پەیماننامەی لۆزان، گەلەكۆمەكییەك بوو لەكورد كرا

ئامادەکردنی: زاهیر سدیق

سەدەیەك لەمەوبەر رێكەوتننامەیەك لە 24ی تەموزی 1923 دا كەوتە بواری واژۆكردن وجێبەجێكردنەوە، كە شوێنەوارە خراپەكانی دواتر دەركەوت ئەویش رێكەوتننامەی لۆزان بوو، لۆزان شارێكی وڵاتی سویسرا بوو سەربەكیشوەری ئەوروپا كە رێكەوتننامەیەكی تێدا واژۆكرا، بەستنی ئەو رێكەوتننامەیەش قسەوباسێكی یەكجار زۆر هەڵدەگرێت، بەڵام ئەوەی پێویستە دوای ئەو ماوەیە خوێندنەوەیەكی مێژوویی بۆ بكرێت هۆكار و دەرئەنجامەكان و ئاستی پەیوەندی كورد بەو رێكەوتنەوە، لۆزان لەدوو خولدا كاری لەسەر ئەكرا كە هەر خولەو چەند رۆژێكی خایاند، خولی یەكەمی لەبەرواری بیستی تشرینی دووەمی 1922ی زاینی دەستی پێكرد و لە 31ی كانوونی دووەمی 1923ی زاینی كۆتایی بەكارەكانی هێنا، خولی دووەم لە 23ی نیسانی 1923ی زاینی دەستی پێكرد لە 24ی تەموزی هەمان ساڵ كۆتایی هات، یەكێكیش بوو لەو رێكەوتننامانەی زۆرترین قسەی لەسەر كرا، چونكە بەرژەوەندی چەندی دەوڵەت و هێزی جیهانی خستبووە ژێر پرسیارەوە كە ئامادەی دانیشتنەكان و واژۆی مادە و بڕگەكانی بوون، لێرەوە وەك یەكێك لە رێكەوتننامە مێژووییەكان چووە نێو مێژووی هاوچەرخی جیهانەوە، هەر لەم كۆنگرەیەدا عیسەمەت ئینۆنۆی سەرۆك وەزیرانی توركیای بەرەگەز كورد وەك نوێنەری حكومەتی توركیا و لۆرد كرزۆن سیاسەتمەداری ناسراوی ئینگلیزی وەك نوێنەری حكومەتی بەریتانیا لەسەر مەسەلەی ویلایەتی موسڵ كەوتنە گفتوگۆیەكی وردوپڕوچڕەوە، دیارە بەستن و گرێدانی هەركۆبوونەوەیەك هۆكار و دەرئەنجامی خۆی هەیە بەتایبەت كۆبوونەوە بۆ مەبەستێكی سیاسی و دیاری كردنی بەرژەوەندی ئاسۆكانی دوا رۆژی چەند دەوڵەتێك، لەم نێوەندەشدا گرێدانی ئەو رێكەوتننامەیە لەو شارە و بۆماوەیەك چەندین هۆكاری گرنگی لەپشتەوە بوو، گرنگترینیان ئەمانەبوون، یەكەم پێداچوونەوە بوو بەمادە و بڕگەكانی پەیمانی سیڤەر كە لە10ی ئابی 1920دا لەنێوان وڵاتانی سەركەوتووی جەنگی جیهانی یەكەم واژۆ كرابوو، پێداچوونەوە بەسنووری دەوڵەتی عوسمانی ئەو دەوڵەتەی كە لەجەنگی جیهانی یەكەمدا شكستی خوارد و ناوچەكانی بووبوونە جێگای چاوتێبڕینی وڵاتانی سەركەوتوو لەجەنگدا، سەركەوتنی دەوڵەتی نوێی توركیا كە لەسەر دەستی ئەتاتورك ئەو مانایەی وەرگرت كە لێرە بەدوا كۆماری توركیا بەهیچ جۆرێك دەوڵەتی عوسمانی نییە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا باشترین دەوڵەتە شوێنی دەوڵەتی عوسمانی بگرێتەوە، وڵاتانی سەركەوتووی جەنگەكان لەبەرچاو بگرێت.

سێیەم ئاوەڕدانەوە لەو گەل و هێزانەی كە لەپەیمانی سیڤەردا رەچاوی مافەكانیان كرابوو، بەڵام دوای ئەو پەیمانە دژایەتی بەرژەوەندی وڵاتانی سەركەوتووی جەنگیان كرد، چوارەم چارەسەركردنی كێشەی ویلایەتی موسڵ لەنێوان دەوڵەتی توركیای نوێ‌ و دەوڵەتی عێراق و حكومەتی بەریتانیا، ئەم رێكەوتننامەیە بۆ قسەكردنی چەندین هێز و لایەن بەسترا، بۆیە خۆی لەچەندین بڕگە و مادەدا بینییەوە، لەنێو ئەو بڕگەومادانەدا، مادەكانی سی و حەوت بۆ چلوپێنج تایبەت بوون بەمافی كەمینەكان لەچوارچێوەی دەوڵەتی عوسمانیدا لەنێو ئەوانیشدا گرنگترینی ئەو مادانە تایەبەت بوون بە كورد، مادەی سی و حەوت حكومەتی توركیا مافی دەركردنی هەر بڕیارێكی هەیە كە نەگونجا لەگەڵ بڕیار و بەرژەوەندییەكانیدا، مادەی سی و هەشت حكومەتی توركیا بەڵێن بەدانیشتوانی توركیا ئەدات كە بەرگری لەماف و سامان و سەربەستیان بكات ئەوەش بەبێ‌ جیاوازی زمان و رەگەز و ئاین، مادەی سی و نۆ حكومەتی توركیا هیچ كۆستێك ناخاتە بەردەم كەس كە لەژێر چاودێری توركیادان و هەروەها ئازادن بەزمانی خۆیان رۆژنامەگەری و بازرگانی و خودا پەرستی و هەموو چالاكی سیاسی خۆیان بكەن، دوای سەردەمانێك لەو ڕوداوەوە جێگەی خۆیەتی هەر تاكێكی كورد بەوردی بڕوانێتە ئەو مێژووە و بەوریاییەوە كاری لەسەر بكات، چونكە بۆ نەتەوەیەكی وەكو كورد كە ئەزموونەكانی مێژووی بۆی سوودی نەبێت پێویستە بۆ لای بگەڕێتەوە، چونكە هەموو سەردەمێك بۆ كورد ئەگەر بۆ ئەزموونەكانی رابردووی نەگەڕێتەوە لۆزانێكە بۆیە بەكۆنگرەیەكی نێودەوڵەتی و رێكەوتننامەیەكی نێودەوڵەتیدا ئەو دابەشبوونەی خاكی كوردستان و لێدانی بزوتنەوە رەواكەی كەوتە بواری جێبەجێ‌ كردنەوە، بۆیە ئەگەر دوای ئەو مێژووە بێ‌ ئاگابین لەهۆكار و دەرئەنجامەكانی ئەو رێكەوتننامەیە ئەوە دووبارەبوونەوەی لۆزانێكی تر لەئێستادا لەهەموو كاتێكی تر نزیكترە، بەڵام بەوریایی مامەڵەكردن لەگەڵیدا مانای كۆتایی هێنان و رێكەوتننامەیەكی خەونی كورد و كوردستانی نایە ژێر گڵ، ئەوەش ئەو هیوایەیە كە هەموان چاومان تێبڕیوە بەو مەرجەی هەموومان یان هیچ نەبێ‌ زۆربەمان لەئاست روداوەكانیدا بین. بەغیابی كورد ویلایەتی موسڵ خرایە سەر عیراق د. كامەران محەمەد: بێگومان ئێمە ناتوانین باس لەپەیمانی لۆزان بكەین ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ سیڤەر، كە لەسیڤەردا دەوڵەتە هاوپەیمانەكان بەشێوەیەكی یەك لاكەرەوە ئەیانویست دەوڵەتی عوسمانی تەواو لاواز و پەرتەوازەی بكەن تەنانەت ئەو دەوڵەتە لەسنوری ئەستەنبوڵدا بهێڵنەوە، واتە بەشێوازێك پەرتی بكەن، هەموو ناوچەكانی لێ جیابكەنەوە، ئەمەش بەتایبەتی لەلایەن ئەو هێزەی كە تازە دروست بوو پێشتر بزوتنەوەی كەمالی بوو و تازە دەوڵەتی توركیایان پێكهێنابوو بەسەرۆكایەتی ئەتاتورك، قبوڵ نەدەكرا، لەبەر ئەوە بە بەردەوامی هەوڵی یەك لایی كردنەوەی كێشەكان لەگەڵ ئیتاڵیا و لەگەڵ فەرەنسادا، ئەوە بوو جەنگی یۆنانی دەست پێكرد و سەركەوتنی بەدەست هێنا، بێگومان هەموو ئەمانە وایان كرد بەریتانیا بەخۆیدا بچێتەوە و ئەوە بوو ئەو پەیماننامەیە هاتە ئاراوە و سەرلەنوێ‌ پێداچوونەوە بە پەیماننامەی سیڤەردا كرا و بەوكارانەی پێشتر لەگەڵ دەوڵەتی ئەستەنبوڵ كە دەوڵەتی سوڵتان بوو ئەو زەمانە كرابوو، بۆیە دەتوانین بڵێین نوێنەری دەوڵەتی توركیا عیسەمەت ئنیونۆ وەك نوێنەری توركی لە لۆزان ئامادە كە ساڵی 1922بەسترا بۆ یەكەم جار، لۆرد كریزۆنیش وەك نوێنەری بەریتانی، بێگومان كێشەیەكی سەرەكی لەم پەیماننامەیەدا بریتی بوو لەكێشەی ویلایەتی موسڵ، ئایا موسڵ ئەبێ‌ بخرێتە سەر توركیا یاخود ئەبێ‌ سەربەو دەوڵەتە نوێیە بێت كە ناوی عێراقە لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا؟ توركیا كۆمەڵێك پاساوەی گرنگی خۆی هەبوو لەڕووی دیموگرافیاوە، لەڕووی دانیشتوانەوە توركەكان پێیان وابوو زۆرینەی دانیشتوانی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ بریتین لەكورد و تورك بۆیە ئەمە پاساوێكی بەهێزە تا بخرێتە سەر دەوڵەتی توركیا، هەروەها پاساوێكی تری ئابووریشیان هەبوو كە بریتی بوو لەوەی بازرگانی و ئابووری ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ زیاتر لەگەڵ رۆژهەڵاتی ئەنادۆڵدایە، واتە لەگەڵ باكووری كوردستاندایە ئەمەش خاڵێكی تر بوو كە كاریان لەسەر ئەكرد، پاساوێكی تری یاساییان هەبوو توركەكان ئەویش ئەوە بوو ئەیانوت ویلایەتی موسڵ لەكاتی جەنگدا داگیرنەكراوە، بەڵكە لەدوای كۆتایی هاتنی جەنگی جیهانییەوە، واتە ئاگربەستی مۆندۆرس لەو كاتەوە ئەو ویلایەتە خراوەتە سەر عێراق واتە بەریتانیا هاتووە داگیری كردووە كە ئەمە پێشتر ویلایەتێكی عوسمانی بووە، لەرووی مافی چارەی خۆنووسینیشەوە پاساوێكی تریان هەبوو، ئەویش ئەوەبوو كە كوردەكان هاوسۆزی ئاینیان لەگەڵ توركەكاندا هەیە. بۆیە عیسمەت ئنیۆنۆ هەموو ئەمانەی خستە بەردەم كریزون كە لەو كاتەدا نوێنەری دەوڵەتی بەریتانی بوو، هەموو ئەمانە پاڵپشتن بۆ ئەوەی ویلایەتی موسڵ بخرێتە سەر دەوڵەتی توركیا، بەڵام لەبەرانبەر ئەوە پاش دوو مانگ كریزۆن وەڵامی ئەم پاساوانەی دایەوە سەبارەت بەدیموگرافیا ئەوەی راگەیاند زۆرینەی ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ كوردن نەك تورك، هیندوئەورپین ئەمەش لەڕووی نەژادەوە لەگەڵ توركەكاندا بێگومان جیاوازن، لەڕووی ئابووریشەوە ئەوەی خستیبووەڕوو ناوچەكانی ویلایەتی موسڵ زیاتر لەگەڵ ناوەڕاست و باشووری عیراقدایە واتە لەگەڵ ئەو دەوڵەتەدایە كە بەریتانیا ئەیەوێت، لەڕووی مافی چارەی خۆنووسینیشەوە توركیا ئاماژەی پێكردبوو كوردەكان ئەیانەوێت لەگەڵ توركیادابن، ئەم ئەوەی راگەیاند كە هەر لەسەرەتای سەدەی نۆزدەوە كوردەكان بەبەردەوامی لەشۆڕشدابوون بەرانبەر بەدەووڵەتی عوسمانی تاجەنگی جیهانی، ئەمەش بەڵگەیەكی بەهێزە كە وا لە بەریتانیا ئەكات دەستبەرداری ویلایەتی موسڵ نەبێت، چونكە كوردەكان بەكرداری نایانەوێت بخرێنە ژێر دەسەڵاتی ئەو دەوڵەتە نوێیەی كە پێی ئەوترێت توركیا، بەڵكە ئەیانەوێت لەگەڵ عیراقدا بژین، لەڕووی یاساییشەوە پاساوێكی تری توركەكان بوو، دەوڵەتی بەریتانی پێی وابوو ئەبێ‌ بخرێتە سەر عێراق، چونكە بەفەرمانی كۆمەڵەی نەتەوەكان ئەوكاتە بەفەرمی لەژێر ئینتیدابی بەریتانیا بوو، هەر كاتێكیش هەر هەنگاوێك ئەنرێت ئەبێ‌ بەرەزامەندی كۆمەڵەی نەتەوەكان بێت بۆیە ئەمە گرنگترین ئەو پاساوانە بوون هەریەك لەدەوڵەتی توركیا و بەریتانیا بۆ یەكلایی كردنەوەی چارەنووسی كێشەی ویلایەتی موسڵ ئەیانخستە روو، ئێمە لێرەدا ئەوە بەدی ئەكەین، ئەوەی غیابی هەیە، ئەوەی هەژماری بۆ ناكرێ‌ بریتییە لەكورد.

گەلەكۆمەكییەك بوو لەكورد كرا

فەرید ئەسەسەرد: ئێمە زۆرتر جەخت لەسەر ئەو لایەنە دەكەین كە زۆرتر پەیوەندی بەمەسەلەی كوردەوە هەیە، ئەمە گەلەكۆمەكییەك بوو لەكورد كرا، بەڵام ئەمە بەشێكی بچوكی پەیمانەكەیە، پەیمانەكە زادەی گۆڕانی رەوشی نێودەوڵەتی بوو لەو زەمەنەدا، چونكە لە1920 كە پەیمانی سیڤەر واژۆكرا هەلومەرجێكی تازە هاتەكایەوە، دەوڵەتی تازەی توركیا دەوڵەتێكی بەزیو بوو، شكابوو، بەشێكی زۆری شوێنەكانی داگیركرابوو، لەسەر كاغەز پارچە پارچە كرابوو، نیاز وابوو دوو دەوڵەتی تازە بۆ ئەرمەن و كورد لەسەر خاكی ئێستای توركیا دابمەزرێ‌، وڵاتەكانی تری وەك سوریا و عێراق و لوبنان وئوردوون ئەمانەی دوایی بوون بەدەوڵەت، هەموویان لەتوركیا سەندرابوونەوە. ئەمە هەلومەرجی 1920 بوو 1923 هەلومەرجێكی تر هاتبووە كایەوە، ئەویش ئەوە بوو هێزێكی تر لەتوركیا پەیدابووبوو مستەفا كەمال رابەرایەتی ئەكرد، توركیا توانی بووی هەستێتەوە سەرپێ‌ و توانی بووی پەیوەندییەكانی لەگەڵ كوردی باكووردا بەهێز بكات، كارێكی وای كردبوو كوردی باكوور ببن بەهاوپەیمانی خۆی، توانی بووی ڕووبەڕووی بەریتانیا ببێتەوە، هەروەها توانیبووی هاوپەیمانێتییەكی بەهێز لەگەڵ روسیای سۆڤیەت دابمەزرێنێ‌، جگە لەوەی پاشان توانی هێزە داگیركەرەكانی یۆنان لەئەزمیر دەربكات و سەركەوتنێكی گەورە لەشەڕی سەقاریا بەدەست بهێنێت. ئەمە هەمووی هەلومەرجی تازەبوو هاتبووە كایەوە، بەهۆی ئەمەوە لایەنەكانی تریش بیریان لەوە كردبووەوە مادەم هەلومەرجێكی تازەهاتوەتە كایەوە، باڵانسی هێزەكان گۆڕانی بەسەردا هاتووە، لەوانەیە نەتوانن سیڤەر بەو جۆرەی هەیە جێبەجێ‌ بكەن، بیریان لەئەلتەرناتیفێك كردەوە، ئەوەش بریتی بوو لەپەیمانی لۆزان كە بەشێكی زۆری بەرژەوەندییەكانی ئەوروپا و بەرژەوەندییەكانی توركیای دابین ئەكرد، یەكێك لەمەرجە سەرەكییەكانی بریتی بوو لەهەڵوەشاندنەوەی پەیمانی سیڤەر كە توركیای پارچە پارچە ئەكرد، كارێكی وای كردبوو توركیا وەكو هێزێكی گەورە و بەهێز لەناوچەكەدا نەمێنێت، جگە لەوە ئەوروپییەكان هەندێك مەرجیان هەبوو لەوانەیە لە لۆزاندا باس نەكرابێ‌، بەڵام ئەمان بەسەرزارەكی لەسەری رێككەوتبوون، یەكێ‌ لەوانە ئەوە بوو لەباتی ئەوەی دوو حكومەت لە توركیا هەبێت، یەكێكیان لە ئەنقەرە و ئەوی تریان لەئەستەنبوڵ، ئەوان بیریان لەوە كردەوە پێویستە حكومەتی خەلافەتی عوسمانی لەناوببرێ‌ و دانی پێدانەنرێت و كاربۆ ئەوە بركێت یەك حكومەت هەبێ‌، ئەو كاتە لەئەنقەرە حكومەتێكی تازە دامەزرابوو. ئەمان بیریان لەوە كردبووەوە ئەمە ئەبێتە هۆی ئەوەی رزگاریان بێت لەبیروباوەڕی پانئیسلامیزم ئەو وەختە هێزێكی زۆری لەناوچەكەدا هەبوو، هەروەها گەلانی موسڵمان ئیتر لەمەولا یەك مەرجەعیەتیان نابێت بەشێوەی خەلیفەی عوسمانی، توركیا وردە وردە ئەبێت بەبەشێك لەئەوروپا یاخود نزیك ئەبێتەوە لەئەروپا، یاخود ئەبێ‌ بەدەوڵەتێك پشت لەكەلەپوری عوسمانیانەی ئەكات، ئەمە هەمووی قازانج بوو بۆ بەریتانیا و ئەوروپاو بەهۆی ئەمەشەوە پشتگیری جێبەجێ‌ كردنی پەیمانی سیڤەریان نەكرد و چوونە سەر ئەو پەیمانەی لەلۆزان ئیمزاكرا لەبەرژەوەندی هەموولایەكیان بوو.

بەریتانیا مەبەستی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەبوو

د. كامەران محەمەد: حەز دەكەم بەقسەیەكی دكتۆر كەمال مەزهەر مێژوونووسی گەورەی كورد دەستپێبكەم، ئەڵێت لەكاتی بەستنی پەیمانی سیڤەریشدا كە مافی كوردی بەشێوەیەكی زۆرباش تێدا رەچاوكرابوو لەبەندەكانی شەست و دوو و شەست و سێ‌ و شەست و چوار دا باس لەدامەزراندنی دەوڵەتێكی كوردی كرابوو، و دواتر ویلایەتی موسڵ ئەگەر ویستیان بچنە سەر ئەو دەوڵەتە دەتوانن، ئەڵێ‌ لەو كاتەشدا بەریتانیا مەبەستی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەبوو، چونكە بەنهێنی لەگەڵ فەرەنسا و ئیتاڵیا ڕێكەوتننامەیەكیان هەیە بۆ ئەوەی لەژێرەوە ئەم پەیماننامەیە لەبار ببەن، ئەوەمان لەبیربێت لەساڵی 1916دا كۆمەڵێك نامە لەنێوان شەریفی مەكە حوسێن و مەكماهون لەقاهیرە ئاڵوگۆڕكراون، لەوێدا بەئاشكرا بەڵێن بەعەرەبەكان ئەدەن دەوڵەتێكی عەرەبی دابمەزرێنرێت و دواتریش لەكۆنگرەی ئاشتیدا بەڵێن بەمەلیك فەیسەڵی كوڕی شەریف حوسێنی مەكە ئەدرێت بیكەن بەسەرۆكی ئەو دەوڵەتە، لەساڵی 1922شدا بەهەمان شێوە بەڵێنی پاراستنی خاكی عێراق ئەدا بەویلایەتی موسڵەوە بەمەلیك حوسێن ئەدات، ئەوكاتە پەیماننامەی لۆزان لەسەرەتاكانیدا بوو، واتە بەریتانیا لەسەرەتاوە لەگەڵ دروستكردنی دەوڵەتێكی كوردیدا نەبووە، چونكە خۆی بەستوەتەوە بە كۆمەڵە شتێكەوە بەرژەوەندی خۆی تێدابووە، حەز دەكەم قسەیەكی وینستۆن چەرچڵ بەنموونە بهێنمەوە هەر لەو سەروبەندەدا لەسەر كوردو ئەفغان وتویەتی زۆر دروستە گازی ژەهراوی بەرانبەر بەنەتەوە ناشارستانییەكان بەكاربهێنرێ‌ بەتایبەتیش كورد و ئەفغان ئەو كاتە وەزیری موستەعمراتی بەریتانی بووە، واتە زۆر بەباشی ئاگای لەكێشەكان بووە، بۆیە لەسەرەتاوە بەریتانیا لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردی نەبوو، هەر بۆیە دواتر لەرێكەوتننامەكەدا كریزۆن ئامادەیی خۆی و دەوڵەتی بەریتانی دەردەبڕێ‌ بۆ پاشەكشەكردن لەبەندەكانی سیڤەر بەمەرجێك توركیا ببێتە ئەندام لەكۆمەڵەی نەتەوەكاندا، بەریتانیا ئەمەی بۆچی كرد؟ بەریتانیا ئەمەی بۆ ئەوە كرد ئەگەر توركیا ببێت بەئەندام لەكۆمەڵەی نەتەوەكاندا لەروسیا دووری ئەخاتەوە كە لەروسیا دووری خستەوە بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا لەناوچەكانی كەنداو وعیراقدا سەلامەت ئەبێ‌، بۆیە بەشێوەیكی گشتی لەكۆتاییدا ئەتوانین بڵێین بەریتانیا لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی كوردیدا نەبووە، بەڵكو هەمیشە لەگەڵ ئەوەدا بووە و كاری بۆ ئەوە كردووە ویلایەتی موسڵ بخرێتە سەر ئەو دەوڵەتەی كە پێكی هێنابوو و پێشتریش بەڵێنی بەهەر یەك لەعەرەب و مەلیك فەیسەڵ دابوو.

توركیا ئەیویست لەپرۆژەی دەوڵەتی كوردستان و ئەرمەنستان رزگاری بێت

فەرید ئەسەسەرد: ئەمە پەیمانێك بوو پەیوەندییەكانی ئەوانی سەرلەنوێ‌ رێكخستەوە، بەڵام ئەم پەیمانە زۆرتر لەنێوان چەند دەوڵەتێكی بەشداربوودا بوو، هەندێك دەوڵەت بەشداربوون لەوانەیە ئێستا وجودیان نەمابێت، بەڵام ئەمە پەیمانێك بوو بۆ كۆتایی هێنان بەسەر ئەنجامەكانی شەڕی یەكەمی جیهانی، پەیمانێك بوو بۆ دانان و چەسپاندنی نەخشەیەكی سیاسی تازە، پێویستی بەوە ئەكرد توركیا بەشداربێت لەداننان بەسەر ئەنجامی گۆڕانكارییەكانی پاش جەنگی یەكەمی جیهانی، توركیا ئامادەیی ئەوەی دەربڕی سنوری ئێستای بۆ بهێڵنەوە بەرانبەر بەوەی دان بەسیستمە تازەكەدا بنێ‌، بەرانبەر بەوەی وازی لێبێنن و ئیتر هەوڵی روخاندن و داگیركردنی نەدەن، ئەم پەیمانە بەدڵنیاییەوە قازانجی توركیاشی تێدابوو، بۆ نموونە ئەوەی كە پەیوەندی بەفەرەنساوە هەبوو، فەرەنسا داگیركەری سوریا و لوبنان بوو، ئەو پێویستی بەوە هەبوو بەفەرمی بەشێوەیەكی یاسایی دەستبەرداری وڵاتی سوریا بێت ئەم ئەوەی بەدەستهێنا، بەریتانیا پێویستی بەوە هەبوو سنورێك دەستنیشان بكرێت لەنێوان عێراق و توركیا و مەسەلەی ویلایەتی موسڵ یەكلابكرێـەوە، بۆ ئەوەی ئەو بتوانێ‌ نەوتەكەی دەربكات، توركیا ئەیویست خاكەكەی پارچە پارچە نەكرێت و رزگاری بێت لەپرۆژەی دەوڵەتی كوردستان و پرۆژەی دەوڵەتی ئەرمەنستان، ئەوەشی بۆهاتە دی. لایەنە سەرەكییەكان ئەوانە بوون، جگە لەوەش كێشەیەكی تریش هەبوو لەنێوان توركیا و یۆنان سەبارەت بە مەسەلەی دوورگەكان، ژمارەیەكی زۆر دوورگە لەدەریای ئیجە لەنێوان ئەم دوو وڵاتەدا هەیە توركیا بەوە رازی بوو سنوورەكان دەستنیشان بكرێن بەقازانجی یۆنان بەرانبەر بەوەی یۆنان واز لە ئیزمیر بێنێت و دان بەوەدا بنێت ئیتر هیچ داوایەكی نییە لەخاكی توركیا لەبەر ئەوە هەموو لایەنەكان هەر یەكە بەقەد توانای خۆی قازانجی لەم پەیمانەكرد ئەوەی زەرەری تێدا كرد كورد و ئەرمەنەكان بوون، نەیانتوانی دەوڵەتی خۆیان دابمەزرێنن.

د. كامەران محەمەد: هەر یەك لەتوركیا و بەریتانیاش كاریان لەسەر ئەوە ئەكرد كورد وەكو كارتێكی فشار كارتێكی تری یەكلایی كردنەوەی كێشەكە بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكار بهێنن، ئەو پاساوانەی باسمان كرد وای لەتوركیا كرد هەمیشە خەون بەویلایەتی موسڵەوە ببینێ‌ و بەبەشێك لەخۆی بزانێ‌ و بانگەشەی ئەوەشی ئەكرد تا بەرزاییەكانی حەمرین ئەبێ‌ بخرێتە سەر توركیا بۆ ئەم مەبەستەش ئەوەبوو سوپایەكی نارد، مێژوونووسان زۆر ئاماژەیان پێكردووە، لەمێژووی كوردیشدا دیارە لەناوچەی رەواندوز نیشتەجێ‌ بوون، ئەویش سوپای ئۆزدەمیر بوو، لەوكاتەدا هەوڵیدا بەشێوازێكی زۆر لێزانانە هەست و سۆزی كوردەكان بەلای خۆیاندا رابكێشێ‌ و بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەكاری بهێنێ‌، بۆیە دەستی كرد بە بەستنی پەیوەندی لەگەڵ شێخ مەحمود و سەرۆك هۆزەكان و پیاوە ناودارەكان، هەوڵی ئەدا زەمینەسازی بكات بۆ ڕاپەڕینێكی هۆزەكی لەگەڵ شێخ مەحمود دا، لەم سەروبەندەشدا سوپایەكی زۆر هاتە سەر سنوورەكان، كە ئەمە لەڕووی دەرونییەوە وای لەكوردەكان كرد وێنەیەكی دیكەیان بۆ توركیا بكێشن، وێنەیەك كە لەزەینی ئەواندا توركیا لەوانەیە بتوانێ‌ سەركەوتن بەسەر بەریتانیا بهێنێ‌، وەك ئیدمۆنز لەبەرهەمەكەی خۆیدا ئاماژەی پێدەكات هەموو هەوادارانی ئینگلیز لەناوچەكەدا واتە لەسلێمانی و هەولێر و كەركوك كەوتنە مەترسییەوە و لەدڵەڕاوكێدا بوون. بۆیە توركیا بە بەردەوامی كاری لەسەر ئەم خاڵە ئەكرد بۆ ئەوەی بەكاریان بهێنێ‌ واتە كوردەكان وەكو وەرەقەیەك بەكار بهێنێ‌.

فەرید ئەسەسەرد: توركەكان و كوردەكان لەو سەردەمەدا بووبوون بەهاوپەیمانی یەكتری لەو روانگەیەوە كە هەر دووكیان موسڵمانن و بەریتانیا دوژمنی هەر دووكیانە و دەوڵەتێكی ئەوروپی ناموسڵمانە و رقی لە موسڵمانانە لەبەر ئەوە پێویستە كورد و تورك هەر دووكیان دژایەتی بكەن، جگە لەوەی لەو سەردەمەدا دوو مەسەلە هەبوو كوردی ورژاندبوو، یەكێكیان دروستكردنی دەوڵەتی ئەرمەنستان بوو كورد زۆر دژی بوو، پێی وابوو ئەگەر دەوڵەتێكی مەسیحی بەتەنیش كوردەوە دابمەزرێ‌ لەبەرژەوەندی كوردا نییە، بەتایبەتی كە مەسەلەیەكی تریش هەیە پاش ئەوەی ئەرمەن تووشی جینۆساید بوو لەسەردەستی دەوڵەتی عوسمانی بەشێكی زۆری ماڵو موڵكی ئەرمەنەكان بەر كوردەكان كەوتبوو، لەبەر ئەوە ئەگەر دەوڵەتی ئەرمەن دروست بوایە ئەم موڵك و سامان و ماڵە هەمووی لەكورد ئەسەندرایەوە، لەبەر ئەوە كورد دژی ئەوە بوو دەوڵەتی ئەرمەنستان دابمەزرێت، كەمالیستەكانیش هەر دژی ئەوەبوون دەوڵەتی ئەرمەنستان دامەزرێ‌، ئەمە كورد و كەمالیستەكانی لەیەك نزیك كردەوە لەم لاشەوە بەهۆی هەستی ئاینییەوە یۆنان بەشێك لەخاكی توركیای داگیركردبوو بەتایبەتی شاری ئیزمیر و دەوروبەری، كوردیش پێی ناخۆش بوو گەلێكی مەسیحی بێت دەوڵەتی عوسمانی و خاكە عوسمانی داگیربكات، جا بۆیە كاتێك لەشكری مستەفا كەمال بەرێكەوت بۆ شەڕ بۆ دەرپەڕاندنی یۆنانەكان لەوانەیە نیوەی ئەم لەشكرە لەكوردەكان پێكهاتبێت.

د. كامەران محەمەد: تەنانەت ئۆزدەمیر ئەوەندە بەهێز بوو توانی قەناعەت بەشێخ مەحمود بكات دوو نوێنەری كورد لەویلایەتی موسڵەوە بنێرێ‌ وەكو ئەندامی پەرلەمانی نیشتمانی گەورەی توركیا بەشداربن و لەدانیشتنەكاندا هەڵویستی خۆی پێ بەهێز بكات، لەبەرانبەر بەریتانیا كە كوردەكان ئامادەییان هەیە لەپەرلەماندا و مافیان پارێزراوە و بەشێوەیەكی خۆویستانە ئەیانەوێت بێنە توركیا و كۆمەڵێك پەیوەندی زۆر بەهێز كوردەكان و توركەكان بەیەكەوە ئەبەستێتەوە.

کورد وەك خەڵكی تر چاوەڕێی ئەنجامەكەی دەكرد

فەرید ئەسەسەرد: شاندەكان هەموو لەوێ‌ كۆبووبوونەوە كورد وەكو خەڵكی تر چاوەڕێی ئەنجامەكەی دەكرد، بەپەرۆشەوە بوو بزانێ‌ مافی دەوڵەتی لێ ئەسەندرێتەوە یاخود لێی ناسەندرێتەوە تەنانەت ئەوكاتەی شاندەكان لە لۆزان كۆبووبوونەوە، شاندی كوردی كە لەسلێمانییەوە بەناوی شێخ مەحمودەوە نێردرابوو بۆ توركیا لەئەنقەرەبوو، لەوێ‌ نوێنەرانی توركیشیان بینی بۆ ئەوەی هەماهەنگی بكەن لەدژایەتی كردنی بەریتانیا كە پشتگیری لە پەیمانی سیڤەر دەكات، لەوێ‌ باس لەوەكرا ئەوان شاندیان ناردووەتە لۆزان ئێستا پێویست ناكات باس لەم مەسەلەیە بكەین، ئەبێ‌ چاوەڕێی ئەنجامەكانی بكەین، ئەو شاندەش كە نێردرابوو بۆ ئەنقەرە هیچی بەهیچ نەكرد، چونكە ئەویش هەر پاش لۆزان هەواڵەكەی پێگەیشت وایانزانی مەسەلەكە كۆتایی پێهاتووە لەم لاوە گەڕانەوە بۆ سلێمانی، كاتێ‌ گەڕانەوە بۆ سلێمانی دەسەڵاتی شێخ مەحمودیش نەمابوو بەریتانیا هەموو شوێنەكانی گرتبوو، شێخ مەحمود سلێمانی بەجێهێشتبوو، دەوڵەتی شێخ مەحمود كۆتایی هابوو.

كوردەكان خاوەنی گوتارێكی یەكگرتوو نەبوون

د. كامەران محەمەد: دەوڵەتی توركی چەند ئەندام پەرلەمانێكی كوردی سەر بەدەوڵەتی توركیا بۆ كۆنگرەكە ناردبوو بۆ ئەوەی پیشانی بدەن ئەمانە نوێنەری كوردن هاتوون بۆ ئەوەی لەكۆنگرەكەدا بەرەزامەندی خۆیان، ئەوەمان پێڕائەگەیەنن كە بخرێنە سەردەوڵەتی توركیا، بەڵام هەر لەوێدا كریزۆن ئاماژە بەوە ئەكات ئەمانە هیچ دەسەڵاتێكیان نییە، بەتەواوەتی گوزارشت لەسیاسەتی كەمالییەكان دەكەن، ئەگینا ئەمانە تەعبیر لەخواستی سروشتی گەلی كوردناكەن بەتایبەتی لەویلایەتی موسڵ. رۆڵی كورد لەكوێدایە؟ ئاماژەمان بەوە كرد توركیا وبەریتانیا هەمیشە ئەیانویست كورد وەك كارتێك بەكار بهێنن.

بەڵام ئایا كورد نەیدەتوانی سوود لەناكۆكییەكانی هەریەكە لەم دوو هێزە ورەبگرێ‌؟ كە لەكاتێكدا ناكۆكییەكان بەئەندازەیەك بوو بۆماوەی یەك ساڵ یەكلایی كردنەوەی چارەنووسی ویلایەتی موسڵ بەس لەپەیمان نامەی لۆزاندا دواخرا، بێگومان ئەمە ڕەنگە پەیوەندی بە پەرتەوازەیی ونەبوونی یەكێتی نێو ماڵی كوردیدا هەبووبێ‌ واتە كوردەكان خاوەنی گوتارێكی یەكگرتوو نەبوون بۆ روو بەروو بوونەوەی ئەم ڕەوشە. حەز دەكەم ئاماژە بە بەرهەمێكی ئەدەبی گرنگ بدەم كە بەدیدێكی رەخنەیی لەو سەردەمەدا نووسراوە و ئەتوانین بڵێین وەڵامی ئەم پرسیارەی تێدایە كە ئەویش لەخەومای جەمیل سائیبە كە رەخنە لەعەقڵییەتی سیاسی ئەوكاتەی كورد ئەگرێ‌، رەخنە لەسەركردایەتی كورد ئەگرێت، باس لەوە ئەكات لەنێو شاری سلێمانیدا سێ‌ گروپ هەبوون گروپێكیان ئینگلیز خوازەكان بوون و گروپێكی تریان نەتەوەییەكان بوون و گروپێكی تریان توركچییەكان بوون، ئەوانەی سەر بە ئینگلیز بوون ئەیانویست قەناعەت بە سەركردایەتی كوردی بكەن لەو سەردەمەدا بەرژەوەندی كورد لەوەدایە بچێتە پاڵ دەوڵەتی عێراقی و ئەوەی ئینگلیز ئەیەوێت جێبەجێی بكات، چونكە ئەمڕۆ ئینگلیز گەورەی دنیایە و ئەویش بەڵێنی پێدان بەقسەیان بكات، لەدوای ئەمانەوە توركچییەكان هاتن ئەوانەی كە بانگەشەیان ئەكرد پێویستە ئێمە پەیوەندییەكی ئاینی و مێژووی بەهێز لەگەڵ توركیادا ئەمان بەستێتەوە ئەبێ‌ بخرێینە سەر دەوڵەتی توركیا وە قەناعەتیان بەسەركردایەتی ئەوكاتە ئەكرد بەرژەوەندی ئێمە لەوەدایە كە ویلایەتی موسڵ بخرێتە سەر توركیا، هاوكات لەوە نەتەوەییەكانیش ئەوانەی خەونی سەربەخۆیی كوردستان و دامەزراندنی دەوڵەتێكی نەتەوەیی كوردیان هەبوو، باسیان لەسەربەخۆیی كورد و دامەزراندنی ئەو دەوڵەتە ئەكرد و باسیان لە یەكگرتنی كورد ئەكرد بەدڵنیاییەوە قەناعەتی بەوانیش هەبووە لەو كاتەدا ئەیوت ئەوەی ئێوە دەیڵێن زۆر راستە و پێویستە ئێمە وابكەین، واتە سەركردایەتی كورد ئەوكاتە خاوەنی پلانێك یان بڕیارێكی یەگرتوو نەبووە.

دەتوانین بڵێین هەمیشە پاشكۆ بووە، واتە چاوەڕێی روداوەكانی ئەكرد بزانێ‌ چی لەتوركیا ئەگوزەرێ‌ و چی لەعیراقدا ئەگوزەرێ‌ و دواتریش بزانن چی لەپەیماننامەی لۆزاندا ئەگوزەرێ‌، ئەوان چاوەڕێی ئەوەیان دەكرد لەپەیماننامەی لۆزاندا چۆن بڕیار لەچارەنووسی كورد ئەدرێ‌ و ئەمان دوایی كاری بۆ بكەن، واتە ئەمە یەكێكە لەگەورەترین خاڵە لاوازەكانی كورد لەو كۆنگرەیەدا ئامادەیی نەبوو.

فەرید ئەسەسەرد: پەیمانی لۆزان بەهیچ شیوەیەك ناوی كورد و كوردستانی تێدا نەهاتووە، ناوی ئەرمەنی تێدا نەهاتووە، تەنانەت باس لەسیڤەریش ناكات، بەڵام ناوەڕۆكەكەی هەڵوەشانەوەی پەیمانی سیڤەرە، تەنانەت لەو رێكەوتننامەیە ئەوەندەی كە قازانجی گروپە ناموسڵمانەكانی تێدبوو ئەوەندە قازانجی كەمینە موسڵمانەكانی تێدا نەبووە بۆ نموونە لە پەیمانی لۆزاندا كورد جگە لەوەی وەكو نەتەوە ناوی نەهاتووە و دانیشی پێدا نەنراوە، تەنانەت وەكو كەمینەیەكی بچوكیش لەتوركیا دانی پێدانەنراوە، چونكە یەكێك لەخاڵەكان ئەوەیە كە ئەبێت توركیا مافی زمانەوانی و مافی كەمینە ناموسڵمانەكان دابین بكات، لەبەر ئەوە كورد موسڵمانە ئەم خاڵە نایگرێتەوە تەنانەت خوێندنی زمانی كوردیشی بۆ كورد نەسەلماندووە، هیچ بۆچوونێكی دیاری كراو سەبارەت بەمافە سیاسییەكان بۆ كورد بەرجەستە نەبووە، لۆزان وەك ئەوە باسی كوردی كردووە وەك ئەوەی كە نەبێت، تەنانەت ئەرمەنەكان هەلومەرجیان باشتربووە، چونكە ئەوان وەكو كەمینەیەكی ئاینی لەتوركیا دانیان پێدانراوە و ناویان نەهاتووە، بەڵام وەكو كەمینەیەك دانیانپێدانراوە. ئەگەر هەلومەرجی ئەو سەردەمە لەیەك بدەینەوە ئێستا زۆركەس باسی ئەوە دەكات كە كورد بۆ هیچی نەكردووە دژی پەیمانی لۆزان؟ پرسیارەكەش لەوەوە هاتووە ئەگەر ئەمرۆ شتێك ڕووبدات وەكو پەیمانی لۆزان ئێمە هەموو مان راپەرین ئەكەین و چەك هەڵدەگرین و شەڕ ئەكەین و پەلاماری داگیركەر ئەدەین، لانی كەم خۆ پیشاندان ئەكەین یاداشت ئەنووسین هەرواناوەستین.