سەرچاوەی ئەیوان ببینە

ئەیوان یەکێکە لە شارۆچکەکانی پارێزگای ئیلامە لە ڕۆژھەڵاتی کوردستانە. لە ئێران، ئەیوان لە مێژوو پێ ئەڵن ئاریوخ یا ئاریوج کە وردە وردە ناسراو بۆ بە ئاریوجان.
[[پەڕگە:شهر ایوان.jpg|وێنۆک]]

خەڵکی ئەیوان بە زاراوەی کوردیی باشووری (کەلھوڕی) قسە دەکەن. کەڵھوڕی یان کەلڕی ناوی یەکێک لە زارەکانی دیالێکتی کوردیی باشوورییە و ئێڵی کەلھوڕ بەم زارە کە بەشێک لە دیالێکتی کوردیی باشوورییە قسە دەکەن. کەڵھوڕی لە ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا لە شارەکانی وەک شاباد (ئارووناوا)، گییەڵان، '''[[قەسری شیرین]]'''، '''[[کرماشان]]'''، ئاسماوە، ئەیوان، '''[[سەرپێڵ زەھاو]]'''، کرن، و لە باشووری کوردستاندا لە شارەکانی وەک '''[[خانەقین]]'''، '''[[کەلار]]'''، مەندەلی و ناوچەی گەرمیان بە گشتی ھەیە.

'''ناوی (ئەیوان)'''

گ.ب.ئاکۆپف، کوردناس و ئێرانناس لە ئەرمینیای سۆڤیەت، لە وتارەکەیدا لە کوردانی گۆراندا، ناوی ئەیوان بە پەیوەندی بە سەردەمی سۆمەرییەوە دەزانێت و بە ناوێکی ڕەگ و دێرین دەزانێت.

لە ڕوانگەی وشەییەوە، ئەیوان مانای جۆراوجۆری ھەیە، وەک: سەکۆ و تاق - ماڵی کراوە - دەروازە - کەوانە بەرز و شوێنی دانیشتنی پاشاکان.

'''مێژوو'''

شاری مێژوویی زەڕنە یەکێکە لە شارەدێیەکانی ئەم شارستانە. 
[[پەڕگە:Ey dYHVXEAI8fHf.jpg|وێنۆک]]
ئەم ناوچەیە بە تێپەڕبوونی کات بە ناوی جیاواز ناسراوە. ھێنری ڕاولینسۆن لە سەفەرنامەکەیدا دەربارەی ئەیوان دەنووسێت:

(وا دیارە دەشتی ئاریوخ کۆنترین ناوی ناوچەی ئەیوان بووبێت، تا سەدەی ١٣ی زایینی، بە ئاریۆحان ناسرابوو.)

بنیامین تودێلێ بە ئاریان ئاماژە بەم ناوچەیە دەکات. وا دیارە پێش ھێرشی ئەسکەندەری مەزن ناوی ئاریوخ گۆڕدرابێت بۆ سەباد کە فرەییەکەی سەبادانە کە پێشی ماە دانراوە و بووە بە ماە سەبەتە یان ماھسبادان.

لەسەردەمی ئەردەشیر بابکان، یەکەم پاشای ساسانی، ئەم ناوچەیە یەکێک بوو لە ناوچەکانی ماھسەبدان، وە کاتێک موسڵمانان حوکمیان دەکرد، عەرەبەکان دوو وشەی ماە و سەبدانیان تێکەڵ کرد و پیتی "د"یان گۆڕی بۆ "ز" و ناویان لێنابوو مەسبزان.
[[پەڕگە:31503354 .jpg|وێنۆک|چەپ]]
'''ئەبو دۆلف لە سەفەرنامەکەیدا دەنووسێت:'''

لبەلای ڕاستدا دەچنە مەسبزان و قەزق کە چەندین شار لەخۆدەگرێت، لەنێویاندا ئاریۆحان. ئەم شارە دەکەوێتە دەشتێکی نێوان شاخەکانی پڕ لە دار، ئاوەکەی دەڕژێتە ناو "بەندەنیجین" کە ناوی شاری مەندەلی مۆدێرنە لە عێراقدا».

تاکە ڕووبارێک کە دەڕژێتە ناو مەندەلی ڕووباری گەنگیرە کە لە ئەیوانەوە سەرچاوەی گرتووە. کەواتە بە پێی بۆچوونی ئەبو دۆلف ئەم ناوچەیە ناوی ئاریۆحان بوو.

پێش ھاتنی ڕەزاخان بۆ ئیڤان، ئەم شارە ناوی جۆی دێزد یان جودز بووە و کاتێک ڕەزاخان دەچێتە ناو ئیڤان ناوی جۆی زاری بۆ ناوەندی شار ھەڵبژاردووە و دواتر بە باغ شا ناسرا. 

پاشان دیسان وشەی ئەیوان بۆ ناوەندی شارەکە بەکارھات کە ئێستا بە ھەمان ناو ناسراوە.

زمان و ڕۆشنبیری
شارستانی ئەیوان بە زاراوەی کوردیی باشووری (کەڵھوری) قسە دەکەن. کەڵھوڕی یان کەلڕی ناوی یەکێک لە زارەکانی دیالێکتی کوردیی باشوورییە و ئێڵی کەلھوڕ بەم زارە کە بەشێک لە دیالێکتی کوردیی باشوورییە قسە دەکەن. کەڵھوڕی لە ڕۆژھەڵاتی کوردستاندا لە شارەکانی وەک شاباد (ئارووناوا)، گییەڵان، قەسری شیرین، کرمانشان، ئاسماوە، ئەیوان، سەرپێڵ زەھاو، کرن، و لە باشووری کوردستاندا لە شارەکانی وەک خانەقین، کەلار، مەندەلی و ناوچەی گەرمیان بە گشتی ھەیە. بە ھۆی سروشتی کۆچەری ئەم ئێڵە و پێگەی وەک گەورەترین ئێڵی کورد لە ئێراندا، زمانی ئێڵی کەڵھوڕ بەدرێژایی ساڵان لە ھەموو ناوچەکانی باشووری ڕۆژھەڵاتی کوردستان و پارێزگای دیالەی عێراقدا بڵاوبووەوە و تێکەڵ بە شێوەزارە ناوخۆییەکان بوو. بەڵام ئەو ناوچەیەی کە سەرەتای ئەم زمانە بووە و تا ئێستاش ئەم زاراوەی زمانی کوردی تێدا بە شێوەیەکی تەواوتر قسەی پێ دەکرێت، ئەو ناوچەیەی کە باس کراوە. شارستانی ئەیوان تاکە شارستانی کەلھوڕنشینە کە بەشێکە لە پارێزگای ئیلام لە دابەشکارییە نەتەوەیی و سیاسییەکاندا، باقی شارستانەکانی کەلھوڕنشین ھەموویان لە سنووری پارێزگای کرماشانن.

لە نێو نووسەرانی ئەیواندا دەبێ ئاماژە بە (خان مەنسوور) شاعیری کوردی کەلھوڕ بکەین کە دیوانەکەی و ھاونووسەکەی ماوەتەوە. پرۆفیسۆر (محیەدین ساڵحی) لەدایکبوونی خان مەنسووری لە ساڵی ١٧٢٦ لە کتێبی سروودی بەدییە تۆمار کردووە. کوڕی میرمیدان کوڕی مەنسوورخانە، کوڕی یەکەمی محەممەد جەعفەر گەپۆیە (دوو کوڕی ھەبووە بە ناوەکانی مەنسوور خان و شەھباز خان؛ مەنسوور بەگ یان شەھباز بەی)، کە نووسەری کتێبی شەرەفنامە ئەم ناوانەی ھێناوە (مەنسوور خان و شەھباز خان). محەممەد جەعفەر گەپۆ کوڕی محەممەد حەسەن خانی کوڕی ئەسعەدخانە کە دواتر ھۆزی "مەسێوری کەڵھوڕ"ی بەدەست ھێناوە و نەوەی خێڵی ئازا و شەریفی کەلھۆر بووە و فەرمانڕەوای ناوچەی ئەیوان بووە لە سەردەمی سەفەوییەکان و سەردەمی نادر شادا.

ئمڕوو دو حوور دیم، ئمڕوو دو حوور دیم		وە دیدەت قەسەم ئمڕوو دو حوور دیم

دو باز شەشدانگ، دو قورس نوور دیم		      زوڵەیخا سفەت شیرین دەستوور دیم

دو شەمس، دو قەمەر، دو قورس نوور دیم		       بەرزی باڵاگە لەیلم لە دوور دیم

سان سەربەرز کوردەماڵان دیم	                         	زڕە بان زوڵفی سووسەنخاڵان دیم

ڕمە مەشکەژەن، قۊلە خرووس دیم		                  چیت سۊەیمە تازە عرووس دیم

زوڵەیخا مەسان عشق وەرین دیم		                   شرین سفەتان خاڵ خاڵ چین دیم

کتێبی "شنەوای شەماڵ" (پێداچوونەوە بە ھەموو لایەنەکانی دیوان شاکە و خان مەنسوور لەگەڵ وەرگێڕانی فارسییەکەی) لە لایەن "عەلیرەزا خانی" شاعیر و توێژەر و لێکۆڵەری ئەیوانی چاپ و بڵاو کرایەوە.

فستیڤاڵی دووساڵانەی شیعری کوردی مناڵ

ئەم فستیڤاڵە لەسەر ئەرکی ئەنجومەنی شیعر و ئەدەبی ئەیوان و ھاوکاری دایرەی فەرھەنگ و ئێرشادی ئەیوان، بە مەبەستی دۆزینەوە و ناساندنی توانا نوێکانی شێعری کوردی منداڵان و پەرەدان بە پاراستنی زمانی کوردی لە وەرزی اوینی ئەمساڵدا بەڕێوە دەچێت. بانگەوازەکە لە شاعیرانی تایبەت بە ئەدەبی منداڵان داوا دەکات کە بەرھەمە نوێکانین بۆ فستیڤاڵەکە بنێرن. 

بانگەوازەکە ئاشکرا دەکات کە فستیڤاڵەکە لە دوو بەشی تایبەتی "شیعری شاعیرانی گەورە بۆ منداڵان" و "شیعری شاعیرانی منداڵ" بەڕێوە دەچێت و لە ھەر بەشدا دە کەس لە باشترینەکان خەڵات دەکرێن و دەیتریش ڕێزیان لێ دەگیردرێت.<ref>سەرچاوە:ویکیپدیا</ref>

[[پۆل:شار و شوێنەوار]]