سەرچاوەی فەرەنجی پۆش و حۆری غەمیان ببینە

[[پەڕگە:138427.jpg|وێنۆک]]

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

'''دیدەنی دەقەكە:'''

دەقی "فەرەنجی پۆش",لەنووسینی كچە شۆڕشگێڕ وشاعیری كوردستانی ڕۆژهەڵات حۆری غمیان,پڕۆژەیەكی نیشتمانی ونەتەوەیی وشۆڕشگێڕی وفیكرییە وبەمەبەستی خۆدەرخستن ودروشمە سیاسی وفیكرییەكان لەدایك نەبووە بەڵكو پڕە لەخواستە هەڵچوونی ودەربڕینی وخۆڕسكی وعەفەوییە ڕاستەقینەكان بەوپێیەی دەقەكە لەبنەڕەتدا گێڕانەوەی ڕووداوێكی واقیعییە كەئەمە بۆتە فاكتەری دامەزراندن وخوڵقاندن وگوشارە ئایدیۆڵۆژیاییە زۆرەملێكان هیچ ڕۆڵێكیان نیە لەم خوڵقاندنە.

لەگەڵ ئەمەشدا بەبەرگێكی هونەری وشیعری داڕێژراوە وەك ئەوەی خاوەنەكەی خاوەن ئەزموونێكی شیعری دەوڵەمەند بێت.

هەوێنی ئەم دەقە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو ڕووداوەی كەشاعیر خۆی بۆی ناردوین ومێژووی سیاسی هاوچەرخیش هەر وا باسی لێوە دەكات.ڕووداوەكەش بەم جۆرە هاتووە "ساڵانی ناوەڕاستی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو,ئەسعەدی غمیان ناسراو بەئارام پێشمەرگەیەكی ئازا وفیداكاری كۆمەڵە بوو.

ئەو لەژیانی پێشمەرگایەتیدا نموونەی مرۆڤێكی میهرەبان ویەكسانیخواز بوو.حۆری خوشكە چكۆلەكەی زۆر لەژێر كاریگەری كەسایەتی گەورەی ئەسعەدا بوو.حۆری دوای ماوەیەكی درێژ دابڕان لەئەسعەد بڕیاری دا بێت بۆ لای وسەردانێكی بكات.

بەهەر دەردی سەریەك بوو گەیشتە ناوچە ئازادكراوەكان.

مەخابن تا حۆریە گەیشت ئەسعەد لەڕووبەڕوبونەوەیەكی سەخت ونابەرابەردا دوای تۆماركردنی داستانێكی قارامانانە گیانی لەدەستدا ودرێژەی ڕێگاكەی بەئێمەمانان سپارد.حۆریە بۆ سەردانی هاتبوو,بەڵام ئەو تەرمە بێ گیانەكەی لەئامێز گرت.

ئازاری لەدەستدانی بۆ یەكەم جار ودواجار ئەو تێكستە جوانەی بەرهەم هێنا كەمێژووی ئەدەبیاتی شۆڕشگێڕانەی ئێمە شانازی پێوە دەكات ووەك دەقێكی ئەدەبی بەرز تۆماری كردووە. 

حۆریە جگە لەو تێكستە جوانە,نەیهێشت سەنگەرەكەی كاكی چۆڵ وكڵاشینكۆفەكەی بێ تیكۆشەر بێت وئازایانە درێژەدان بەپەیامەكەی كاكی گرتە ئەستۆ". 

بەمەش پەیوەندی نێوان شاعیر وناوەڕۆكی دەقەكە پەیوەندییەكی فیكری وئایدیۆڵۆژیایی كراوە وڕۆحی وئەخلاقییە, وەك ئەوەی خودی شاعیر ودەق,لەهەموو ڕوویەكەوە, هاوتەریبی یەكتر بن.

'''كێشەی لێكۆڵینەوەكە:'''

بەپێی ئەو زانیاریانەی كەبەدەستمان گەیشتووە,حۆری غمیان خاوەنی چەند دەقێكی شیعرییە كەزۆربەیان بەزمانی فارسی نووسراون.

دەقی لێكۆڵینەوەكەشمان,وەك دەردەكەوێت,هەتا ئێستا نووسەران كاریان لەسەری نەكردووە. 

بێگومان ئەمە لەڕووی زانیارییە سەرچاوەییەكان كێشەی لێكۆڵینەوەیمان بۆ دروست دەكات,ڕەنگە,ئێمەش وەك پێویست, مافی تەواوی خۆی پێ نەدەین. 

واتە,لەلایەكەوە, گەر دەقەكانی تری حۆری لەبەدەست بوونایە ئەوا دەكرا لەڕێگەی كەسێتی ئیستاتیكی وناوەڕۆكی وهونەری ئەو دەقانەوە دەستنیشانی ڕێباز وشێوازی كاركردن وستراتیژییەتی شیعرییەتیمان بكردایە وبەڵكو زیاتر وباشتر دەچووینە نێو بونیادی گوتارەكانییەوە .

لەلایەكی تریشەوە كەمی سەرچاوە,بەتایبەتی ئەوانەی كەنزیكایەتیان لەگەڵ خاوەن دەق هەیە,بەشێوەیەكی گشتی,كار دەكاتە سەر ئاستی زانستی لێكۆڵینەوەكان.

'''گرنگی لێكۆڵینەوەكە:'''

ئەم لێكۆڵینەوەیە,لەڕێگەی ناونیشان وناوەڕۆكەكەی,هەوڵێكە بۆ دەرخستنی شوناسی مرۆڤی كورد بەگشتی وچەمكی پەیوەستێتی وهەڵوێستێی بو َمەسەلە فیكری وسیاسیییەكانی كوردستان بەتایبەتی.لەلایەكی تریشەوە  توانا شیعرییەكانی ژنانی كوردستانی ڕۆژهەڵات نیشان دەدات بەتایبەتی لەزەمەنی دەقدا.

جگە لەمانەش, گرتەیەكی شۆڕشگێڕی وخەباتگێڕیشە بۆ شۆڕشی نوێی كورد كەدەكرێت لەڕێگەیەوە جیهانی دەرەوە وناوەوە بەخۆی بناسێنێت.ئەمەش لەكاتێكدا گەر دەقەكەمان وەرگێڕایە سەر زمانە بێگانەكان بەنموونەی زمانی فارسی وعەرەبی وتوركی وئینگلیزی چونكە كێشەی دەقەكە خۆی لەنێو سیاسەتی ئەو نموونانەدا دەبینێتەوە. 

'''مانای شوناس:''' 

بەوپێیەی كورد لەزۆر حاڵەتدا خۆی لەدژایەتی وململانێكاندا دیوەتەوە,ئەوا لەبەرامبەر ئەمەدا هەموو هەوڵەكانی خستۆتە گەر بۆ ئەوەی پارێزگاری لەشوناسە جیاوازەكانی خۆی بكات ,وەك كلتوور وداب ونەریت وزمان وئەدەب وفیداكاری وڕۆشنبیری.

گەر ئەمانەش كۆ بكرێنەوە لەنێو چوارچێوەی ڕەهەندە فیكری ونەتەوەییەكان ئەوا شوناس پێدەنێتە قۆناغی بیركردنەوە قووڵەكان ودامەزراندنی چەمكی پەیوەستێتی بەخاك ونیشتمان.

هەر لەبەر ئەمەشە,شوناس بریتیە لەیەكگرتنی خودەكان هەر لەزەمەنی منداڵییەوە,ئەویش بەمەبەستی مەشق وڕاهێنان ودواتر پارێزگاریكردن لەماناكانی ناوەوەی شوناس.

بێگومان ئەمەش لەڕێگەی پەرۆشی خودەكانەوە بەدەست دەكەوێت (عباس الجراری:22).

لەم گۆشەیەوە,شوناس گوزراشت لەكەسێتی  جێگە وتاكەكانی دەكات كەدەرئەنجامی بەرپرسیارێتی تاكە هەستیارەكان دێت (محمد ارزقی"56),بەنموونەی حۆری غمیان.

بەئاڕاستەیەكی جیاواز,دەستكەوتنی شوناس وپارێزگاریكردنی هەوڵ وكۆشش وفیداكاری دەوێت بەپێچەوانەوە شوناس پێدەنێتە قۆناغی وونبوون وسڕینەوە كەئەمە لەلایەكەوە لەبەرژەوەندی تاكە هەستیارەكاندا نیە بەوپێیەی بوونی ئەوان پەیوەستە بەبوونی شوناسەوە.

لەلایەكی تریشەوە تۆپۆگرافیای نەتەوە ونیشتمان بەرەو پەرت پەرتبوون دەچێت ودواتر تاكەكان دابەش دەبن بەسەر جێگە بێگانە جیاوازەكاندا.

دەرئەنجامیش ئەدەب وكلتوور وداب ونەریت,سەرجەمیان,لەباردەچن.حۆری غمیان,لەپێناو ڕەوینەوەی فۆبیای ئەم ئەنجامە دەبێتە شاعیر وپێشمەرگە ولەڕێگەی ئەم دوو جەمسەرەوە پارێزگاری لەشوناسی نەتەوەكەی دەكات.

هۆكارەكانی دروستبوونی شوناس.هەموو شوناسێك,بەشێوە گشتییەكەی,لەدەرئەنجامی دوو فاكتەری سەرەكی لەدایك دەبێت:

یەكەم/ بنەماكانی دژایەتی.

كورد,وەك نموونە,بەدرێژایی زەمەنی بیركردنەوەكانی,خۆی لەململانێ ودژایەتییەكاندا دیوەتەوە بەتایبەتی لەگەڵ دراوسێكانیدا,یان داگیركەرانی كورد بەنموونەی عوسمانی وفارس وتورك وعەرەب.ململانێ ودژایەتییەكانیش لەسەر خاك وپێگە جوگرافی وئابوورییەكان بووە.

لەزۆربەی هەرە زۆری زەمەنەكانیشدا زەرەمەندی سەرەكی هەر كورد بووە.لێرەدا هۆكارەكان جێگەی باسەكەی ئێمەی تێدا نابێتەوە وپێویستی بەلێكۆڵینەوەی جیۆپۆڵیتیكی ومێژوویی تایبەتە.

بەڵام ئەوەی پەیوەندی بەكارەكەی ئێمەوە هەبێت ئەوەیە كەدەرئەنجامی ئەم ململانێ ودژایەتیانە كورد ,جارێكی تر,بەدرێژایی زەمەنەكان هەوڵی ئەوەی داوە كەپارێزگاری لەشوناسی بوونی زمانی وكلتووری وئەدەبی وفیكری خۆی بكات.

ئەمەش وایكردووە كەبابەتی شوناس بۆتە بابەتێكی ئارگیومێنتی وڕەخنەیی وهەندێك جاریش پێداچوونەوەیی بەكردارەكاندا.

لەهەموو حاڵەتەكانیشدا,ئارگیومێنت وڕەخنەكان لەپێناو گەیشتن بەبنەماكانی شوناسدا بووە بەتایبەتی شوناسی خودی ونیشتمانی ونەتەوەیی ومرۆڤایەتی.

یان لەپێناو هۆكارەكانی هەڵكشان وداكشان وسەقامگیری وگۆڕانكارییەكاندا.حۆری لەدەقەكەیدا بەئاشكرا دروشمی دژایەتیكردنی لەگەڵ بەرامبەرەكاندا هەڵكردووە وبوێرانە ولەڕێگەی كاریگەرییەكانەوە دەچێتە نێو كۆڕی خەبات وتێكۆشانەوە.

مەبەستی سەرەكیش لێرەدا دەستكەوتە میتریاڵییەكان نیە بەڵكو هەڵوێستە فیكری ونەتەوەیی ونیشتمانییەكان دەبنە تەوەری سەرەكی ئەو ڕێگایەی كەهەڵی بژاردووە.

دوهەم/ بنەماكانی لێكچوونی.

هەر كورد,بەدرێژایی تەمەنی بیركردنەوە سیاسی وفیكرییەكانی,خوازیار بووە هاوشێوەی گەلانی جیهان ,بەتایبەتی گەلانی ڕۆژهەڵات, خاوەنی شوناسی تایبەتی خۆی بێت.زۆر لەشاعیرەكان جەختیان لەشوناسی گەلانی جیاواز كردووە.لەم پێناوەدا,هەوڵ وكۆشش وفیداكارییەكی بێ شماریش دراوە.

بەڵام  مێژووش,هەمیشە, ئەوەمان پێدەڵێت كەكورد لەسەرجەم هەوڵەكانیدا شكستی خواردووە.بەمەش,جارێكی تر, گەڕاوەتەوە بۆ بنەماكانی ململانێ ودژایەتی.واتە خاڵی پلە سفری.

لەدەقەكەی حۆری دا تێبینی ململانێ وبەردەوامی خەبات دەكرێت.ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كەهێشتا مەسەلەكان بەدەست نەگەیشتوون ولەهەمان كاتیشدا ڕێگری هەیە لەدەست نەكەوتنەكان. 

'''پەیوەندی شیعر بەشوناسەوە.'''

بۆ ئەمەیان, چەندین پرسیار دێنە بەردەست وەك ئایا شیعر,بەنموونەی دەقەكەی حۆری غمیان, دەتوانێت نوێنەرایەتی شوناس بكات؟یان ئایا توانای دروستكردنی شوناسی هەیە؟یان ئایا شیعر فاكتەر ومۆتیڤێكی ووزەبەخشە بۆ خوڵقاندن ودۆزینەوەی شوناس؟یان ئەو هێزانە چین كەشیعر پشتی پێ دەبەستێت بۆ خوڵقاندنی شوناس.

ئەمانەو چەندین پرسیاری تریش.شاعیرانی عەرەبی پێش ئیسلام,كەبەشاعیرانی دەقە هەڵواسراوەكان ناسراوون,ڕۆڵی زمانحاڵی هۆز وتیرەكانیان دەبینی وشیعرەكانیان وەك چەكێكی كوشندە بەكاردەهێنا بەرامبەر بەدوژمنانیان. 

هەر شاعیرە,وەك پاڵەوانێكی سەرەكی وتەوەری,  ولەڕێگەی دەربڕینە برینداوی وخوێناویی وهەڵچوونییەكانیانەوە,پارێزگاری لەشوناسی هۆز وتیرەكەی خۆی دەكرد.

تەنانەت ساڵانەش كەدەچوونە بازاڕی عوكاز بەمەبەستی خوێندنەوەی شیعرەكانیان ئەوا لەپشت ئەم كردارەوە هەوڵی چەسپاندنی شوناسی خۆشیان دەدا.ئەم شاعیرانە لەلای تیرە وهۆزەكانیان جێگەی بایەخ وڕێز بوون.لەئەدەبیاتی كوردیشدا,بەنموونەی دەقەكەی حۆریشەوە,شاعیران هەمیشە هەمان ڕۆڵیان بینیوە وشیعرەكانیان وەك كردار وئامڕازێكی بەهێز بەكارهێناوە.

ئەوەندەی ئیدمۆندز,حاكمی ئینگلیز لەدەڤەری سلێمانی,لەناوەڕۆكی شیعرەكانی بێكەس ترساوە,یان سڵەمیوەتەوە ئەوەندە لەبەشێكی هەرە زۆری سەركردە كوردەكان نەسڵەمیوەتەوە,چونكە ئەو ڕاستییەی لا دروست ببوو كەناوەڕۆكی دەقە شیعرییەكان گەلێك كاریگەرترە لەبۆچوونی سەركردەكان كەئاستی بیركردنەوەیان لەڕووی مەعریفی وڕۆشنبیری وفیكرییەوە هێندەی شاعیران نەبوو.

بەمەش ئیدمۆنز دەیتوانی سەركردەكان قایل بكات ( بدر خان السندی:165-174 ),بەڵام شاعیرانی پێ قایل نەدەكرا.نزیكترین نموونەش,شیعری بیست وحەوت ساڵە من ڕەنجبەری تۆمی بێكەس ە.

'''پراكتیكەكردنی دەقەكە:'''

بەوپێیەی دەقەكەی حۆری غمیان بریتییە لەدرامایەكی تراژیدی كۆمەڵگای كوردی لەزەمەنی هاوچەرخ ودەقەكەدا بەڵام بەدەربڕینێكی واقیعێكی فیكری وسیاسی وشۆڕشگێری,ئەوا لێكۆڵینەوەكەمان,لەڕووی پراكتیكییەوە,دابەش دەكەین بەسەر سێ چەمكی سەرەكی سیمۆڵۆژیادا:

یەكەم/چەمكی بوونە جەستەییەكان.

دەقەكەی حۆری غمیان لەسەر بنەمای هەستێكی هەڵچوونی وپەرۆشی وهاندانییەكی تیژ دامەزراوە.

ئەمەش لەكاتێكدا بوونی جەستەیی شاعیر,بەهۆی ڕووداوە چاوەڕواننەكراوەكەی شەهیدی برای,ئەسعەد غمیان,لەحاڵەتی توانەوە وفەوتاندا بوو.

ئەم جەستە برینداوییە,پێشتر لەنێو جوانییەكانی سروشتی كوردستانێكی بەهاراویدا گوزەری دەكرد تا لەڕێگەی كەرەستەكانی ئەم سروشتەوە بتوانێت ئەو بوونەی كەمەبەستێتی دەستی بكەوێت یان بیدۆزێتەوە.گەڕان بەدوای ئەم بوونەدا,لەڕێگەی بەمرۆڤیكردنی سروشتەوە ئەنجام دەدرێت. 

ئەم سروشتە, كەڕەگ وڕیشەیەكی زەمەنی داگیر كردووە لەمێژووی نیشتماندا,دەبێتە كارێكتەرێكی ووزەبەخش بۆ ناوەڕۆكی دەقەكە.

بەمانایەكی تر,سرۆشت,وەك لەدەقە ڕۆمانسیزمەكاندا بۆتە جێگەی بیركردنەوە قووڵەكان,لێرەشدا هەمان ڕۆڵی مرۆڤەكان بەزیادیشەوە دەبینێت وبەڵكو دەبێتە ڕێنیشاندەر ویارمەتدەر بۆ ئەم جەستەیە.

هەر لەبەر ئەمەشە بەمرۆڤیكردنی شتەكان ,بەتایبەتی پێكهاتەكانی سروشت,بریتیە لەخەسڵەتە بیركردنەوە قووڵەكان چونكە دەستكەوتنی بوون لەڕێگەی بیركردنەوە سادە وسروشتییەكان بەدەست ناكەوێت.لەگۆشەیەكی ترەوە,گەڕان بەدوای ماناكانی بوونی خوددا,وەك خودێكی كاریگەر ,بەنموونەی شەهید ئەسعەد غمیان,پێویستی بەهەوڵە فیكری وهونەری ودەربڕینییەكانە.

یان پێویستی بەهەماهەنگی جەمسەری مرۆڤ  وسروشتە,وەك ئەوەی هەردووكیان تەواوكەری یەكتر بن.

ئەمەش لەپێناو فراوانكردنی ئاسۆی بوونەكاندایە.یان لەپێناو بەرجەستەكردنی دۆخە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی فیكرییەكاندایە:  

فەرەنجی پۆش,كەڵپۆس لەكۆڵ

بۆ تۆ گەڕام دۆل بەدۆڵ

هەرداو هەردم كرد دەشت وكۆ

نامە ژێر پێ گەڕام بۆ تۆ

لەدارستان لەكانی وئاو

لەگشت لا تۆم هاتە بەرچاو

گرتم شوێنی هەنگاوەكەت

پرسیم سۆراغی چاوەكەت

پرسیم لەگوڵ لەخونچە گوڵ

گژ وگیا مێخەك وسمڵ 

شەوبۆ وسۆسەن وچنوور

لەگوڵاڵە شیلانی زەرد وسوور

گەر سیمۆڵۆژیانە بڕوانینە ئەم تابلۆیە,ئەوا هەست دەكەین جەستەی حۆری غمیان لەجووڵەیەكی بەردەوامیدایە.

سەرجەم پێكهاتەی هەستەكان لەكاركردندان وەك بینین وبیستن وبۆن وچێژ وبەرلێكەوتن.

ووشەكانی"گەڕان وچاو وگرتن وگوڵ وخونچە ومێخەك وسمڵ وزەرد وسوور"نیشانە وئاماژەی كاركردنی هەستەكانە.

گەرچی دەقەكە پشتی بەواقیعێكی فیكری وسیاسی لەجۆری هەڵچوونی وشۆڕشگێڕانە بەستووە,بەڵام لەهەمان كاتدا خەسڵەتەكانی  ڕۆمانسیزم بەزەقی بەدی دەكرێت ,ئەمەش بەوپێیەی پێكهاتەی دەقەكە,وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا,لەسەر بنەمای سۆزێكی ڕاستەقینە وهەڵچوونێكی لەڕادەبەر دامەزراوە.

لێرەدا بەدەر لەهەستە سەرەكییە ئاماژەپێكراوەكان خەیاڵیش دەبێتە بزوێنەری هەستەكان وبەڵكو دەبێتە هێزێكی ووزەبەخشیش بۆ بوونی جەستە وەك ئەوەی كەدیكارت دەڵێت" من بیردەكەمەوە,كەواتە من هەم".

واتە بوونەكان تەنها بەجەستەیی نامێننەوە ودواتر بەهۆی  كاریگەرییە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكانەوە پێدەنێتە ئاستی بیركردنەوەكان وتێكەڵ بەچالاكییە جۆراوجۆرەكانی مرۆڤ دەبن كەلەزۆر حاڵەتدا بیركردنەوەكان خۆیان لەشتە هەستپێكراوەكاندا دەبینێتەوە.

خەیاڵیش بەشێكە لەهەستەكان بەڵام لەئاستێكی بەرزتردا.لەلایەكی ترەوە,وێنەی شەهید,گەرچی لەسیاقی دەقەكەدا بەشێوە گێرانەوەییەكەی بەزەقی نابینرێت,بەڵام شاعیر ئەوەشمان پێدەڵێت كەوونبوون ودابڕانێك لەپاڵەوانی ڕووداوەكەدا هەیە وبەشێوەیەكی خوازەیی وێنەكانی دێنە بەرچاو.

لەم گۆشەیەوە دژایەتییەك لەبوونی جەستەدا دروست دەبێت بەوەی ئەم جەستەیەیە نایەوێت وون بێت یان بمرێت.ئەمەش دەقەكەی گۆران مان بیردەخاتەوە بەنێوی "قالە مرد" لەكاتێدا دەڵێت:

قالە تیری مەرگ پێش وادە پێكای              ڕۆڵەی گەورەت مرت ئای ئایشەخان ئای

نا,نەمرد قالە,تەنیا قالەی لەش             كەوتە ئەودیوی پەردەی ئەودیو ڕەش

بەڵام قالەی گیان ,قالەی دروستی,                هەرگیز ون نابێ لەباغچەی هەستی

یادی گەورەیی وشیرینی وچاكی                 بەڵگەی مانە بۆ ژیانی پاكی(دیوانی گۆران:167)

لەدەقەكەی حۆری یشدا هەمان وێنە وهەڵوێستە بەدی دەكرێت یان دووبارە دەبێتەوە,ئەمەش لەكاتێكدا جەستەی شەهید بەنەمریی ولەهزر وهۆشی شاعیر وهاوشێوەكانیدا دەمێنێتەوە,بەڵكو ئاگری خەبات زیاتر گەورە وفراوانتر دەكات:

چونكە ڕێگات ڕێی خەبات بو

سەربەرزی بو بۆ نەجات بو

دەبێ بزەم بێ لەلێوان

بەرز بم وەكو لوتكەی كێوان

كێوانی كوردستانەكەم

جێگای تۆ كاكە جوانەكەم

تۆ نەمردووی لەناو دڵمی

خوێنی هەتاوی بەكوڵمی 

جەستەی حۆری غمیانیش پێدەنێتە قۆناغی هەمان هارمۆنیای گۆران ەوە  كەدەورە دراوە بەوێنە ئێكسپرێشینیزمەكان بەوەی هەستی سەرجەم تاكەكان بەلای خۆیدا ڕادەكێشێت بەجیاوازی جێگەكانیشەوە. 

ئێمەی خوێنەر بەدیوە ڕووكەشییەكەی واهەست دەكەین كەئەم هارمۆنیایە لەجۆری جووڵەیەكی خۆشیدایە,بەڵام پێچەوانەكەی ڕاسترە.بەڵگەش بۆ ئەمە حۆری غمیان دەڵێت:

گرتم سۆراغی بۆنی تۆ

شەیدا بوم كەوتمە شوێنی تۆ

گەرچی نەمدین,دڵ هەر كوێ چو

دیمەنی تۆی لەبەر چاو بو 

دوهەم/چەمكی بوونی ڕۆح.

گەرچی ڕۆح بەبینین نابینرێت وقورئان لەم بارەیەوە دەفەرموێت (ویسألونك عن الروح قل الروح من أمر ربی )سورە اڵاسرا‌و :85 .

بەڵام لەڕێگەی هەستەكانەوە هەست بەجووڵە وڕێژە وقەبارەی ڕۆح دەكرێت.بەئاڕاستەیەكی تر,ئەزموونە ڕۆحییەكان دەرئەنجامی ئەزموونە جەستەییەكان دروست دەبێت.

سەرەتا بوونی جەستە وبیركردنەوەی تاكە هەستیارەكان بۆ شت ومەسەلەكان دەبنە بەردی بناغە بۆ بوونە ڕۆحییەكان هەروەك چۆن لەسروشتی پێغەمبەران وشاعیرە ڕۆمانسیزمەكاندا بەدی دەكرێت.پێغەمبەران بەوە دەستیان پێكرد كەئەم گەردوونە,بەمانگ وئەستێرە ودەریا وشەو ڕۆژ...هتد,چۆن خوڵقاوە!دواتر ئاڕاستەی ئەو پرسیارانە گۆڕا بۆ شتە ڕۆحییەكان وەك ئەوەی مرۆڤ چیە وچۆن دروست بووە وسەرچاوەكەی كێیە وچۆنیش كۆتایی پێدێت ولەدوای كۆتاییش چی بەسەر دێت!شاعیرانی ڕۆمانسیزمیش ئەزموونەكانیان,سەرەتا,لەڕێگەی كەرەستەكانی سروشتەوە دەستپێكرد ودواتر چونە نێو بوونە ڕۆحییەكانەوە وەك هەستكردن بەئازاری شتەكان بەمرۆڤ وئاژەڵ وپەلەوەر وڕووەكەوە.

ئەمەش لەڕێگەی دایەڵۆگی نێوان خود وسروشتدا بەرجەستە دەبێت كەبەمە دەوترێت دراوسێیەتی نێوان شتەكان بەمرۆڤیشەوە.لێرەدا شیعرییەتی حۆری دەرئەنجامی ڕووداوەكە دێت.ڕووداوەكەش پڕە لەهەست وسۆز وخۆشەویستی ,لەلایەكەوە بۆ كەسی شەهید ,لەلایەكی تریشەوە بۆ خاك ونیشتمان.

ئەم ڕووداوە لەجیاتی ئەوەی شاعیر تووشی نامۆبوون ودابڕان بكات, ئەویش بەهۆی لەدەستدانی شەهیدی برا گەورەیەوە كەگورزێكی كوشندە بووە بۆ حۆری وهاوڕێكانی,پڕكردنەوەی بۆشاییەكان دەبنە جێگرەوەی ئەم دابڕان ونامۆبوونە.پڕكردنەوەی بۆشاییەكانیش لەڕێگەی دوو دیمەنەوە ئەنجام دەدرێت.

یەكەمیان,دیمەنی پڕكردنەوەی بۆشایی هەستە سایكۆڵۆژییەكانی خودی بكەری شاعیر.واتە, بەهۆی قوورسی ڕووداوەكە ولەدەستدانی شەهید,شاعیر پێویستی بەدەربڕینە سۆزدارییە ویژدانییەكانە تابتوانێت لەڕێگەیەوە ناخی خۆی پێ دامركێنێتەوە.دوهەمیان,دیمەنی پڕكردنەوەی هەستە فیكری وسۆسیۆڵۆژییەكان.

ئەمەش لەلایەكەوە بەمەبەستی درێژەپێدانە بەخەباتی شۆڕشگێڕانەی نەتەوە.لەلایەكی تریشەوە بەمەبەستی هاندان وڕاكێشانی تاكەكانە بۆ نێو پڕۆسەی خەباتی چەكداری نەتەوە.ئەوەتا دەڵێت:

چونكو ڕێگات ڕێی خەبات بو

سەربەرزی بو بۆ نەجات بو
_ _ _ _    _ _ _ _

ئامانجت ئامانجمە ئارام

ڕێگات ڕێگامە دڵنیام

ئەم دوو دیمەنەی سەرەوە,بەشێوە گشتییەكەی, ئاماژەیەكیشە بۆ سەرهەڵدانی ململانێی نێوان جەستە وڕۆح وەك ئەوەی جەستە خۆی لەمەسەلە ئیستاتیكییەكاندا ببینێتەوە وڕۆحیش خۆی لەناوەڕۆك ومەبەستێتی مەسەلەكاندا.

بەڵام,وەك پێشتر ئاماژەی پێكرا,دەقەكەی حۆری هەردوو جەمسەری گرێداەوە چونكە گەیشتبووە ئەو ڕاستییەی كەهێزی جەستە هەمان هێزی ڕۆحە.

ئەمەش لەسەر ئاستی فەرهەنگی نا,بەڵكو لەسەر ئاستی ئامادەبوونی ڕۆحە بۆشتەكان بەتایبەتی مەسەلەی چارەی خۆنووسین وئازادی وسەربەستی,لەهەر جێگەیەكی كوردستان بێت:

دەشتی ساڕاڵ وخۆڕ خۆڕە

لەناوی پیرۆزت پڕە

چەم شار سنە تا ژاوەڕۆ

گشت بەداخن بۆ كۆچی تۆ

سێهەم/چەمكی بوونی جێگە.

گەرچی جێگە لەدەقە ئەدەبییەكاندا,بەتایبەتی لەڕۆماندا,پشت بەچەمكی خەیاڵ دەبەستێت ودوور دەكەوێتەوە لەواقیعێكی فیزیكی,بەڵام لەدەقە ڕۆمانسیزمەكاندا شاعیران واقیع دەكەنە هەوێنی جێگەكانیان ولەوێشەوە چێژ لەدیمەنەكانیان دەبینن (محمد مفتاح:69).بەمەش,وەك سیزا قاسم دەڵێت,جێگە ئەو چوارچێوەیەیە كەڕووداوەكانی تێدا ڕوو دەدات (سیزا قاسم:76).كەواتە جێگە,بەر لەوەی ڕەهەندێكی جوگرافی وسیاسی بێت,هەڵگری هەستێكی سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژیشە كەهەر لەمنداڵییەوە وەك سێبەرێك لەگەڵ خاوەنەكانیاندا دێت ودەچێت ولەو ڕووەشەوە دەست بەرداریشی نابن (غاستون باشلار:33).

ناوەڕۆكی دەقی "فەرەنجی پۆش" وڕووداوەكانی دەرئەنجامی پەیوەندی خودەكانە بەشاعیریشەوە بەكوردستان وەك ئەوەی گەر خۆشەویستی خاك ونیشتمان وكوردستان نەبوایە ئەوا ئەسعەد غمیان شەهید نەدەبوو,لەولاشەوە شیعرەكەش لەدایك نەدەبوو وحۆری یش هاواری لێ بەرز نەدەبووەوە.

لێرەدا بوونی جێگە مۆتیڤێكی هەرە گرنگە بۆ جووڵەی ڕووداوی دەقەكە.لەهەمان كاتیشدا بۆ بەردەوامی ئەو ڕووداوە تەنانەت لەدوای زەمەنی دەقیشەوە.بەمەش كوردستان لەلایەكەوە دەبێتە جێگەی  دراماكە.لەلایەكی تریشەوە بزوێنەری ڕووداوی دەقەكەشە.ئەوەی,لێرەدا, مەبەستی ئێمە بێت گەڕانە بەدوای كوردستاندا دوای ئەوەی دوژمنان,بەدرێژایی مێژوو وبەشێوازی جۆراوجۆر,هەوڵی سڕینەوە وونكردنیان داوە.

لەدەقەكەی حۆری غمیان دا بەئاشكرا هەست بەچەمكی پەیوەستبوون وفیداكاری بۆ ئەم كوردستانە دەكرێت.لەجەمسەرێكەوە پاڵەوانی لاوەكی (ئەسعەد غمیان )لەپێناو خاك ونیشتمانەكەیدا شاخی هەڵبژاردووە ودووركەوتۆتەوە لەخۆشییەكانی شار.

چاكیش دەزانێت ژیانی شاخ كولەمەرگییە وئاسان نییە.بەڵام ئەم چێژی لێوە دەبینێت چونكە لەبنەڕەتدا پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەم خاكەدا لەسەر بنەمای فیكرێكی خۆڕسكی دامەزراوە كەهەر لەمنداڵییەوە لەگەڵیدا دەژی وبەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ پەیوەست نیە بەناوەڕۆكی ئایدیاكەیەوە.

هەر لەبەر ئەمەشە باشلار دەڵێت وێنەكانی جێگە هەر لەمنداڵییەوە جێگیر دەبێت ودواتر دەبنە بابەتە جیاوازەكان (غاستون باشلار:7).

واتە كاتێك حۆری بەدوای ئەسعەدی برا گەورەیدا دەگەڕێت,ئەوا گەڕانەكە گەڕانێكی خوازەییە چونكە لەبنەڕەتدا بەدوای جێگە وونبوەكەیدا دەگەڕێت كەكوردستانە كەپێشتر شەهیدی برای بەكارەكە هەڵساوە:

بۆ تۆ گەڕام دۆڵ بەدۆڵ

هەرداو هەردم كرد دەشت وكۆ

_ _ _ _   _ _ _ _

لەگشت لا تۆم هاتە بەرچاو

گرتم شوێنی هەنگاوەكەت

_ _ _ _    _ _ _ _

كێوانی كوردستانەكەم

جێگای تۆ كاكە جوانەكەم

 لەجەمسەرێكی تریشەوە,پاڵەوانی سەرەكی,خودی بكەری شاعیر, وەك خودێكی بزێو, بەدوای دەسەڵاتی جیگەدا دەگەڕێت كەبەهۆی گوشار  وزەبری هێزی داگیركەرانەوە زەووتكراوە .

بۆ ئەمەشیان,بوونی جێگە پێدەنێتە فەزا كراوەییەكان تائەو ڕادەیەیی دەدۆزرێتەوە یان دەستگیر دەبێت ودواتر ئەو جێگەیە دەچێتەوە  دۆخە سروشتییەكەی خۆی وتێكرای تاك وخودەكان بەئاسوودەیی تێیدا دەژین.هەر لەپێناو ئەمەشدایە حۆری بست بەبستی كوردستان بەجێگە كراوەییەكان ( خاك,نیشتمان,دۆڵ,هەرد,دەشت,دارستان)وجێگە داخراوەییەكان (شار,سنە,ژاوەرۆ) دەگەڕێت وجۆری گەڕانەكەشی گەرچی لەجۆری یاخیبوون ودەروێشانەیە,بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا پەیوەست بوونی بەجێگەوە,وەك كارنامەیەكی ئایدیۆڵۆژیایی سەر بەنەتەوە وئامەنجەكانی, مۆتیڤێكی هەرە كاریگەرە بۆ دۆزینەوەكان:

هەتاكو وام بەم دنیایەوە

یادەكەت ڕوناكی چاوە

ئامانجت ئامانجمە ئارام

ڕێگات ڕێگامە دڵنیام

لەهەموو ئەمانەی كەباسمان لێوەی كرد دەگەین بەو ئەنجامەی كەئەم دەقەی حۆری غمیان پەیوەستە بەبابەتی گەڕان بەدوای شوناسە وونبووەكەیدا. 

چەمكی كتوپڕی بابەتەكەی دروست كردووە,هاوشێوەی داستانەكەی دانتی بەنێوی "كۆمیدیایی یەزدانی",لەكاتێكدا دانتی خۆشەویستەكەی لەدەست دابوو وە بەكاریگەری میعراجی ئیسلامی بەرەو جیهانەكەی تر گەشتێكی كرد ئەویش بەمەبەستی بینینی بیاتریسی خۆشەویستی كەبەگەنجێتی كۆچی دوایی كردبوو. 

بەڵام لەنێو گەشتەكەیدا ڕووبەڕوی چەندین مەسەلەی تر بووەوە كەكێش وقورسایی ئەم مەسەلانە گەلێك كاریگەرتر بوو لەبیاتریسە داواكراوەكەی.لەحۆری شدا ئەمە بەدی دەكرێت.

سەرەتا گەشتەكەی بەمەبەستی بینینی برا پێشمەرگەكەی بوو.

دواتر ئاڕاستەی گەشتەكە دەگۆڕێت بۆ گەڕان بەدوای شوناسدا.لەڕێگەی ئەم شوناسەوە,لەلایەكەوە بەردەوامییەك دەدات بەخەباتی چەكداری وشۆڕشگێڕی.

لەلایەكی تریشەوە,بەهۆی چەمكی هاندانی وهەڵچوونی وكاریگەرییەوە, چەندینی وەك شەهید لەدایك بوون ودەبن.بەمەش شیعرییەتی دەقەكە دەرئەنجامی ئەم شوناسە بەدەردەكەوێت.شوناسەكەش تەنها وەرگێڕانی هەستی شاعیر نیە بەرامبەر شەهیدبوونی ئەسعەدی برای,بەڵكو لەهەمان كاتدا وەرگێڕانی ئێش وئازارەكانی گەلەكەیەتی.

هەر ئەم دەقە هۆكارێكیشە بۆ جووڵەی تاكەكان بەرەو گوتار وستراتیژییەتی ناوەڕۆكەكەی كەپڕە لەخۆشەویستی بۆ كورد وكوردایەتی.

'''پەراوێز وسەرچاوەكان:'''

- القران الكريم

- بدرخان السندي,المجتمع الكردي في المنظور الأستشراقي,مطبعة وزارة التربية,أربيل,2002.

- سيزا قاسم,بناء الرواية,الهيئة المصرية العامة للكتاب,1984.

- عباس الجراري,مكونات الهوية الثقافية المغربية,مقال نشر ضمن كتاب"الهوية الثقافية للمغرب",كتاب العلم,الطبعة الاولى,1988.

- غاستون باشلار,جماليات المكان,ترجمة غالب هلسا,المؤسسة الجامعية للنشر,بيروت,الطبعة الثانية,1984.

- طوَران,ديوان,بلآوكراوةي ثانيز,ضاثخانةي دالاهو,تهران,2005.

محمد ارزقي بركان,التحول هل هو بناء للهوية أم تشويه لها,مجلة فكر ونقد,العدد 12, 1988.

- محمد مفتاح,دينامية النص:تنظير وانجاز,المركز الثقافي العربي,الدار البيضاء,1990.

سەرچاوە: خاک تیڤی

[[پۆل:وتار]]