ئامانجەكانی ئەم كتێبەیە.

كۆی گشتی كتێبەكە هەزار‌و حەوت سەد‌و چل‌و سێ‌ (1743) دێڕە هۆنراوەیە، جگە لە دیباجە، دابەشی سەر بیست (20) بەش كراوە، واتە هەر بەشەی بۆ جۆرێك لە وشە تەرخانكراوە، بەم پێیەش وشەكان بەپێی كێڵگەی واتاییان دابەش كراوەن. بەشی دیباجەی كتێبەكە كە بە ناوی خوای گەورە دەست پێدەكات، دواتر هەندێ‌ وشەی جۆراوجۆری وەكو زاراوەی شەرعی‌و ئەندامانی لەشی مرۆڤی تێدا باس كردووە. بەشی یەكەم بۆ (ئەوصاف)، واتە سیفەتەكان تەرخان كراوە، كە لە زمانناسی پێی دەڵێن ئاوڵناو ‌و ئاوڵناوئاسا. دووەمیان بەناوی (صیفەتەكانی ئینسان)، كۆمەڵێك وشەی تێداخراوەتە ڕوو. و سێیەمیان بەناوی (ئەحواڵی ئینسان)، هەندێ‌ وشەی لەبارەی بارودۆخی مرۆڤ باسكراوە‌و واتاكانیان لێكدراوەتەوە. چوارەم بەناوی (جم‌وجۆڵی ئادەمیزاد) ئەو وشانەی تێداهاتووە، كە پەیوەستن بە جوڵەوە. پێنجەم بەناوی (پاك‌وخاوێنی ئینسان) هەندێ‌ لەو وشەو دەستەواژانەی تێدا خراوەتە ڕوو كە پەیوەستن بە پاك‌وخاوێنی‌و وەك زاراوەی شەرعی پەیوەستن بەم لایەنەوە. شەشەم بەناوی (جل‌وبەرگ) بۆ پۆشاك‌و جل‌وبەرگ دانراوە. حەوتەم بەناوی (ماڵا‌و پێداویستییەكانی ناوماڵا) دانراوە‌و وشەكانی ئەو بوارەی تێدا هاتووە.

هەشتەم ناوی (پێویستی خانووبەرە)ی لێنراوە، بۆ ناوی ئەو كەرەستە‌و كەل‌وپەلانە تەرخان كراوە، كە لە دروستكردنی خانووبەر بەكاردێن. نۆیەم بەناوی (پێویستییەكانی دارتاشی) چەند وشەیەكی ئەو بوارە ماناكەیان لێكدراوەتەوە. دەیەم ناوی (پێویستییەكانی فەلاح) لێنراوە، هەندێ‌ وشەی بواری جوتیاری تێدایە. یازدەیەم بەناوی (ئەسبابی وەڵاخ‌و وڵاخداری) هەندێ‌ وشەی خستوەتەڕوو كە بۆ وەڵاخداری پێویستن. دوازدەیەم بەناوی (ئاوەدانی‌و مامەڵە‌و ئاڵا‌و وێڵا) دانراوە. بەشی سێزدەیەم بەناوی (ساغی‌و نەخۆشی‌و دەرد‌ودار) وشەكانی بواری تەندروستی‌و داو‌و دەرمانی تێدا خراوەتە ڕوو. چواردەم بەناوی (خواردن‌و هەرچی پەیوەندی پێیەوە بێ‌) بۆ بواری خواردن‌و كەرەستەكانی تەرخانكراوە. پازدەیەم بۆ (میوە‌و دەغڵا‌و دان‌و دار‌و درەخت) تەرخان كراوە. شازدەیەم بۆ (ناوی گەلێك دار‌و درەخت) دانراوە، حەڤدەیەم بۆ (ناوی گوڵا‌و گیای بۆنخۆش) دانراوە. هەژدەیەم بۆ (هەندێ‌ لەو نەباتانەی كە ئینسان‌و حەیوان ئەیان خۆن) دیاری كراوە. نۆزدەیەم بۆ (حەیوانات) تەرخان كراوە ناوی سەدان ئاژەڵا‌و لە هەندێ‌ حوكمی شەرعی لەبارەی ئاژەڵەكان خراوەتەڕوو هەر لەژێر ئەم ناونیشانەدا چەندین وشەی جۆراوجۆر هاتوون. بەشی بیستەم بەناوی (ئەو كەلیمانەی كە بەسێ‌ ئیعراب هاتوون) ئەو وشانەن جیاوازی ڕێنووسییان تەنها بە سەر‌و بۆر‌و ژێر دەبێت، واتە لەسەر بنەمای واتا پۆلین نەكراون، بەڵكو لەسەر بنەمای شێوە‌و فۆڕم و تایبەتمەندی زمانییان كراوەتە پێوە بۆ جیاكردنەوەیان.

لە كۆی گشتی فەرهەنگەكە (3632) وشەو دەستەواژەی عەرەبی هاتوون‌و بە زمانی كوردی ماناكەیان لێكدراوەتەوە، بەڕێگەی جیا جیا. پێگەی ئەم فەرهەنگە لەناو ڕەوتی فەرهەنگنووسی كوردیدا زۆر گرنگە، چونكە دوای فەرهەنگی (نەوبەهاری ئەحمەدی خانی، كە لەساڵی 1682ز نووسراوە‌و ئەحمەدی شێخ مارفی نۆدێ‌ كە ساڵی 1790ز دانراوە).(عەلی فەتاح دزەیی1985: 58) بە سێیەم فەرهەنگ دادەنرێت، كە بە شێوەی هۆنراوە‌و فەرهەنگێكی دوو زمانیی دانرابێت. بەڵام ئەوەی كە ئەم فەرهەنگەی زۆر دەرنەخستووە، مانەوەی بووە بە دەست نووسێ‌ بۆ ماوەیەكی زۆر. بەم پێیەش بێت دەبێتە دووەم فەرهەنگ كە بە كرمانجی ناوەڕاست بە هۆنراوە نووسرابێت.

بەشی یەكەم

دوو ڕشتە لە ڕوانگەی ئەدەبیتناسییەوە ئەدەبیاتناسی كۆمەڵێك لقە زانستی جیاجیا لەخۆ دەگرێت، هەر یەكێكیان بوار مەودایەكی فراوان لەخۆ دەگرن. ئەوەندەی پەیوەندی بەو بابەتەی ئێمەوە هەبێت، چەند لایەنێكی بەشێوەی پڕاكتیكی لەسەر بەرهەمی (دوو ڕشتە) دەخەینە بەر تیشكی لێكۆڵینەوە.

كێشی دوو ڕشتە

بە ڕێكخستنی دەنگەكانی دێڕە شیعر بە شێوەی ئاواز‌و ئاهەنگی تایبەتی دەوترێت، كێش. (عەزیز گەردی2016: 143) كەواتە هەموو هۆنراوەیەك خاوەنی كێشێكی تایبەتی خۆیەتی، ئەگەر كێشی ئازادیش بێت شاعیر هەوڵی جۆرێك لە ڕێكخستنی دەنگەكان دەدات. بۆیە لە دوو ڕشتەدا كێشێكی تەواو ڕێكخراو لەسەرانسەری بەرهەمەكەدا پێڕەوكراوە. ئەویش كێشی بڕگەی خۆماڵی دە بڕگەییە بۆ هەر لەتێك، كە بە شێوەی (دوو پێی پێنج بڕگەیی دابەش بووە، واتە دە بڕگە) (عەزیزگەردی2014: 247). ئەم جۆرە كێشە لە شیعری هەورامیدا بەزۆری بەرچاو دەكەوێت، پێدەچێت، كاردانەوەشی لەسەر مەلا عەبدولكەریمی مودەریس هەبووبێت. هەروەها عەزیز گەردی لەبارەی ئەم كێشەوە دەڵێت: (ئەم كێشە لە هەموو كێشە ژمارەییەكانی كوردی باوترە‌و لە هەموویان زیاتر لە شیعری ستوونی بەكارهاتووە، نزیكەی هەر هەموو شیعری گۆران‌و زۆربەی هەرە زۆری چیرۆكە شیعرییەكان‌و شیعری میللی بەم كێشە نووسراون بۆیە ئەم كێشە بە (كێشی نەتەوایەتی كوردی) دادەنرێ‌.)(هەمان سەرچاوە: 247)، چەند نموونەیەك:

• (بَنّا‌و) بە مەعنای وەستای بینایە هەروەها (مِعْمار) لە عورفا وایە (ل31)
• 1، 2، 3، 4، 5 / 1، 2، 3، 4، 5 1، 2، 3، 4، 5 / 1، 2، 3، 4، 5

• (حِافر) بۆ یەك سم لە ئەسپ‌و ماین بەكارئەهێنـــــرێ‌ لێت ببێ‌ عاین (79)
• 1، 2، 3، 4، 5 / 1، 2، 3، 4، 5 1، 2، 3، 4، 5 / 1، 2، 3، 4، 5

• خودا بەئیحسان ڕازی بی لێمان ئەم خزمەتانـــــە بنووسی بۆمان (ل129)
• 1، 2، 3، 4، 5 / 1، 2، 3، 4، 5 1، 2، 3، 4، 5 / 1، 2، 3، 4، 5

سەروای دوو ڕشتە

لەگەڵا كێشدا ناسراوترین دوانەی جیاكەرەوەی شیعرەن، لە پەخشان. دەوترێت سەروا (بریتیە لە دووبارەبوونەوەی دەنگێك یان چەند دەنگێك، یان چەند دەنگ‌و وشەیەك لە كۆتایی لەت یان دێڕە شیعردا، بۆ دەستەبەركردنی ڕیتم‌و ئاوازێكی تایبەتی كە كەشێكی لەبار بۆ هەڵوێستی شیعری بخوڵقێنێ‌‌و ماناكەی فراوان‌و قووڵا بكات‌و بارێكی دەروونی گونجاو بڕەخسێنێ‌ بۆ بەیەكگەیشتی نووسەر‌و خوێنەر لەو تاقیكردنەوە شیعری‌و شعورییەی بەرهەمەكە دەری دەبڕێ‌)(عەزیز گەردی1999: 31). لەم دقە هۆنراوەیەدا سەروای مەسنەوی بەكارهاتووە، كە (مەسنەوی یان موزدەوج ئەوەیە ئەوەیە هەر دوو لەتی دێڕێك سەروایان یەكە‌و پەیوەندیان بە سەروای دێڕەكانی ترەوە نەبێ‌)(عەزیز گەردی2014: 283) وەكو:

• (رُشْد)‌و (رَشّد)‌و (إهتدا‌و) یـــــــــەعنی بە حەق گەیشتن، ئــــــــــەبێ‌ بیزانی
• (زَیْغ)یش بەمەعنا لە ڕێی حەق لادان (نَزْع) وەسوەسە‌و خوتوورەی شەیتان
• (نَزْعَە) مەیلی دڵا بۆ خراپ یــــا چاك هۆی نەزعەی چاكی هاونــشینی پاك
• (كَسْب) ئەوەیە لەسەر خواستـــــــی دڵا لە كردەوەدا خۆت نەكەی مـــــــــــاتڵا
• ڕووت لە هەرچی كرد خودا حـــــــــازرە بۆت دروست ئەكا چونكی قــــــــــادرە (ل39)

ئەگەر تەماشای سەروای ئەم پارچەیە بكەین، وەك نموونەیەك لە هەموو فەرهەنگەكەدا بەم شێوەیە دابەش بووە:

• .........................ی ..............................ی
• .........................ن ..............................ن
• .........................ك ..............................ك
• .........................ڵا .............................ڵا
• ........................ــە .............................ــە

بەم پێیە هەر دێڕەی لەگەڵا دێڕەكەی تردا پەیوەندی سەرواییان نییە، تەنیا نێوە دێڕەكان (سەدر‌و عەجز) پەیوەندی سەرواییان هەیە، لە دێری یەكەمدا وشەكانی سەروا (یەعنی، بیزانی)یە، دووەم (لادان، شەیتان)، سێیەم (چاك، پاك)......هتد. مەم‌و زینی ئەحمەدی خانی‌و زۆربەی شیعرە درێژەكان‌و چیرۆكە شیعر‌و زۆربەی هەرە زۆری شیعری زاری گۆران پەیڕەوی ئەم كێشەیان كردووە. (عەزیز گەردی2014: 284) ئەم فەرهەنگەش یەكێكە لە شیعرە درێژەكان‌و ژمارەی دێڕەكانی گەیشتووەتە سەرووی هەزار‌و حەوت سەد، ئەمەش پێویستی بە هەناسەیەكی درێژ لە ڕووی سەرواوە هەیە، شاعیر ناتوانی خۆی بە یەك سەرواوە ببەستێتەوە، بۆیە پەنای بۆ ئەم جۆرە سەروایە بردووە.

سەرنجێكی تر لە ڕوانگەی سەرواوە ئەوەیە، كە شاعیر توانیویەتی زۆربەی پیتەكانی زمانی كوردی بكات، بە (ڕەوی)‌و تەنانەت ئەو پیتانەشی كە تەنیا لە زمانی كوردیدا هەن‌و لە زمانی عەرەبیدا، نین، هەروەها زۆر بەكەمی نەبێت ئەو وشانەی عەرەبیانەی كە بۆ واتالێكدانەوەیان هاتوون، نەكراون، بە وشەی سەروا. سەرباری ئەوەی كە پێش ڕەوی ‌و پاش ڕەویشی بەكارهێناوە. بۆیە لە ڕووی سەرواوە وردەكاری زۆری تێدا بەكارهێناوە. كە پێویستی بە لێكۆڵینەوە‌و توێژینەوەی تایبەت هەیە.

چەند هونەرێكی ڕەوانبێژی لە دوو ڕشتەدا

زانستێكی ئەدەبیاتناسی كە مێژوویەكی زۆر كۆنی هەیە، ڕەوانبێژیییە، بەڵام تا ئێستاش بەهاو نرخی خۆی لەدەست نەداوە، هەر دەقێكی ئەدەبی تاكو هونەرەكانی ڕەوانبێژی زیاتر تێدا بەرجەستە كرابێت، ئیستاتیكای زیاتر‌و لایەنی شیعریەتی بەهێزترە، ئەم هونەرانەش زۆرن، بەڵام ئێمە لێرەدا، هەوڵادەدەین، هەندێكیان بخەینەڕوو، كە مامۆستا لە فەرهەنگە شیعرییەكەیدا، بەرجەستەی كردوون.

لێكچواندن:

• (مِعی) ڕیخۆڵە لە وێنەی بلوێرە (الـمِصْری اڵاعْور) ڕیخۆڵەی كوێرە (ل20)

لەم دێڕەدا شاعیر (ڕیخۆڵە)ی بە (بلوێر) چواندووە، واتە هەر سێ‌ ڕەگەزی لێچوو ‌و لەوچوو ‌و ئامراز (لە وێنە)ی بەكارهێناوە.

• ئەمانە هەموو جێیان دەماخە خاوەن دەماخان دڵیان پەرداخە (ل26)

لەم دێڕەشدا، شاعیر (دڵا)ی بە (پەرداخ) چواندووە، بەڵام لێرەدا تەنیا دوو بنەڕەت (لێچوو، لەوچوو)ی بەكارهێناوە. واتە لێكچواندنەكە قووڵە.

لەڕووی لێكچواندنەوە، زۆربەی جۆرەكانی بەكارهێناوە، سەرباری ئەوەیش بە ڕێژەیەكی بەرچاوە ئەم هونەرە لەم دەقە شیعرییەدا دەبینرێت، بەڵام لەبەر سنوورداری باسەكە ناتوانین نموونەی زۆر بخەینەڕوو.

خواستن:

• (جن) جنۆكەیە چ دێو چ پەری (دێوە) بۆ تاوانبار، پەری بۆ بەری (ل5)

لێرەدا خواستەكە لە وشەی (پەری) دایە، كە بۆ مرۆڤی بێ‌گوناح‌و بەری لە هەموو شتێك بەكارهاتووە، بەڵام ناوی مرۆڤ نەهاتووە، بۆیە بووە بە خواستن، كە لە سیفەتی پاكی‌و بێ‌گوناهی مرۆڤ وەكوو پەری وایە.

• هەر قاپیی خوایە هەمیشە وازە هەر بەردەرگای ئەوە جێگای نیازە(ل11)

لێرە واتای خواستنەكە، لە وشەی (قاپی) ‌و (دەرگا) دایە، چونكە خوای گەورە دەرگا‌و قاپی نییە، بەڵام بەواتای خواستراو هاتووە، بە مانای ڕوو لە خوداكردنە.

خوازە:

• (فُرْق) خانووی خاص بە پیاوی گەورە
• شوێنێكی نایاب لەو چەرخ‌و دەورە (ل127)

لەم دێڕەدا وشەی خوازراوە (گەورە)یە، لە ڕاستیدا ئەم وشەیە ئاوڵناوە‌و سیمای {+قەبارە} بەڵام واتەكەی لەم دێڕەدا گۆڕاوە بۆ (خاوەن هێز‌و دەستەڵات) كە جۆرێكە لە جۆرەكانی خوازەی بەش لە گشت. چەندین خوازەی تر بە جۆری جیاوازەوە لەم دەقە شیعرییەدا دەبینرێت.

ڕەگەزدۆزی

• (چریح)‌و (قبر) بە مەعنا گۆڕە (قَُّبه) گومەزە ناوی مە گۆڕە (ل64)

لێرەدا ڕەگەز دۆزی لەنێوان هەردوو وشەی (گۆڕە) ‌و (مەگۆڕ) دایە بەتایبەت لە بنكەی (گۆڕ) كە لە یەكەمیاندا بە واتای (قەبر) دێت‌و لە دووەمیاندا بە واتای (گۆڕین) وەكوو ڕەگەكەی هاتووە. بەمەش ڕەگەزدۆزی تەواوی دروست كردووە، چونكە بە هەمان فۆڕم دوو واتای جیاوازی هەیە.

• (غُصْرُوف) كرێنچك (مُخّ) چییە مۆخە (سَمین) قەڵەو چەورێكی تۆخـــــە (ل66)

    لەم دێڕەدا ڕەگەزدۆزی لەنێوان هەردوو وشەی (مۆخ)‌و (تۆخ)ە، كە جیاوازییەكەیان تەنیا لە پیتێكدایە، ئەوەش پێی دەوترێ ڕەگەزدۆزی ناتەواو. كە نموونەی زۆر لەم چەشنە لە (دوو ڕشتە)دا بەرچاودەكەون.

• (عَسَل) هەنگوینە (دِبْس) دۆشاوە (حَلْوی) حەلوایە (فَقیع) خۆشاوە (ل66)

لێرەشدا ڕەگەزدۆزی لە نێوان هەردوو وشەی (دۆشاو)، (خۆشاو) دایە، واتە تەنیا پیتێكیان جیاوازە، بەم پێیەش پێی دەوترێ‌ ڕەگەزدۆزی ناتەواو. ئەوەی جێگەی سەرنجە هێندە هونەرییانە وشەكان ڕیزكراون، تەنانەت وشە عەرەبییەكانیش جوانكارییان بۆكراوە، بۆنموونە:

• (دَمْ) بەمەعنا خوێن (رُعاف) خوێنی لوت (قَرْح)‌و (جَرْح) برین بیزانە مەزبووت (ل23)

لێرەشدا ڕەگەزدۆزی ناتەواو، لە نێوان هەردوو وشەی (قَرْح)‌و (جَرْح) دایە كە هەردووكیشیان لە ڕووی واتاوە هاوواتان.

پات كردنەوە التكرار (دووبارەكردنەوە)

• (صیاد) ڕاوچییە ڕاوچی ڕەجاڵە هۆی جیابوونەوەی دایك‌و مناڵە(ل33)

لێرەدا وشەی (ڕاوچی) دووبارە بووەتەوە، هەم لە ڕووی واتاو هەم لە ڕووی كێشەوە جوانكارییەكی تایبەتی بە دێڕەكە داوە. دوو بارەبوونەوەكەش لە نیوە دێڕی یەكەم دایە.

• (چَێّق) شوێنی تەنگ (واسِع) گوشادە
• جێت گوشاد نەبێ‌ ژینت بەربادە (ل110)

لەم دێڕەشدا وشەی (گوشاد) دووبارە بووەتەوە، بەڵام جیاوازی لەگەڵا نموونەی پێشتر ئەوەیە كە دووبارەبوونەوەكە لە هەمان نێوەدێڕ نییە، هەر وشەیەو لە نیوەدێڕێكدایە.

تێهەڵكێش

• بۆ مێ‌ عەكسی ئەمە بخوێنە دەستووری نەحوی ڕاستی بنوێنە
• (رأیت أحد عشر كوكبـــــــــــــا وجــــــــــــــــدت إپنی عشر مكتبا)

لێرەدا شاعیر ئایەتێكی قورئانی تێهەڵكێش كردووە، كە تەواو لەگەڵا بابەتەكەدا گونجاوە، وەكو لایەنی زمانەوانی و چۆنیەتی خوێندنەوەی ژمارەكان.

• مەعنای (مِنْ كُل زوجَیْن إپنین) ئەبێ‌ بە گوێرەی ئەمە بخوێنێ‌. (ل22)

لەم دێڕەشدا شاعیر ئایەتێكی قورئانی پیرۆزی تێهەڵكیش بە شیعرەكەی كردووە. لەم بەرهەمە شعرییەدا هەرچەندە لێكدانەوەی واتای وشەی عەرەبییە بە كوردی، بەڵام لە چەندین شوێندا تێهەڵكێشی ئایەت و فەرموودە‌و قسەی باوی ڕۆژانە كراوە. لەم دوو نموونە پێشوودا ئاماژەی بەوە نەكردووە كە تێهەڵكێشە بەڵام خوێنەر بە ئەزموون زانستی خۆی دەزانێ‌، كە ئەمە ئایەتێكی قورئانی پیرۆزە، هەندێ‌ جاریش شاعیر ئاماژەو قەرینە دەدات بەوەی كە تێهەڵكێشەكە چیی، بۆ نموونە:

• (حَدید) ئاسنە (أنْزلنا الحدید) بە منەت فەرمووی خالیقی مەجید (ل107)

لێرەدا بە هۆی نیوەی دێڕی دووەم (بە منەت فەرمووی خالیقی مەجید) دەزانین كە ئەمەی پێشەوە ئایەتێكی قورئانی پیرۆزە.

دژیەك:

• (أنا) یەعنی من چ نێر‌و چ مێ‌ (نحن) بۆ ئێمە، بۆ پیاو و بۆ ژن دێ‌ (ل121)

لێرەدا دژیەكی ئەرێ‌ لە نێوان هەروو وشەی (نێر)‌و (مێ‌) دایە، بە هەمان شێوە، لە نێوان هەردوو وشەی (پیاو)‌و (ژن)یشدا هەمان هونەرو جۆر هەیە. كاتێ‌ ڕوتكردە نوختەی خۆرنشین

• لای ڕاست باكوورەو چەپ باشوورە یەقین(ل111)

لێرەشدا دژیەكی ئەرێ‌ لە نێوان هەروو وشەی (ڕاست)‌و (چەپ) دایە، بە هەمان شێوە، لە نێوان هەردوو وشەی (باكور)‌و (باشور)یشدا هەمان هونەرو جۆر هەیە.

• (حامل) ئاوسە (ولود) بزۆكە (عقیم)‌و (عاقر) شەخصی نەزۆكە. (ل22)

لێرەشدا دژیەكی نەرێ‌ لە نێوان هەروو وشەی (بزۆك)‌و (نەزۆك) دایە، بە هەمان شێوە، هەر هەردوو وشەكە لەڕێگەی داڕشتنەوە كراون بەنەرێ‌‌و لە چاوگی (زان)وە دوو وشەی دژی لێ دروست كراوە. لەم فەرهەنگە شیعرییەدا چەندین دژیەكی تێدا بەكارهاتووە، ئەویش بە مەبەستی جوانكاری واتایی و بەهێزكردنی لایەنی شیعرییەت هاتوون.

داخوازی(الامر)

• لە بۆ كەوش دروو چەند شت پێویستە گوێ‌ بگرە لەمن پێت ئەڵێم ئێستە(ل58)

لێرەدا وشەی داخوازی (گوێ بگرە)یە، بەمەبەستی ئەوەی كە فێرخواز ئاگاداربكاتەوە ئەم فۆڕمە واتە داخوازی لەو فەرهەنگەدا زۆر دەبینرێت، كە فرمان دانە بە جێبەجێكردنی كارێك.

• (گَبْر) تەوەرزین (حِصْن)‌و (قَلْع)و (فأسْ)
• بەمەعنا تەورن بیزانە بە خاس(ل85)

لێرەشدا دەربڕینی داخوازی بە هۆی فۆڕمی (بیزانە) هاتووە، كە فەرمان دەكات، پێویستە ئەو وشانە بزانێت، لایەنێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ تەواو كردنی كێشی شیعرەكەو تەواوكردنی ژمارەی بڕگەكان.

نەرێ‌ (نەهی)

• (ێقْگین) و (قَرْع) و (شَجَر) و كولەكە (باجِلّە) پاقلە، لە بیـــــــــری مەكە (ل75)

نەهی بە هەمان شێوە داخوازییە، بەڵام بەشێوەی نەرێ‌، فۆڕمی كاری نەرێ‌ بەكاردێت، بۆیە بە نەهی ناونراوە، لەم دێڕەدا كاری (لەبیری مەكە) ئەم واتاییەی گەیاندووە.

• (ژِبْسی) شووتییە‌و (بِگَّیخ) كاڵەكە (نَعْناع) پوونگە لەبیریان مەكە(ل75)

لێرەشدا دەستەواژەی (لەبیریان مەكە) بەشێوەی داخوازی نەرێ‌ (نەهی) هاتووە، لەم فەرهەنگەدا چەندین نموونەی تری لەم شێوەیە دەبینرێن.

پرسیار (استفهام):

• (پَوْر) چی گاجووتە (پَوْرَە) بۆ مانگا (بَقَرْ) بۆ جنسە لە نێرو لە ما(ل77)

لێرەدا فۆڕمی پرسیار بە وشەی پرسی (چی) هاتووە، كە لە وشەی پێش خۆی دەپرسێت، لە دوای خۆیشی وەڵامی پرسیارەكە دێت، كە واتای وشەكەیە.

• (سَیْر) چی؟ ڕۆیشتن (گَفْر) بازبردن
• (عَدْو)و (رَكْچ) چی یەعنی ڕاكردن (ل44)

لێرەشدا لە هەردوو نێوەدێڕدا وشەی پرسی (چی) بەكارهێناوە، كە بەهەمان شێوە پرسیاری دروستكردووە، كە بۆ زانینی واتای وشەكان هاتووە. هەر سێ‌ هونەری (ئەمر) و (نەهی) و (استفهام) لە هونەرەكانی ڕەوانبێژین‌و سەر بە لقی واتاناسین. بەڵام ئەمانە واتە داخوازی‌و نەرێ‌‌و پرسیار سێ مێتۆدی سەرەكین لە فێركردندا، لە ڕاستیدا ئەم فەرهەنگە دەچێتە خانەی شیعری فێركردنەوە، بۆیەش دەبینین ئەم سێ‌ هونەرە پانتاییەكی فراوانیان لەم بەرهەمەدا گرتووە.

تۆبۆگرافیای دوو ڕشتە

مەبەست لە تۆبۆگرافیا شێوەی دابەش بوونی شیعرە لەسەر لاپەڕە، (لە شیعری كلاسیكیدا بیناسازییەكی مەحكەم‌و ڕێك‌و پێك‌و سەراپای هەبووە، هیچ شاعیرێك بۆی نەبووە لێی لابدات)(فەرهاد پیرباڵا2005: 103) ئەم چەسپاوییەش پەیوەست بووە بە كێش‌و سەرواوە. چونكە كێش و سەروا قاڵبێكی نەگۆڕی بۆ دەقی شیعری دروست كردووە. لە شیعری كلاسیكدا پەیوەندی نێوان سەدرو عەجزی هەر دێڕێك لە ڕوانگەی كێش و سەروا ئەو یەكییەتییە لەم دوو ڕووە هەیبووە قاڵبێكی نەگۆڕی بەدەق داوە. ئەمە بۆ ئەو هۆنراوانەیش ڕاستە كە بە كێشی خۆماڵی نووسراون، چونكە كێشی خۆماڵێش پارێزگاری لە نەگۆڕی تۆبۆگرافیا دەكات. ئەم دەقەیش كە بە كێشی خۆماڵی نووسراوە بە شێوەیەكی گشتی دوو جۆرە دابەش بوونی هەیە لەسەر لاپەڕەدا.

یەكەمیان: هاتنی هەردوو نیوەدێڕ بە دوای یەكدا. لە سەر یەك خەت، وەكو:

• ( وحی) ناردنی خودا جوبرەئیل بۆ لای پێغەمبەر بە ئایەتی (تنزیل) (ل10)

واتە بە شێوەی: ..................................... ............................................ دووەمیان: هاتنی دوو نیوەدێڕەكە لە ژێر یەكتری بەشێوەی تێكهەڵكێشی وەكو:

• (رماعە) مەعنای تاڵەمووی سەرە
• (عژار) گیسووە زوڵفی دولبەرە (ل17)

واتە بەشێوەی :

هەرچەندە ئێمە دەستنووسی ئەم بەرهەمەمان نەبینیوە، كە خودی مامۆستا چۆن هۆنراوەكانی داڕشتووە. بەڵام بەپێی ئەو چاپەی لەبەر دەستی ئێمەیە ئەم دوو شێوەی تۆبۆگرافیا بەكارهێناوە، بەپێی ڕێژەیش شێوەی یەكەم زیاترە لە شێوەی دووەم. بەڵام بەكارهێنانی هەریەكێكیان كاریگەری لەسەر كێش و سەروای دێڕەكە نەبووە.

ناوەڕۆكی دوو ڕشتە

هەروەك لە پێشەكی‌و دەروازەی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا خرایە ڕوو كە دوو ڕشتە فەرهەنگێكی دوو زمانەی كوردی عەرەبییە، بە قاڵبی شیعری. كەوابێت ناوەڕۆكەكەیشی بۆ لێكدانەوەی واتای ئەو وشانە هاتووە. بەڵام سەرباری ئەوە چەند بابەتێكی تر هاوپێچ كراوە، بۆیە لێرەدا ئاماژە بۆ هەندێكیان دەكەین:

یەكەم: خۆشەویستی نیشتمان

لەم بەرهەمە زانستییەدا، كە زۆركەم هەست و سۆز لە بەرهەمی زانستیدا جێگەی دەبێتەوە، شاعیر خۆشەویستی خۆی بۆ هەندێ‌ شوێن دەربڕیوە بەتایبەت ئەو شوێنانەی كە پێشتر لێی ژیاوە، لەوانە سلێمانی و هەورامان، هەورامان وەك زادگەی شاعیر و سلێمانیش وەك لانكەی ژیانی، هەستی خۆشەویستیو دووری لێیانەوە بۆتە بەشێك لە ناوەڕۆكی ئەم بەرهەمەی وەكو دەڵێت:

• (دَبُور) بایەكە دێت لە خۆرنشین (صَبا) ئەجووڵێ‌ لە مەشریق زەمین
• بەشێ‌ لەم صەبا بە جۆش و تاوە لەناو كوردانا ڕەشەبای نــــــــــــــــــاوە
• بەم بایە دڵم زۆر ئەبێ‌ زویــــــــر چۆن سلێمانیم ئەخاتەوە بیـــــــــــــر
• (نسیمی سحر) شنەی بەربەیـــان نەشئە ئەبەخشێ‌ بەدڵاو بەگیــــــــان
• خصوص نەسیمی چەمی بیـــــارە كاتی بەهاران دنیا گوڵـــــــــــــــــــــزارە
• بولبول مەست ئەكا لەسەر چڵانا دڵا سەربەست ئەكا لەناو گوڵانــــا (ل111‌و 112)

لەم چەند دێڕەدا هەستێكی جوانی خۆشەویستی شوێن دەبینین وابەستەگی شاعیر بە شوێن و نیشتیمانی خۆی لە پەنای واتای چەند وشەیەكەوە، وێنەیەكی هونەری پڕ هەست و سۆز دەردەبڕێت، ئەمەش تام چێژێكی تری بەدەقەكە داوە‌و سەرباری ئەوەی كە پشویەكیش بە مێشكی فێرخواز دەدات. لە نموونەیەكی تردا هاتووە:

• چەند خۆشە بەستەی (لاوك)‌و (حەیران) (ئائای)‌و (قەتار) نەغمەی گەرمیان
• نەزمی (دەرەیی)‌و (سیاچەمانــــــــــــــــــە) دڵا ئەبرژێنێ‌ لەو هەورامانـــــــــــــــە
• (هۆرە)‌و (یا غەزاڵا) یا خاڵۆی ڕێبــــــــــوار (غەریب هۆ غەریب) دەردئەكا تیمار

لەم چەند دێڕەدا هەستێكی هونەری و نیشتیمانی بەرامبەر بە هونەری كوردی دەربڕیوە. هەروەها حەزو خولیایی خۆی بەرامبەر بەو هونەر نیشان داوە.

دووەم: زانیاری گشتی

لەم فەرهەنگەدا جگە لە ناوەڕۆكە بنەڕەتییەكەی خۆی، لە هەندێ‌ شوێن شاعیر هەندێ‌ زانیاری گشتی خستووەتەڕوو، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە ئەم بەرهەمە لە بنەڕەتدا فێركارییە، بەڵام بەپەنای فێركردنی زماندا شاعیر هەندێ‌ زانیاریش دەگەیەنەتە فێرخواز، وەكو:

• وەهایە (شەمسی) لە كوێ‌ ڕۆژ دەرچوو تادێتو ئەو جێ‌ ساڵی پاش كەوتوو
• سێصەد‌و شەصت ‌و پێنج ڕۆژی تەواو لەگەڵا كەسرێكا چواریەكە بەنـــــاو
• ساڵێ‌ ئەو كەسرەی تیا ئەبێ‌ تــــــــەواو ساڵی كەبیسەی بۆ بكە بە نــــــــــاو
• سێ‌ ساڵا بەیازدە ساڵێ‌ بــــــــــە دوازدە ساڵی ڕۆژ لەسەر ساڵی مانگ زیادە
• بـــــــەم چەند ڕۆژانە حیساب ئەگۆڕێ‌ ساڵی مانگ و ڕۆژ بە بورج دائەنرێ‌(ل118)

ئەگەر تەماشای ئەم چەند دێڕە بكەین، كۆمەڵێك زانیاری وردی فەلەكناسی تێدایە، كە ساڵی مانی هەتاوی چییە و چۆن دروست دەبێ‌، ئەمە زانیارییەكی وردە، بەڵام جاران بەپێویست زانراوە، لە زۆربەی مزگەوت حوجرەكاندا خوێندراوە، هەر لەڕێگەی ئەم چەند دێڕەیشەوە بۆمان دەردەكەوێت، كە مامۆستا شارەزاییەكی زۆر وردی لە زانستی ئەستێرەناسیدا هەبووە. هەروەها لە هەندێ‌ شوێندا زانیاری گشتی دەداتە فێرخواز، وەكو:

• (فسان) هەسانە بەردی كانی بــــــــــاش
• وەكوو هەسانی دێی (دەری)‌و (نشكاش)
• هی یەكەم سەوزە‌و هی دووهەم سوورە
• هەسانی ئەم دوو دێیە مەشهــــــــــــــوورە(ل56)

لێرەدا زانیارییەكی گشتی لەبارەی (هەسان) دەدات، كە ئامێرێكە بۆ تیژكردنەوەی داس و تورداس و مەرەغان و...... هتد بەكاردێت، بەردی هەندێ‌ ناوچە دەكرێنە ئەو ئامێرە، ماموستا ناوی دوو گوندمان پێ‌دەڵێت كە كە بەردەكەیان زۆر بەناوبانگە بۆ ئەو مەبەستە. چەندین زانیاری وردی زانستی و زانیاری گشتی تر لە چوارچێوەی ئەم فەرهەنگەدا خراونەتەڕوو، كە هەموویان بۆ فێرخواز پێویستن، لە دیدی مامۆستاوە فێرخواز دەبێت دەوڵەمەند بێت بە زانیاری گشتی و زانستی ورد و پەتی.

سێیەم: حوكمی شەرعی

لە ناوەڕۆكی ئەم فەرهەنگەدا، چەندین حوكمی شەرعی لەبارەی بابەتی جیاجیا دەبینین، كە تاكو ئێستاش جێگەی مشت‌ومڕی زانایانی ئاینین یەكێك لەوانە بابەتی گۆرانی و مۆسیقا و شاییە كە لە شوێنێكدا هاتووە:

• (عروس) یەعنی بوك هەم بۆ زاوایە (ولیمە العرس) شادی زاوایە
• كە بانگیان كردی پێویستـــە بڕۆی ئارەزوی خۆتە بیخۆی یا نەیخۆی
• (نپار) بەمەعنا پـــــــــــارە هەڵدانە یا نوقڵا و شەكەر بۆ مناڵانـــــــــە
• چەند خۆشە كۆمەڵا بــــراو برادەر بێن هەڵی بدەن پارە یا شەكـــــەر
• (رقص) هەڵپەڕكی (غنا‌و) گــــۆرانی بەدین ڕەوایە بەڕووی ئینسانــــی
• (نشید) گۆرانی و هۆنراوەی خــۆشە لەبۆ ڕۆحی تۆ قوەتە بینۆشــــــە
• (دف) دەف (گبل) تەپڵا (ێراع) شمشاڵە دەف‌و تەپڵی بازی بەشەرع حەڵاڵە
• هەروەها هەموو بەشی گۆرانی دوربن لە ڕەسم‌و شێوەی شەیتانی (ل97)

لە شوێنكی تردا، حوكمی شەرعی لەبارەی هەندێ‌ جۆری گۆشت دەخاتە ڕوو، كە حەرامن و نابێت لێیان بخورێت، دەڵێ‌:

• حەرامە گۆشتی حەیوانی تاساو یا قۆچ لێدراو یا مل هەڵكەنراو
• یاخود بە بەردو كوتەك بیكوژی نابێ‌ لە گۆشتی وەها بچــــــــەژێ‌ (87)

حوكمە شەرعییەكان و بابەتی فیقهی زۆر لە ناوەڕۆكی ئەم فەرهەنگەی گرتووەتە خۆ، كە پێویستی بە لێكۆڵینەوە ی تایبەت هەیە.

چوارەم: وێنە

یەكێك لە هۆكارە كاریگەرەكانی فێربوون و فێركردن وێنەیە، بۆیە بەشێكی زۆری كتێبی پڕۆگرامی خوێندن بۆ وێنەی فێركاری تەرخان دەكرێت. لەناو فەرهەنگنووسانیشدا، جۆرە فەرهەنگێك هەیە، بەناوی فەرهەنگی وێنەیی، كە تێیدا لە ڕێگەی وێنەوە واتی وشەكان دەخرێتە ڕوو. بەڵام هەندێجاریش هەردوو جۆرەكە تێكەڵا دەكرێت، لەم فەرهەنگەدا (19) لاپەڕە بۆ وێنە تەرخان كراون، كە تێیدا (265) وێنەی جۆراوجۆری تێدا خراوەتە ڕوو، ئەمەش یارمەتیدەری فێرخوازە لە زانینی واتای وشەكان. هەرچەندە ئێمە دەستنووس‌و چاپی یەكەمی ئەم كتێبەمان نەبینیوە، تا بزانین لەوێشدا وێنە هەبووە، یان تەنیا لەم چاپەدا هەن، بە هەر جۆرێك بێت ئەمە كارێكی زۆر گرنگە‌و ئامانجی پەروەردەی‌و فێركاری خۆی دەپێكێ‌.

بەشی دووەم

دوو ڕشتە لە ڕوانگەی زمانناسییەوە

وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ئەم بەرهەمە بەرهەمێكی زمانناسییە، لە قاڵبێكی دەقی شیعرییدا، وەك لە بەشی یەكەمدا بەوردی لایەنی ئەدەبی ئەم بەرهەمەمان خستەڕوو. لەم بەشەیشدا لایەنی زمانناسی دەخەینەڕوو. بەشێوەكی گشتی دەچێتە ئاستی فەرهەنگسازییەوە، واتە بەرهەمەكە فەرهەنگێكی دوو زمانییە، عەرەبی كوردییە. مێژووی فەرهەنگنووسی لە كوردیدا لە مێژە دەستی پێكردووە كۆنترین فەرهەنگ كە نووسرابێ‌ نەوبەهاری ئەحمەدی خانییە كە لەساڵی 1683ز نووسراوە(ئەوڕەحمانی حاجی مارف1987: 7) كە بەهەمان شێوەی ئەم فەرهەنگە نووسراوە. بەڵام ئەگەر سەرژمێرییەكی فەرهەنگەكان بكەین بە سەدان فەرهەنگ تا ئێستا لە زمانی كوردیدا نووسراون،( ) كە هەریەكەیان ڕێبازو شێوازێكی تایبەت بە خۆی هەیە.

ڕێبازی فەرهەنگنووسی دوو ڕشتە

ئەم فەرهەنگە لە ڕووی جۆرەكانی فەرهەنگەوە دەچێتە خانەی (فەرهەنگی بیانی – نەتەوەیی) كەوا پێناسە دەكرێ‌، (بە یەكێك لە زمانە بیانییەكان دەنوورسرێ‌، بەرانبەریشی، واتاكەی بە زمانی نەتەوەیی تۆماردەكرێ‌.)(شهاب شێخ تەیب2014: 191) لەم بەرهەمەیشدا، سەرەتا وشەكانی زمانی عەرەبی هاتوون، كە زمانێكی بێگانەیە دواتر واتای ئەم وشەیە بە زمانی كوردی لێكدراوەتەوە، بەمەش دەكرێت بڵێن فەرهەنگێكی بیانی نەتەوەییە، بەنموونە:

• (خُلُود) مانەوە لەهەر ماڵێ‌ بێ‌ (بَقا‌و) مانەوە بەهەرحاڵێ‌ بێ‌(ل64)

ئەم دێڕە وەكوو نموونە وەرگرین، سەرەتا وشەی عەرەبی (خُلُود) هاتووەو دواتر ماناكەی بە زمانی كوردی لێكدراوەتەوە، دواتر وشەی (بَقا‌و) هاتووە‌و كە وشەیەكی عەرەبییە، واتاكەی بە كوردی بەدوای خۆیدا هاتووە، كە (مانەوە)یە. لە ڕووی چەشنەكانی تری فەرهەنگەوە، پۆلێنێكی ترمان، هەیە، كە لە سەر بنەمای زمانی فەرهەنگەكە پۆلێن دەكرێن، فەرهەنگی یەك زمانیی و دوو زمانیی و سێ‌ زمانیی تەنانەت فەرهەنگی چوار زمانیشمان هەیە. ئەم فەرهەنگە لەم ڕوانگەیەوە دەچێتە خانەی فەرهەنگی دوو زمانیی. چونكە زمانی عەرەبی زمانی یەكەمەو بووەتە بنەڕەت، زمانی كوردیش بووتە زمانی لێكدانەوەی واتای وشەكان. بۆیە هەر نموونەیەك وەربگرین، ئەم دوو زمانەی تێدا دەبینین:

• (عَیّاب) عەیب گرە (عَشاب) گیافرۆش
• (عَسّال) خاوەنە بۆ هەنگوینی خۆش (ل33)

لەم نموونەیەدا هەریەك لە وشە عەرەبییەكانی (عَیّاب)، (عَشاب)، (عَسّال) واتاكەیان بە كوردی لێكدراوەتەوە لەبەرامبەر هەریەكەیاندا واتای خۆی هاتووە. لەسەرلەبەرئەم فەرهەنگەدا ئەم ڕێبازە پێڕەوكراوە. لایەنێكی تری ئەم فەرهەنگە ئەوەیە كە بۆ فێربوونی زمان نووسراوە، نەك بۆ زمانزانەكان، چونكە بەشێكی زۆری فەرهەنگەكان بە تایبەتی ئەوانەی كە لەسەر بنەمای ڕیزبەندی ئەلف‌وبێ‌ وشەكانیان ڕیزكراون، بۆ یارمەتی دانی زمانزانەكان نووسراون، بۆئەوەی لە كاتی پێویستدا پەنای ببەنە بەر، واتە لە كاتێكدا كە واتای وشەیەك نازانن فەرهەنگ دەتوانێت یارمەتیدەریان بێت لە دۆزینەوە و دەسكەوتنی واتای ئەم وشە. بەڵام ئەم فەرهەنگە بۆئەوانەیە كە دەیانەوێت فێری زمانەكە ببن لە سەرەتاوە. بۆیە زۆرجاریش لە حوجرەو مزگەوتەكاندا خوێندراوە، هەر ئەمەیش وای كردووە بە قاڵبی هۆنراوە، بنووسرێت، چونكە ئاسانتر لەبەر دەكرێت و درەنگتر لە بیردەچێتەوە. لەسەر ئەو بنەمایەشە زۆرجار بابەتی زانستی ورد بەو قاڵبە دەگەیەنرێن، لە دیارترین نموونەكانیش (ئەلفییە)ی (بین مالیك)ە، كە بابەتێكی وردی ڕستەسازە و وشەسازی زمانی عەرەبی بە قاڵبی شیعری گەیاندووە. تا ئێستاش لە ناو پسپۆڕانی ئەم بوارە وەك پڕۆگرام دەخوێنرێت و لە زۆرێك لە زانكۆكان وەك پڕۆگرام دەوترێتەوە.

دانە زمانییەكانی دوو ڕشتە

هەر لە سەرەتاكانی فەرهەنگنووسییەوە، وا هاتووە كە فەرهەنگ شوێنی هەڵگرتنی وشەیە، بۆیە زۆرینەی ڕەهای فەرهەنگەكان بووەتە وشەدان. بەم پێیە دانەی زمانی وشەیە، لەم فەرهەنگەش یەكەی فەرهەنگی وشەیە، ئەمە بۆ هەموو لێكۆڵینەوەكانی زمان ڕاستە چونكە وشە بە چەقی لێكۆڵینەوەی زمانی دادەنرێت‌و بە یەكەیەكی بەهێزی خاوەن فۆڕمو واتا دادەنرێت. بەڵام سەرباری ئەوەش لەم فەرهەنگەدا، هەندێ‌ یەكەی گەورەتر لە وشەیش دەبینرێت، لەوانە گرێ‌و ڕستەیش.

وشە: مەبەست لەوەیە كە یەكەی فەرهەنگی وشەیە، هەم ئەوەی كە لە زمانی یەكەمدا هاتووە، هەم ئەوەیشی كە لە زمانی دووەمدا واتاكەی پێ‌ لێكدەدرێتەوە، هەر وشە. لەم فەرهەنگەدا زۆرینەی دەكەوێتە ئەم خانەیەوە، واتە مانای وشەیەك ڕاستەوخۆ بە وشەیەكی تر لێكدەدرێتەوە، بۆ نموونە:

• بە ئۆتۆمۆبیل ئەڵێن (سَیّارە) شەمەندەفەریش ناوی (قِگار)ە (ل103)
• (سائِق) لێ خوڕە (قائِد) ڕاكێشە (مُۆخِر) بۆ پاش (مقدم) پێشە (ل100)

ئەگەر تەماشای هەریەك لەو نموونانەی سەرەوە بكەین دەبینین، كە واتای وشە بە وشە لێكدراوەتەوە، وشەیەك لە زمانی عەرەبیدا، هەمان وشە لە پێش یان دوای خۆی واتاكەی بەكوردی هاتووە.

گرێ‌ (فرێز)

بە زیاتر لە وشەیەك دەوترێت گرێ‌، كە پەیوەندی نێوانیان سەرەو شوێنكەوتەییە، واتە دیارخەرو دیارخراو. (فاگمە مدرسی1386: 303) هەرچەندە ئەم یەكە زمانییە زیاتر وەك یەكەیەكی سینتاكسی ناسراوە، لە ڕێزماندا زیاتر باسی لێوەدەكرێت، بەڵام (زۆرجار دەگەڕێتەوە ناو فەرهەنگیش ئەویش بەپڕۆسەی بە لێكسیكبوون، هەر ئەمەش یەكێكە لە لە ڕێگاكانی دەوڵەمەندكردنی فەرهەنگی زمان). (فاروق عومەر سدیق 2013: 118) ئەم جۆرە فرێزانەیش بەزۆری لە پرۆسەی ناوناندا زۆرچالاكن، كە چوونەوە ناو فەرهەنگیش وەك یەكەیەكی فەرهەنگی هەژماردەكرێن، زۆرجاریش پێیان دەوترێت، فرێزی چەسپاو. لەم فەرهەنگەدا نموونەی زۆری لەم چەشنەمان بەرچاو دەكەون، كە ئەمەش بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە ئەم دیاردەیە لە زمانی عەرەبیدا چالاكە. وەكو:

• (سِكَّە الحدید) ڕێی شەمەندەفەر پێچكەی قەتاری ئەكەوێتە سەر
• (الخَگّ الجَّوی) ڕێی ئاسمانــــــــــــە شوێنی هاتوچۆی فڕۆكەكانــــــە (ل103)

لەم نموونەیەدا هەردوو دەستەواژەی (سِكَّە الحدید) و (الخَگّ الجَّوی) لە زمانی عەرەبیدا گرێن، چونكە لە دیارخەر‌و دیارخراو پێك هاتوون، بەڵام لێرەدا وەك یەكەیەكی فەرهەنگی مامەڵەیان لەگەڵا دەكرێت، چونكە ڕۆڵیان هەبووە لە ناوناندا، بوونەتە فرێزی چەسپاو. شارەزایی و زیرەكی فەرهەنگ نووسیش ئەوەیە كە بە هەمان یەكە واتە فرێزی چەسپاو لە زمانی كوردیدا واتاكەی لێكداوەتەوە، كە (ڕێی شەمەندەفەر)، (ڕێی ئاسمان). ئەوەی لەم دوو وشەدا جێگەی سەرنجە ماموستا لەبری وشەی (هێڵا)ی ئێستا، (ڕێ)ی بەكارهێناوە، كە زۆر ڕاست‌و دروستترە. چەندین نموونەی تری دەستەواژەو گرێ‌ لەم فەرهەنگەدا واتاكەیان لێكدراوەتەوە.

ڕستە هەر چەندە ڕستە وەك گەورەترین یەكەی ڕێزمانی هەژماردەكرێت‌و دانەی سەرەكی ئاستی ڕستەسازییە، زۆر كەم دەتوانێت، وەك خۆی و بە شێوەیەكی ڕێزمانی بێتە ناو فەرهەنگەوە، بەڵام كۆی یەكە پێكهێنەرەكانی لە بنەڕەتدا یەكەی فەرهەنگین، خۆی تەنیا وەكو ڕوونكردنەوە بۆ واتای هەندێ‌ لە وشەكان دێتە ناو فەرهەنگەوە. لە هەندێ‌ فەرهەنگیشدا بە ڕستە واتای وشەكان لێكدەدرێتەوە. لەم فەرهەنگەدا ڕستە دەبینرێت، بەڵام بە شێوەیەكی زۆر بەرفراوان نییە، وەكو:

• (رَأس الحِكْمَەِ مَخافَە الله) سەری شوعوورە ترسان لە خوا (ل11)

لەم دێڕەدا نیوەدێرێ‌ یەكەم، ڕستەیەكی عەرەبییە، لە نیوە دێڕی دووەمدا واتای ئەم ڕستەیە بە زمانی كوردی لێكدراوەتەوە. هەروەها لەم نموونەیەشدا بە هەمان شێوە:

• (ڵیْسَ مِپْڵهُ شَیْیٌ‌و أبداً) هاوێنەیێ‌ نییە بۆ زاتی خوا (4)

لەم دێڕەشدا نیوەدێرێ‌ یەكەم، ڕستەیەكی عەرەبییە، لە نیوە دێڕی دووەمدا واتای ئەم ڕستەیە بە زمانی كوردی لێكدراوەتەوە‌و لە هەردوو نموونەكەشدا هەوڵ دراوە پێكاوپێك واتای وشەكان لێكبدرێتەوە، لە قاڵبی ڕستەیەكی سادەی تەواودا. لەم فەرهەنگەدا چەند نموونەیەكی تری لەم چەشنە دەبینرێت. بەم پێیەش ڕستەش بووە بە یەكەیەكی فەرهەنگی لای فەرهەنگنووس.

شێوازی ڕیزكردنی یەكە فەرهەنگییەكانی دو ڕشتە

شێوەی هەڵبژاردن و ڕیزكردنی وشە لەم فەرهەنگەدا بە پێی بوارە واتاییەكان، واتە وشەكان بەپێی ئەو پەیوەندییەی لە نێوانیاندا هەیە لە ژێر یەك ناونیشاندا كۆكراونەتەوە، وەك لە دەروازەی ئەم باسەدائاماژەمان پێدا، كۆی وشەكانی ئەم فەرهەنگە لە ژێر بیست بەشدا خراونەتەڕوو، بە واتایەكی تر هەر بەشێك بوارێك لە خۆی دەگرێت. بەنموونە بەشی نۆزدە تەنیا بۆ بواری ئاژەڵا (حەیوانات) تەرخان كراوە. بەشی دەیەم بۆ كەلوپەلی جوتیار تەرخان كراوە ‌و هەر بەشە وشەكانی ئەو بوارەی تێدایە. بوارە واتاییەكان لە رووی زمانەوانییەوە بەوە پێناسە دەكرێت كە (كۆمەڵێك وشە كە لەڕووی هەلومەرجی پێویست و تەواوەتییەوە یان سیما واتاییەكانیانەوە هاوبەشن و یەك بواری واتای دروست دەكەن)(كورش صفوی1387: 203) بۆیە هەریەك لەو وشانەی كە لەم فەرهەنگەشدا لە ژێر یەك ناونیشان كۆكراونەتەوە پێیان دەوترێت بوارێكی واتایی، چونكە هەریەكەیان سیمای واتایی هاوبەش لەنێوانیاندا هەیە.

بەنموونە:

• (بَغَل) هێسترە (حِمار) یەعنی كەر
• (جَحْش) یەعنی جاش (حِماره) ماكەر(ل79)

لەم دێڕەدا ئەو وشانەی كە هاتوون، هەموویان دەچنە یەك بوارو پەیوەندییەكی بەهێز لە نێوانیان دا هەیە، ئەویش بواری ئاژەڵە باربەرەكانن. ئەوەی جێگەی سەرنجە لەم بارەیەوە فەرهەنگنووس هەوڵی داوە تەنانەت لەنێوان دێڕەكانیشدا، ئەو وشانە بهێنی كە پەیوەندی واتایی بەهیز لە نێوانیان دا هەیە، هەروەها ئەمەش یەكێكە لە بنەماكانی فێربوونی زمان چونكە بیردۆزە نوێیەكانی زمان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە كە (وشە لە ناو مێشكیشدا بە پێی بوار و ئەوە پەیوەندییە واتاییانەی كە لە نێوان خۆیاندا هەیانە هەڵگیراون) (صباح ڕەشید قادر2016: 3) هەر بەم پێیەش زانیاری لەبارەی هەر وشەیەك لە ڕووی سینتاكسی و دەنگسازی و بەكارهێنانەوە لە مێشكدا هەڵدەگیرێت. بۆ فەرهەنگنووس هاتووە لەسەر ئەم بنەمایە وشەكانی كۆكردۆتەوە و ڕیزی كردوون.

بۆیە بۆ ئەوە فەرهەنگانەی كە بۆ مەبەستی فێركردنی زمان دەنووسرێن، ئەم جۆرە ڕیزكردن و دانانی وشەكان زۆر گونجاوە. بەڵام ئەوەی بۆ یارمەتیدەری زمانی دووەم بەكاردێن پێویستە بە شێوەی ئەبجەدی و ئەلفبایی ڕیزبكرێن. ئەم فەرهەنگەش فێركارییە بۆ لە ڕووی بنەما تیۆرییەكانی فەرهەنگ نووسی زۆرباش ئامانجەكەی پێكاوە.

خاڵێك كە جێگەی هەڵوەستە كردنە لەم بارەیەوە، ئەویش ئەوەیە هەموو وشەكان بەوردی لە ڕووی بوارەوە جیانەكراونەتەوە، بەتایبەت ئەگەر ناونیشانی بەشەكان بكەینە پێوەر وەك بوار ناوی بنێین، ئەمەش بۆ دوو هۆكار دەگەڕێتەوە، یەكەمیان پەیوەندی بە قاڵب و شێوازی دەربڕینی فەرهەنگەكەوە هەیە، كە شیعرە، دووەمیان پەیوەستە بە فراوانی و فرەچەشنی بوارە واتاییەكان و تێك چڕژانی بوارەكان، كە ئەمە خۆی لە خۆیدا كەم و كوڕییەكی ئەم تیۆرە واتاییە بووە.

هەر لەم فەرهەنگەدا بوارێك كراوەتەوە بۆ ئەو وشانەی كە لە ڕووی فۆڕمەوە، لە یەك دەچن، واتە ئەو وشانە بە پیت یەكسانن وەكویەكن بەڵام بە حەرەكات (سەر و بۆرو ژێر) واتاكەیان جیاوازە و دەبنە دوو وشەی جیاواز، ئەم دیاردەیە لە هەردوو زمانی عەرەبی و فارسی هەستی پێدەكرێت، چونكە خاوەنی چەند پیتێكن كە بە حەرەكە دەنوێنرێن‌و جیاوازی واتایش دروست دەكەن‌و دەچنە ڕیزی فۆنیمەكانی زمانەكەیان. بۆیە دەبێت فێرخوازی ئەو دوو زمانە ئەم تایبەتمەندییە زمانییە لەبەرچاوبگرن. لەم بەشەدا لایەنی هاوبەشی واتایی لەبەرچاوناگرین، تەنیا نزیكی فۆرم، ئەمەش گرنگیەكەی لەوەدایە كە پێویستە فێرخوازی زمانی دووەم هەست بەم جیاوازییە بكات، ئەگینا واتای وشەكانی لێ تێكەڵا دەبێت.

وەكو:

• (قَسْگ) ستەمە (قِسْگ) عەداڵەت (قُسْگ) ڕۆنێكە بۆ دەوای عیللەت(ل128)

لەم دێڕەدا هەرسێ‌ وشەكە بەهەمان پیت (قسگ) بە حەرەكەی جیاواز واتای جیاوازی دروست كردووە، كە واتاكان زۆر لێكتر دوورن‌و بگرە دژیشن، بۆیە ناچنە ناو یەك بوارەوە. چەندین نموونەی تری لەو چەشنە لەم بەشەدا خراونەتەڕوو.

بەزۆری وشە عەرەبییەكە هاتووە، دواتر وشە كوردییەكە بەدوایدا هاتووە، بەزۆریش هەردوكیان كەوتوونەتە نیوە دێڕی یەكەم، و نیوە دێڕی دووەم كەمتر وشەو واتای تێدا دەردەكەوێت. بەڵام دەبێت سەرنج لەوەش بدەین كە ئەمە بە شێوەیەكی نەگۆڕ نییە چونكە هەندێ‌ نموونەی وا دەبینین كە دێڕی یەكەم هەمووی وشەی عەرەبییە و دێڕی دووەم مانای وشەكان بە كوردی لێكدراوەتەوە، بۆ نموونە:

• (حیاە) و (عِلْم) و (إرادَه) و (قُدْرَە) (سَمْع) و (بَصَرَ) (كَلام) بە لۆغەت
• ژینە‌و زانستە و خواستە و توانین بیستن و بینین، وتار، بیزانیـــــــــن (ل3)

وشە عەرەبییەكان لە دێڕی یەكەمدا، هاتوون و وشە كوردییەكان لە دێڕی دووەمدا بە ڕێكی هاتوون، ئەمە پێی دەوترێت، پێچ و پەخشی ڕێك. لە هەندێ‌ شوێنی تری ئەم فەرهەنگەدا، ئەم هونەر لە نێوان نیوە دێڕەكانی یەك دێڕدا بەرجەستە كراوە، واتە نیوە دێڕی یەكەم وشە عەرەبییەكان هاتوون، نیوە دێڕی دووەم ماناكەیان بە كوردی هاتووە، وەكو:

• شوێنی (وُزرا‌و) و (نُوّاب) و (أعیان) جێگەی فەرمان قانوون بەیان (ل103)

لێرەدا هەر وشەی (وُزرا‌و) و (نُوّاب) و (أعیان) لە نیوە دێڕی یەكەمدا هاتوون، واتاكەیان بەڕیز لە نیوەدێڕی دووەمدا هاتووە.

چۆنیەتی لێكدانەوەی واتای وشە لە دوو ڕشتەدا لەم فەرهەنگەدا بە چەندین شێوە واتای وشەكان لێك دراوەتەوە، لەوانە:

وەرگێڕان:

مەبەست لێی ئەوەی كە وشەكە ڕاستەوخۆ وەربگێڕدرێتە سەر زمانی دووەم، كە كوردییە، ئەمەش جۆری جیاوازی هەیە، بۆ نموونە وەرگێڕانی ڕەها، كە واتای وشەیەك بە یەك وشەی بدرێت، ئەمەش بۆ ئەو وشانە ڕاستە كە لە زمانی دووەم دا وشەی پڕبەپێستی خۆی هەبێت، لەبەرئەوەی فەهەنگنووسی ئەم فەرهەنگە كوردیزانێكی باڵا بووە، زۆربەی وشەكانی بەم شێوەیە وەرگێڕاوە، چونكە زانینی زمانی یەكەم كارامەیی شارەزای بۆ وەرگێڕو فەرهەنگنووس بەهای لە زمانی دووەم كەمتر نییە، بۆ نموونە:

• (إرْنَب) كەروێشكە (چَبْع) كەمتیار
• (سَنْجاب) سمۆرە ئەڕواتە سەردار (ل81)

هەر سێ‌ وشەی ئەم دێڕە بە پێی وەرگێڕانی ڕەها واتاكەیان لێكدراوەتەوە. بەڵام هەندێ‌ جار وەرگێڕانی جزئی هەیە، واتە ئەو وشەیە لەوانە لە زمانی عەرەبیدا واتی زۆری هەبێت بەڵام فەرهەنگنووس دێت تەنیا یەك واتا وەردەگرێت، لە كوردیدا بەرامبەرەكە دەنووسێ‌، بەم پێیەش ئەم فەرهەنگە لەبەرئەوەی فێركارییە بۆ بەزۆری ئەو وشانەیشی كە زیاتر لە یەك واتایان هەیە تەنیا یەك واتای وەرگرتووە.

شیكردنەوە:

هەندێ‌ جار ئەو وشەیە لە زمانی كوردیدا بەرامبەری نییە، بۆیە لەم حاڵەتەدا فەرهەنگنووس پەنا دەباتە بە شیكردنەوە، بە زیاتر لە وشەیەك، وەكو:

• (دَبُور) بایەكە دێت لە خۆرنشین (صَبا) ئەجووڵێ‌ لە مەشریق زەمین(ل111)

لێرەدا هەردوو وشەی (دبور)، (صبا) لەبەرئەوەی وشەیەكی گونجاویان لەبەرامبەردا لە كوردی نییە، فەرهەنگنووس هەوڵی داوە لە ڕێگە شیكردنەوە واتاو مەبەستی ئەم دوو وشەیە بگەیەنێ‌.

واتای وشە بە وشە

لەم جۆرەیاندا یەك واتا بەرامبەر بەیەك واتا دەوەستێ‌، واتە لە هەردوو زماندا یەك بەیەك دەبێت، بۆ نموونە:

• (صباح) بەیانی (مسا‌و) ئێوارە (چحی) چێشتەنگاو كەڕامەتدارە

ئەم سێ‌ وشەیە، واتاكەی بە تەنیا سێ‌ وشە لێكدراوە. واتە سێ‌ وشەی عەرەبی بەرامبەریان سێ‌ وشەی كوردی هاتووە، ئەمەش لە فەرهەنگنووسیدا پێی دەوترێت هاوسەنگی.

واتای چەند وشەیەك بەیەك وشە

لێرەدا كۆمەڵێك وشە لە زمانی یەكەم بە وشەیەك لە زمانی دووەم ماناكەیان لێك دەدرێتەوە، لە فەرهەنگەدا كۆمەڵێك وشەی هاوواتا لە زمانی عەرەبی دەهێنرێن‌و بە یەك وشە واتاكەیان بە كوردی دەنووسرێت، كە چەندین نموونەی لەم چەشنە لەم فەرهەنگەدا دەبینین، بۆ نموونە:

• (عڕچ) و (غَیم) و (غمام) و (سحاب)
• هەورەو لەبۆ ڕۆژ ئەبێ‌ بە نیقاب (ل112)

لەم دێڕەدا چوار وشەی هاوواتای عەرەبی هێناوە، كە لە زمانی كوردیدا یەك وشەی بەرامبەر داناون. ئەگەر بەوردی تەماشای ئەم فەرهەنگە بكەین، دەبینین هاوواتای دوو وشەیی و سێی و چواری و پێنجیش بەرچاو دەكەون، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە فەرهەنگنووس شارەزاییەكی یەكجار زۆر وردی لە زمانی عەرەبیدا هەبوو، چونكە زانینی ژمارەی زۆری هاوواتا لە زمانێكدا نیشانەی دەوڵەمەندی فەرهەنگی كەسەكە دەگەیەنێ‌.

واتای یەك وشە بە چەند وشەیەك لێرەدا وشە كوردییەكان زیاترن لە یەك و وشە عەرەبییەكە یە واتا هاوواتاكە لە نێوان وشە كوردییەكاندا دبێت، بۆ نموونە:

• (عَگّار) بۆن خۆشە هەم وردە فرۆش (عَوّاد) خاوەن عود دارێكە بۆن خۆش(ل33)
• (عَشّار) دەیەك بەر یاخود سووخۆر لەو دونیا ئەخوا سزای سەد جـــــــۆرە(ل33)

لەم نموونەیەدا وشەی (عَگّار) لە كوردیدا دوو واتای بۆ هاتووە، كە تاڕادەیەك واتاكانیشی لەیەكترییەوە دوورن، هەروەها وشەی (عَشّار)یش بە هەمان شێوە بەدوو واتا ماناكەی لێكدراوەتەوە.

دەروازە فەرهەنگییەكانی دوو ڕشتە

مەبەست لە دەروازە فەرهەنگییەكان بریتین لەو زانیارییە زمانیانەی كە لەگەڵا هەر وشەیەكدا لە ناو فەرهەنگدا تۆمار دەكرێن. دیارە ئەم زانیاریانەش دەچنە بواری زمانناسی بەجۆرێك كە ئایا ئەم وشەیە لە زماند چۆن گۆدەكرێت، كە ئەمە پێی دەوترێن زانیاری فۆنۆلۆژی.(محەمەد مەعروف فەتاح2010: 370) ئەم زانیارییە بۆ ئەم فەرهەنگەو هەموو ئەو فەرهەنگانەی كە مەبەست لێیان فێركارییە زۆر پێویستە، بەتایبەتی بۆ ئەو زمانانەی كە تاڕادەیەك خوێندنەوە نووسین بەرامبەر یەكتری ناوەستن، واتە دەنگ و فۆنێمەكانیان یەكسان نین، لەوانە، زمانی ئینگلیزی بەگشتی و عەرەبی و فارسیش تاڕادەیەك ئەم گرفتەی هەیە، بۆئەوەی فێرخواز بە هەڵە دەنگی وشەكە وەرنەگرێت، لە زمانی عەرەبیدا دانانی سەرو بۆرو ژێر و نیشانەكانی تر چارەسەری ئەم گرفتەیان كردووە. ئەوەندەی كە سەرنج لەم فەرهەنگەش دەدەین لە هەموو شوێنێكدا نیشانەكان بەتەواوی دانراون، ئەمەش فێرخواز دوور دەخاتەوە لە هەڵەی خوێندنەوەی وشەكان، ئەگەر ئەمەش بكەینە پێوەر و وەك زانیاری فۆنۆلۆژی هەژماری بكەین، دەتوانین بڵێن، ئەم فەرهەنگە تەواوی زانیارییە فۆنۆلۆژییەكانی هەر وشەیەكی تۆماركردووە.

زانیاری مۆڕفۆلۆژی لەم فەرهەنگەدا بە ڕێژەیەكی كەم دەبینرێت، چونكە زۆر كەم زانیاری لەسەر پێكهاتەی ناوەوەی وشە داوە، لە چەند نموونەیەكی كەم نەبێت كە ئەمەش ناكرێت بڵێن، دەروازەی فەرهەنگی مۆڕفۆلۆژی بۆ دانراوە. بۆ نموونە لە هەندێ‌ شوێندا ئەو وشەیە لە چ بارێكی مۆڕفۆلۆژیدایە دیاری كردووە، وەكو:

• (كَلا) گیایە جەمعەكەی (كِلا) (كِلْیە) گورچیلە جەمعەكەی (كُلا)

لێرەدا هەندێ‌ زانیاری مۆڕفۆلۆژی لەبارەی شێوەی كۆ(جەمع) وشەكان هاتووە، كە ئەمەش دیاردەیەكی مۆڕفۆلۆژییە، هەم لە زمانی عەرەبی و هەم لە زمانی كوردیدا. هەروەها زانیاری سینتاكسیش بە شێوەیەكی كەم لەم فەرهەنگەدا تۆماركراوە، لە هەندێ‌ شوێندا پۆلی وشەكانی دیاری كردووە، چونكە (ئەوەی لە ئێستە لە هەندێ‌ فەرهەنگدا لە ڕووی سینتاكسییەوە پێڕەودەكرێ‌ دوشتە، دیاریكردنی بەشەئاخاوتنی كەرەستەی فەرهەنگی، دیاری كردنی هێزی كارەكان.) (محەمەد مەعروف فەتاح2010: 372) فەرهەنگنووس تەنیا لە هەندێ‌ شوێن نەبێت ئەم زانیارییانەی تۆمارنەكردووە، وەكو:

• (ژِئب) و (سَرْحان) و (سِید) ناوی گورگە
• زیانە خرۆیەو تۆبەی مەرگــــــــــە(ل89)
• (مَهی) ئیسمی جینس بۆ گاكێوییە
• (مَهاە) بۆ یەكی بزانە چییە(ل81)

لێرەدا بەهۆی وشەی (ناوی) یان (ئیسمی جنس) پۆلی وشەكانی پێش خۆی دیاری كردووە، لە هەندێ‌ جێگەشدا، ئاماژەی بەوەداوە كە سیفەتە، واتا ئاوڵناو، لە هەندێ‌ لە بەشەكانیش هەر لە سەرەتاوە نووسیویەتی ناوی، یان سیفەتی......... بۆیە دەكرێت بڵێن بەگشتی هەندێ‌ بەشی ئاخاوتنی دیاری كردووە، وەك زانیاری سینتاكسی لێكدانەوەی بۆ دەكەین. زانیاری واتایی لە فەرهەنگدا ئەو وشانە دەگرێتەوە، كە بە هەمان فۆڕم واتایەك زیاتریان هەیە، كە پێیان دەوترێت، فرەواتا، یان هاوبێژ. لەم فەرهەنگەدا هەندێ‌ وشەی لەم چەشنە بەرچاو دەكەون، فەرهەنگنووسیش وەك وشەی فرەواتا هەموو واتاكانی بەدوای یەكدا نووسیوە، بۆیە دەشێ‌ بڵێن هەندێ‌ زانیاری واتایی تێدا تۆماركراوە بەڵام بەشێوەیەكی زۆر بەرچاو نییە، بۆ نموونە: (عجوز) پیرەژن هەم پیرە پیاوە (شیخَە) ژنی پیرە وا دانراوە لێرەدا وشەی (عجوز) دوو واتای هەیە كە هەردوكیان بەدوای یەكدا هاتووە، كە (پیرەژن، پیرەمێرد)ە، چەندین نموونەی تری هاوشێوە لەم فەرهەنگەدا هەن. زانیاری پڕاگماتیكی، واتە شێوازی بەكارهێنان لە هەندێ‌ لە وشەكان جیاكراونەتەوە، واتە لەم فەرهەنگەدا هەندێ‌ وشە زانیاری لەباری بەكارهێنانیان خراوەتە ڕوو، بۆ نموونە:

• (هو) بۆ پیاوی غائیب وتــــــــراوە (هی) بۆ ژنـــــــــــــــــــی وا دانراوە
• (هُما) دوو غائیب لەپیاو یا لە ژن (هُم) گەلێ پیاوان گەلێ ژنان (هُنّ) (ل120)

لێرەدا هەریەك لە وشەكان زانیاری لەسەر بەكارهێنانیان و چۆنیەتی بەكارهێنان خراوەتەڕوو. لەزۆرێك لە وشەكانی ئەم فەرهەنگە زانیاری جیاجیا تۆماركراوە. تەنانەت لەگەڵا هەندێ‌ وشەدا زانیاری كلتوری هاتووە، وەكو: (صَیّاد) ڕاوچییە ڕاوچی ڕەجاڵە هۆی جیابووونەوەی دایك و مناڵە(ل33) لەم دێڕەدا زانیاری كلتوری لەسەر وشەی ڕاوچی هاتووە، كە هەمیشە ڕووت و ڕەجاڵە بەهۆی ئەوەی دایك منداڵا لێك دەكات. لەگەڵا هەندێ‌ وشەدا، زانیاری لەسەر بەكارهێنان و لایەنی سروشتی و زانستی تۆماركراوە، وەكو:

• (ۆرَق) گەڵای دار (سَعْف) بۆ خورما ئەمێنێتەوە لە كاتی سەرما (ل69)

لەم دێڕەدا زانیاری لەسەر مانەوەی جۆرە گەڵایەك دەدرێت، لە وەرزی زستاندا، ئەمەش زانیارییەكی زانستییەو دەچێتە خانەی پڕاگماتیكەوە.

ئەنجام

لە كۆتایی ئەم توێژینەوەیە بەم ئەنجامانەی خوارەوە دەگەین:

1- لە ڕوانگەی زمانناسییەوە، زۆربەی بنەماكانی فەرهەنگنووسی لە بەرهەمەدا لەبەرچاو گیراون، بۆیە دەكرێت لە ڕیزی فەرهەنگەكانی كوردی و لە خانەی فەرهەنگی دوو زمانیی، بیانی دایبنێین. هەروەها بەیەكێك لە فەرهەنگە فێركارییەكان دادەنرێت، نەك یارمەتیدەری فێرخوازی زمانی دووەم.

2- لە ڕوانگەی ئەدەبیاتناسییەوە، ئەم بەرهەمە وەك هەر دەقێكی تری ئەدەبی(شیعری) خاوەنی تایبەتمەندی خۆیەتی لە ڕووی ڕووخسارو ناوەڕۆكەوە. هەر لە كێش و سەرواوە بگرە، تا زمان و تەكنیك و لە ڕووی ناوەڕۆكیشەوە، هەر لە هەست و سۆزو خەیاڵا و ناوەڕۆكی پەروەردەییەوە تا دەگاتە دەربڕینی زانیاری گشتی و پێدانی زانستی ورد.

3- شیعر بە درێژایی دە سەدە قاڵبی نەگۆڕی دەربڕی هەموو جۆرە بیركردنەوە و تێڕوانین و زانستێك بووە لە ناو كوردا، هەر لە زانست و هەست و سۆز و مێژوو و ئاین‌و ....... هتد، بووە، بۆیە دەبینین هەموو بەرهەم زادەی عەقڵی مرۆڤ بەم ژارەنەرە گەیەنراوە. ئەم بەرهەمەیش درێژەپێدەری ئەم ڕەوتەی باڵادەستی شیعرە بۆ گەیاندنی هزر و بیرە جیاجیاكان، كە لە دوای گەشەكردنی پەخشانیش ئەم گرینگییەی هەر ماوە.

4- وردبوونەوە لەم ڕەهەندەكانی ئەم دەقە، پێمان دەڵێت مامۆستا (شاعیرو فەرهەنگووس) دەستێكی باڵای لە هەردوو زمانی كوردی و عەرەبیدا هەبووە، فەرهەنگی ئاوەزی خودی خۆی لێوان لێوە بووە لە وشەو دەستەواژەی هەردوو زمانەكە. جگە لەوەی پێمان دەڵێ‌، كە دەستێكی باڵای لە شیعرنووسیندا هەبووە، توانیویەتی بابەتێكی وشكی پەتی ڕەهای وەك فەرهەنگ بخاتە قاڵبی شیعرەوە.

سەرچاوەكان:

• أ- بەزمانی كوردی
• 1-ئەوڕەحمانی حاجی مارف(1987)، لە بواری فەرهەنگ نووسیی كوردیدا، لە چاپكراوەكانی ئەمیندارێتی گشتیی ڕۆشنبیریو لاوانی كوردستان، بەغدا.
• 2-حوسێن محەمەد عەزیز (2005)، سەلیقەی زمانەوانیی‌و گرفتەكانی زمانی كوردیی، چاپی دووەم، چاپخانەی كارۆ، سلێمانی.
• 3-ڕۆژان نوری عبدالله(2007)، فەرهەنگی زمان‌و زاراوەسازی كوردی، چاپی یەكەم، خانەی چاپ‌و بڵاوكردنەوەی چوارچرا، سلێمانی.
• 4-صباح ڕشید قادر (2016)، هەندێ‌ لە تیۆرەكانی فەرهەنگی ئاوەزی، كۆنفراسی زانستی زانكۆی گەرمیان.
• 5-شهاب شێخ تەیب (2014)، دەربارەی زمانەوانی، چاپی یەكەم، نارین، هەولێر.
• 6-عەزیز گەردی(1999)، سەروا، لێكۆڵینەوەیەكی بەراوردە لە شیعری كوردیدا، ئاراس، هەولێر.
• 7-عەزیز گەردی (2005)، ڕەوانبێژی، چاپی دووەم، چاپخانەی ئارام، بەغدا
• 8-عەزیز گەردی(2014)، كێشناسیی كوردی، نارین، هەولێر.
• 9-عەزیز گەردی(2016)، فەرهەنگی كێشناسیی كوردی، نارین، هەولێر.
• 10-عەلائەدین سوجادی(1986)، خۆشخوانی، چاپخانەی زانكۆی سەلاحەدین، هەولێر.
• 11-عەلی فەتاح دزەیی (1985)، نەوبەهاری خانی‌و ئەحمەدی شێخ مارفی نۆدی لێكۆڵینەوە‌و بەراوردكردن، مگبعە الپقافە والشباب، اربیل.
• 12-فاروق عومەر سدیق(3013)، جێپەنجەی فرێزی بەلێكسیكبوو لە پەرەسەندنی فەرهەنگی كوردیدا، گۆڤاری زانكۆی سلێمانی، بەشی B ژمارە (43).
• 13-فەرهاد پیرباڵا(2005)، شیعری نوێی كوردی، هەولێر
• 14-محەمەد مەعروف فەتاح (2010)، لێكۆڵینەوە زمانەوانییەكان، كۆكردنەوە‌و ئامادەكردنەوەی شیروان حوسێن خۆشناو، شێروان میرزا قادر، چاپی یەكەم، دەزگای توێژینەوە‌و بڵاوكردنەوەی موكریانی، هەولێر.
• 15-مەلا عبدالكریمی مدریس(2010)، دوو ڕشتە (فەرهەنگێكی عەرەبی‌و كوردیە بە هەڵبەست)، كتێبخانەی ئارام.
• ب- بە زمانی فارسی
• 1-كورش صفوى(1387)، در امدى بر معناشناسى، انشتارات سورة مهر، تهران.
• 2-- فاطمه مدرّسى (1386)، از واج تا جملة (فرهنط زبانشناسى- دستورى)، ضاث اول، ضاثار، تهران.