سەرچاوەی ساسانیەکان فارس نەبون، بەڵکو کورد بون ببینە

[[پەڕگە:431110.jpg|وێنۆک]]

نوسینی:جۆ ولیام

وەرگێڕانی:  د. '''[[مەهدی کاکەیی]]'''

(2 - 2)

لە بەشی یەكەمی ئەم بابەتە، ده بەڵگەمان خسته ڕوو، بۆ سەلماندنی  کوردبوونی ساسانیەکان. لەم بەشەدا بەردەوام دەبین لەسەر دەستنیشانكردنی بەڵگەی تر.

11. زاراوەی هەورامی، هەمان زمانی پەهلەویە کە زمانی ساسانیەکان بوو. مامۆستا (مەسعود محەمەد) ئاماژە بە کتێبی (المعجم فی معاییر اشعار العجم)، دەكات کە (شەمسەدین محەمەدی کوڕی قەیس ئەلڕازی) نوسیویەتی، کە لە فارسیەوە کردوێتی بە عەرەبی. لەم پەرتووكە ئەمەی خوارەوە نوسراوە: 
(خەڵکی عێراقم دیت سەرقاڵ بوون بە دانان و گوتنەوەی ئاواز بە فەهلەوی (پەهلەوی)، بەڵام ئاوازی‌ جوان نەبوو لە وتەی عەرەبی و غەزەلی دەری "فارسی" دڵڕفێن بێ وەك ئاوازی ئورەمەن (هەورامان) و هەڵبەستی پەهلەوی[17]. مامۆستا (مەسعود محەمەد) دەڵێت ئاواز و گۆرانی وابەستەیە بە زمانەوە و بۆیە بەیتە هۆنراوەی {ئاوازی ئورەمەن (هەورامان)} و (هەڵبەستی پەهلەوی)، ئەوە دەسەلمێنێت کە زاراوەی هەورامی بریتیە لە زمانی پەهلەوی. 

سەبارەت بە فارسەکان، لەگەڵ كۆتاییپێهێنانی فەرمانڕەوایی ئەشکانیەکان لە ساڵی (226)ی پێش زاینی‌ و گرتنەدەستی فەرمانڕەوایی لەلایەن ساسانیەکانەوە، زمانێكی نوێی فارسی دروستكرا. ئەم زمانە ناونرا (زمانی پارسیکی) بۆ جیاكردنەوەی ئەم زمانە نوێیە لە زمانی فارسی كۆن و فارسی نوێ، كە لە كاتی ساسانییەكان بەكاردەهێنرا لەلایەن فارسەكانەوە[18]. دەبینین زمانی پەهلەوی (کوردی) زمانی ساسانیەکان بووه و فارسەکان بە زمانێکی دیکە ئاخاوتنیان دەکرد و ئەویش زمانی‌ (پارسیکی) بووه، و ئەمەش کوردبوونی ساسانیەکان دەسەلمێنێت. 
 
12. ساسانیەکان شانازیان بە (کاوەی ئاسنگەر)ی کوردەوە دەکرد، ئەمە لە کاتێکدا ناوی ئاڵای ئەم ئیمبراتۆریەتە بریتیە لە (ئاڵای کاویان). ووشەی (کاویان) لە ناوی (کاوەی ئاسنگەر)ەوە وەرگیراوە کە دەگوترێت پادشایەکی ستەمکاری بەناوی (زوحاك) کوشتوە. کاوە بەرکۆشەی ئاسنگەریەکەی کردوە بە ئاڵا[d]. بەرزی ئاڵاکە 12 باسك و پانیەکەشی 8 باسك بووە و لە پێستی پڵنگ دروست کراوە و بە یاقوت و دوڕ و خشڵ ڕازێنراوەتەوە.

لە جەنگی قادسیەدا، کە لە نێوان عەرەبە موسوڵمانەکان و دەوڵەتی ساسانیدا لە ساڵی (636)ی زاینیدا ڕویدا، عەرەبە موسوڵمانەکان سەرکەوتن بەسەر ساسانیەکاندا و دەستیانگرت بەسەر ئەم ئاڵایەدا و بردیان بۆ خەلیفەی موسوڵمانان (عومەری کوڕی خەتاب) لەگەڵ دوو کچی کۆتا پادشای ساسانی (یەزدکوردی سێیەم)، کە وەك سەبایا بەدیلیان گرتبوون و ناویان (شاربانو) و (شاژنان یاخود کەیبانو) بوو، کە پاشان (شاژنان) دەکرێت بە ژنی محەمەدی کوڕی ئەبوبەکر، یەکەم خەلیفەی ڕاشدین، و (شاربانو)یش دەکرێت بە ژنی حسەینی کوڕی عەلی کوڕی ئەبی تالیب، کە دەکاتە دایکی ئیمامی شیعەکان (ئیمام زەینەلعابدینی کوڕی حسەین). خودانکردنیی ئاڵای کاوە لەلایەن ساسانیەکانەوە بەڵگەیەکی دیکەی کوردبوونی فەرمانڕەوایانی ساسانیە[19].

13. کتێبی (التاریخ الصغیر) لە نووسینی نووسەرێكی سریانی نستۆری نەناسراو (لە پاش ساڵی 680 زاینی‌ لەدایك بووە)، باس لە مێژووی کەنیسەی نستۆری دەکات و هەندێك باسی مێژووی گرنگ دەكات کە لە نێوان سەدەی شەشەم و حەوتەمی زاینیدا ڕویانداوە. کتێبەکە لە لاپەڕەکانی 100-102 دا زانیاری گرنگ باس دەکات سەبارەت بە ڕەچەڵەکی کوردە ساسانیەکان و فەرماندەی ساسانی (هورمزدان Hormazdān) کە فەرماندەیەکی سەربازی ناوچەی خۆراسان بووە. ئەم فەرماندەیە لەلایەن هێزەکانی موسوڵمانی عەرەبی داگیرکەرەوە بە دیل دەگیرێت لە سەردەمی فەرمانڕەوایی عومەری کوڕی خەتابدا و پاش بەدیل گرتنی بەدەستی موسوڵمانە عەرەبەکان دەکوژرێ. نووسەر دەڵێت: (هورمزدان) ئامۆزای کۆتا پادشای ساسانی (یەزدانکوردی سێهەم) بووە و نەوەی (ئەردەشیری پاپەگان) بووە. 

نووسەر هەروەها باس لەوە دەکات کە ئەم فەرماندەیە سەر بە ڕەچەڵەکی کورد بووە کە میدیەکانن. هەروەها (Paravaneh Pourshariati ) باس لەوە دەکات کە (هورمزدان) دانیشتوی میدیا بووە [e]، واتە سەر بە میدیەکان بووە. ئەو دوو سەرچاوەی پێشوو  بە ڕونی ئاماژە بەوە دەکات کە ساسانیەکان ڕەچەڵەکیان کوردە میدیەکان بووە و ئەمەش بەڵگەیەکی دیکەیە بۆ کوردبوونی دەسەڵاتدارانی ساسانی.

14. بەرگریکردنی دانیشتوانی ئیمپراتۆری ساسانی دژ بە داگیرکاری ئیسلامی عەرەبی لە ناوچە کوردیەکانی وەك (شارەزور) و (موسڵ) و (حەلوان) و (نەهاوەند) و (جەلەولا)دا چڕ بووبویەوە کە پارێزگاریان لە فەرمانڕەوایی ساسانیە کوردەکان دەکرد، لەکاتێکدا ئەم بەرگریە هێندە بەهێز نەبوو لەو ناوچانەی کە کوردنشین نەبوون. 

ئەمەش بەڵگەیەکی دیکەیە کە بەرگریکردنی کورد لە دەوڵەتی ساسانی بەرگریکردن بووە لە دەوڵەتی خۆیان و فەرمانڕەوایی خۆیان.

15. لە هۆنراوەیەکدا کە پێش زیاتر له 100 ساڵ شاعیری کورد حاجی قادری کۆیی (1817 – 1897 ز) نووسیویەتی کە ساسانیەکان کورد بوون و ناوی دوو پادشای ساسانی (ئەردەشێر) و(قوباد) دەبات و دەردەدڵ دەکات لە کەمتەرخەمیکردن لە نووسینەوەی مێژووی گەلی کورد بە زمانی کوردی، کە دەڵێت:

* ئەگەر کوردێک قسەی بابی نەزانی - موحەققەق داکی حیزە، بابی زانی
* وەرە با بۆت بکەم باسی نیھانی - تەفەننون خۆشە گەر چاکی بزانی
* سەلاحەددین و نوورەددینی کوردی - عەزیزانی* جزیر و مووش و وانی
* موھەلھەل**، ئەردەشێر و دەیسەمی شێر*** - قوباد و باز و میری ئەردەلانی
* ئەمانە پاکیان کوردن، نیھایەت - لەبەر بێدەفتەری ون بوون و فانی
* کتێب و دەفتەر و تەئریخ و کاغەز - بە کوردی گەر بنووسرایە زوبانی
* مەلا و شێخ و میر و پادشامان - ھەتا مەحشەر دەما ناو و نیشانی
* بە زیددی میر و پاشامان بڕاوە - بەسە با بێینە سەر ڕێی میھرەبانی
* کە دەیگوت شێخی من: من دەستگیرم - لەلام وا بوو لەبەر جەھل و جوانی
* کە پیر بووم تێ گەیشتم دەستی گرتم - لە کەسب و کار و تەحسیلی مەعانی
* بەڵێ شێخ قوتبە ئەمما قوتبی ئاشە - بە ئاو و نیعمەتی خەڵقە گەڕانی
* لە بۆ ژن دێ لە کۆڵان وەک سەگی ھار - لە ژن ھەڵدێ بە میسلی کەر لە خانی
* بڵێ بەو سەرکزۆڵەی کوزپەرستە - بە چاوی کلدراو و ڕیشی پانی
* کە نەفعێکت نەبێ بۆ دین و دەوڵەت - بە من چی نەقشبەندی یا نە مانی
* کەسێ پیاوە کە دانێ وەک حەماغا - لە بۆ ئەبنایی جینسی نان و خوانی
* وە یاخود وەک ئەمین ئاغا بە ھیممەت - بکا بۆ قەسری میللەت پاسەبانی
* بڵێ لەم بەحسە ھەر کەس مونکیری تۆن - بفەرموو سەھلە ڕێگەی ئیمتیحانی
* بە ئوممێدی دووسێ دانایە حاجی - بە ھەرزانی دەدا دوڕڕی گرانی

* (عەزیزان) باپیرەی (بەدرخانیەکان) بوون، کە فەرمانڕەوای بەشێك لە کوردستانیان دەکرد لە ناوچەکانی (جەزیرە) و (موش) و (وان) لە سەردەمی خەلیفە عومەری کوڕی خەتابدا. 

** (موهەلهەل) بریتیە لە (موهەلهەلی شازنجانی‌)، کە بەسەر سلجوقیەکاندا سەرکەوت لە شاری کرماشان و پاشان فەرمانڕەوایی کرماشان و خانەقین و کفری و کەرکوك و شارەزور و سیروانی دەکرد. 

*** (دەیسەم) فەرمانڕەوایەکی کورد بوو کە فەرمانڕەوایی ئازربایجانی دەکرد لە سەردەمی دەوڵەتی عەباسیدا. 

بەم جۆرە، ئەو سەرچاوانەی کە پشتیان پێ دەبەستین، دوپاتی دەکەنەوە کەوا ساسانیەکان کورد بوون وە جەنگی قادسیە کە لەنێوان موسوڵمانە عەرەبەکان بە سەرکردایەتی (سەعدی کوڕی ئەبی وەقاس) و ساسانیەکان ڕوویدا لە سەردەمی حوکمڕانی کۆتا پادشاکەیان (یەزدکوردی سێیەم)، بریتی بوو لە شەڕی نێوان کورد و عەرەب، چونکە داگیرکەرانی کوردستان دەستیان كردووە بە دزین و شێواندنی مێژووی کورد و ساسانیەکانیان بە فارس لە قەڵەمداوه.  
'''
ناوی پادشاکانی ساسانی'''

ئەم ناوانەی لای خوارەوە ناوی هەر 24 پادشا ساسانییەكانن، کە ماوەی فەرمانڕەوایەتیان 426 ساڵ درێژەی کێشا (224 یان 226 تا 651ی زاینی)، کە بەپێی کات و سەردەمی فەرمانڕەوایەتیان ڕیزبەند کراون:

* 1. ئەردەشێری یەکەم
* 2. شاپوری یەکەم
* 3. هرمزی یەکەم
* 4. بەهرامی یەکەم 
* 5. بەهرامی دووەم
* 6. بەهرامی سێیەم
* 7. نەرسی
* 8. هرمزی دووەم
* 9. ئەزەر نەرسی
* 10. شاپوری دووەم
* 11. ئەردەشێری دووەم
* 12. بەهرامی چوارەم
* 13. یەزدکوردی یەکەم
* 14. بەهرامی پێنجەم
* 15. یەزدکوردی دووەم
* 16. هرمزی سیێەم
* 17. فەیروزی یەکەم (پیرۆزی یەکەم)
* 18. بەلاش (وەلکاش)
* 19. قوبادی یەکەم (کوات)
* 20. خەسرەوی یەکەم (ئانەوشیروانی داد پەروەر)
* 21. هرمزی چوارەم
* 22. خەسرەوی دووەم (خەسرەو پەروێز)
* 23. قوبادی دووەم
* 24. یەزدکوردی سێیەم

حەمدوڵا مستەوفی لە کتێبی " نزهه‌ القلوب"دا، کە لە سەدەی چواردەی زاینیدا نووسراوە دەڵێت: پادشا (خاسرەوی یەکەم) هەستا بە ڕێکخستنی باچ و سوپا و دەفتەرداری دەوڵەت. لە سەردەمی فەرمانڕەوای ئەودا کتێبی بەناوبانگی "کەلیلە و دیمنە" لە هندستانەوە هێنرا بۆ شانشینی ساسانی، و هەروەها قوتابخانەی ئەدەب و فەلسەفە گەیشتە ترۆپـكی[20]. 

گەلی کورد لەبەر نەبوونی قەوارەیەکی سیاسی، کە گوزارشت لە ناسنامەی‌ بکات و هەستێت بە نووسینەوەی مێژووی خۆی و هەروەها پارێزگاری لە كولتور و زمان و کەلەپوری بکات و پەرەی پێبدات، بۆیە مێژووەکەی توشی دزین و شێواندن و فەوتاندن و سڕینەوە بووە، چونکە داگیرکەرانی کوردستان بەبەردەوامی هەوڵیان داوه بۆ لەناوبردنی زمان و كولتوری‌ كوردی‌ و سڕینەوەی ناسنامەی‌ گەلی کوردیان داوە، هەروەك چۆن هەردەم هەوڵیانداوە مێژووە دێرینەکەی به ساخته دروستبكەن و خۆیان بکەن بە خاوەنی، بۆ ئەوەی پیرۆزی بدەن بە داگیرکاریەکانیان و گەلی کورد بتوێننەوە و بیسڕنەوە لەسەر نەخشەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لە ڕێی بە توركکردن و بەفارسکردن و بەعەرەبکردنەوە.
 
گەلی کورد خاوەنی مێژوویەکی پڕ لە سەروەریە و یەکێکە لە گەلە دیرینەکانی ناوچەکە، کە شارستانیەتەکانی سۆمەری و ئیلامی و خوری و میتانی و هیتی و میدی و ساسانی، گەواهیدەری ئەو ڕاستیەن کە چەندە گەلی کورد دێرینە و جەندە بەشدار بووە لە بونیاتنانی شارستانیەت و پەرەپێدانیدا.  

بەدەرخستنی ڕۆڵی ڕاستەقینەی کورد لە بونیاتنانی شارستانێتی مرۆڤدا و ناسینی كولتور و مێژووەکەی، پێویستی بە دامەزراندنی سەنتەری کوردی پێشکەوتوو هەیە بۆ زیندوکردنەوە و ڕاستکردنەوەیان. لەسەر کورد پێویستە لە نێو کتێبەکان و دوکیومێنتەکان و هۆڵی مۆزەخانەکان و شوێنە مێژووییەکاندا، لەڕێی کنە و پشکنینەوە بگەڕێن بۆ پاشماوەی موڵکە دیرینەکانی کورد، و هەروەها گەڕان لە ناو نامە ئاڵوگۆڕکراوەکانی نێوان بەرپرس و حکومەتەکان لە ڕێی توێژیینەوەی‌ زانستیانە و بابەتیانە بۆ مێژووی کورد بۆ دۆزینەوەی ڕاستیەکان. 

لەبەر ئەوەی کە کورد و مێژووەکەی توشی تێکدان و دزین و شێواندن بۆتەوە، چونکە کورد خاوەن قەوارەیەکی سیاسی نەبوونە تاکو مێژووەکەیان لەسایەیدا بنووسنەوە، و بۆیە داگیرکەران هەستاون بە نووسینەوەی مێژووەکەی، و ئەوانیش هەستاون بە تێکدان و شێواندن و دزینی. لە نێو ئەم شیواندن و تێکدان و دزینەدا، لەسەر کورد پێویستە بگەڕێن و لێکۆڵینەوە بکەن و تا ڕاستی مێژووەكەیان دەربخەن و بیخەنە بەردەستی منداڵەکانیان هەتا جیهان مێژووە ڕاستەقینەکەی کورد بزانێت.

من داوای شێواندنی مێژوو ناکەم و ناخوازم بە ساختە دروست بكرێت وەك ئەوەی کە گۆڕبەگۆڕ سەدام حسێن کردی لە هەڵمەتی "سەرلەنوێ نووسینەوەی مێژوو"، بەڵام من پێشنیازی دامەزراندنی چەند ناوەندێكی زانستی دەکەم بۆ کۆکردنەوەی بابەتە مێژووییەکان دەربارەی کورد، و پاشان ڕیزبەندکردنیان و پارستنیان و بەراوردکردنیان لەگەڵ یەکتر و لە پوختە کردنیان تا ئامادەبێت بۆ نووسینەوەی بە شێوازێکی زانستی و بابەتیانە.<ref>سەرچاوە:https://www.awene.com/article?no=8468&auther=119</ref>


'''سەرچاوەکان'''  

* 17. مسعود محمد. لسان الكرد. 1984، صفحه‌ 60 – 61.
* 18. هەمان سەرچاوەی پێشوو لاپەڕە 39.
* 19. ولی فولادی‌ منصوری‌. تاریخ سیاسی‌ اجتماعی‌ بزرگ ایل کلهر. بەرگی یەكەم، لاپەڕە 169.
* 20. المستوفی حمد الله القزوینی. نزهه‌ القلوب فی المسالك و الممالك. لیدن، 1915.
* 
* d. https://donya-e-eqtesad.com/%D8%A8%D8%AE%D8%B4-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D8%AE%D9%88%D8%A7%D9%86-62/3084203-%D9%BE%D8%B1%DA%86%D9%85-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D8%A7%D8%B2-%D8%A2%D8%BA%D8%A7%D8%B2-%D8%AA%D8%A7%DA%A9%D9%86%D9%88%D9%86-%D8%AA%D8%B5%D8%A7%D9%88%DB%8C%D8%B1
* 
* e. Paravaneh Pourshariati. The Parthians and the Production of the Canonical Shāhnamas : Of Pahlavi, Pahlavānī and the Pahlav. In: Henning Börn and Josef Wiesehöfer (eds.). Commutatio et Contentio Studies in the Late Roman, Sasanian, and Early Islamic Near East.  2008, p. 240.>