سەرچاوەی خالد به‌گێ جبری و ڕێخستنا ئازادیێ و سه‌رهلدانا 1925ێ ببینە

[[پەڕگە:Xalid-bege-cibri.jpg|وێنۆک]]

نووسینی: ئیبراھیم گوجلو

د دیرۆکا کوردستانێ دا‌ ده‌ما کو بەحسا سه‌رهلدانا ملی یا کوردستانێ یا 1925ێ دھێتە کرن دو ناڤێن دیرۆکی و هێژا ده‌ردکه‌ڤن پێش. یه‌ک ژ وان خالد به‌گ ه‌. یێ دن ژی، شێخ سەعید ئه‌فه‌ندی یه‌. خالد به‌گ سه‌رۆکێ ڕێخستنا ئازادیێ (کۆمیته‌یا ئیستیقلالێ یا کوردستانێ) یه‌. شێخ سەعید ئه‌فه‌ندی، سه‌رۆکێ ته‌ڤگه‌را 1925ێ یه‌.

سه‌رۆکێ ڕێخستنا ئازادیێ، خالد به‌گ و هه‌ڤالێ وی یوسف زیا به‌گ د 14ێ نیسانا 1925ێ دا هاتن دارڤه‌ کرن. ئه‌و و هه‌ڤالێ وی یوسف زیا به‌گ ب ئاوایه‌کی نە یاسایی  هاتن گرتن و دارڤە كرن.

ژیانا خالد به‌گ یا مالباتی و له‌شکه‌ری و سیاسی و ڕێخستنی…        

خالد به‌گ، د سالا 1882ێ دا‌ ل گمگمێ (وارتۆیێ) تێ دنیایێ. باڤێ وی مه‌حموود به‌گ ه‌. مه‌حموود به‌گ هەم سه‌رۆکێ ئه‌شیرا جبران ه‌ و هەم ژی ل وانێ قایمه‌قامی کریه‌. دیا وی خالەتا شێخ سەعید ئه‌فه‌ندی یه‌. خالد به‌گ، د هه‌مان ده‌م دا ب شێخ سەعید ئه‌فه‌ندی و شێخ ئەبدوولاهێ مه‌له‌کان ڕا‌ کورمه‌ت و کورخالەتێ هه‌ڤن.

خالد به‌گ، دبستانا ئه‌شیره‌تی یا ل کاباتاشێ و دبستانا له‌شکه‌ری یا بلند خه‌لاس دکه‌. ئه‌و یه‌ک ژ ئەفسە‌رێن له‌شکه‌ری یێ ژیره‌. وه‌زیفه‌یا وی یا یه‌که‌م فلیستینه‌. ئه‌ره‌بی و فارسی ژی باش دزانه‌. ئه‌و گەلەك حەز ژ چاند و ئەدەبیاتا كوردی ژی دكە. لۆما ل سه‌ر چاند و ئه‌ده‌بیاتا کوردی و ل سه‌ر زمانێ کوردی ژی خه‌بات کریه‌.

مرۆڤێ دۆزا مله‌تێ کورد بوویه‌. که‌مالیستان خوه‌ستنه‌ کو ده‌ما ئه‌و ده‌ست ژ دۆزا کورد به‌رده‌، دێ ئیمکانێن مه‌زن ژ وی ڕا‌ پێک بینن. ئه‌و ڤان یه‌کان ڕه‌د دکه‌.

د ده‌ما شه‌رێ ئۆسمانی و ڕووسیایێ دا‌ د بن سه‌رۆکاتیا خالد به‌گ دا چه‌ند هێز ئاڤا دبن. ئه‌و هێز  د شه‌ر دا‌ گه‌له‌ک سه‌رکه‌فتی دبن.

ده‌ما کو له‌شکه‌رێن ڕووسیایێ تێن خنووس و وارتۆیێ، وێ ده‌مێ لەشكەرێ خالد به‌گ تێ ئه‌لازخێ و زڤستانا خوه‌ ل پالوویێ ده‌رباس دکه‌ (1915). د سالا 1916-ێ دا حکوومه‌ت وه‌زیفەیا ئاڤاکرنا قۆناخا ئۆڤاجک ئا ده‌رسیمێ دده‌ خالد به‌گ.

خالد به‌گ ل ئۆڤاجكێ ژ پەیوه‌ندیا ده‌وله‌ت و گه‌ل ئا‌جز دبه‌. لۆما ژی ل هه‌مبه‌ری سیاسه‌تا ده‌وله‌تێ هه‌لوه‌سته‌کی ڕه‌خنه‌گری ب ئاوایه‌کێ نیشان دده‌. لۆما ژی ده‌وله‌ت ژ وێ هه‌لوه‌ستا خالد به‌گ ئاجز دبە و لۆما ژی لەشكەرێ وی پاشڤه‌ دزڤرینن.

د سالا 1918ێ دا‌ ئه‌شیره‌تێن ئه‌له‌ویان ئێرش تینن سه‌ر ئه‌شیره‌تا جبرانیان. محمەد شه‌ریف فراتێ کو نڤیسکارێ “دیرۆکا وارتۆیێ” یە، ل دەڤ حكومەتێ گلی و گازندان ژ خالد بەگ دكە‌ و دبێژه‌ کو: “خالد به‌گێ میرالای یێ جبری و خالد به‌گێ میرالایا یێ ئه‌شیرا هه‌سه‌نان ئه‌شیره‌تان چه‌کدار دکن. ب جلوومه‌رگێن کوردی ل گووندا دگه‌رن. پرۆپاگاندایا کورده‌واری دکن. ل گووندان پرتوکێن خوه‌ یێن ب کوردی نڤیساندنه‌ و پرتوکا ئه‌حمه‌دێ خانی، مه‌م و زینێ، ل گووندان به‌لا دکن‌.”

خالد به‌گ پشت ڕا‌ ل ئه‌رزرۆمێ دبه‌ سه‌رله‌شکه‌ر.

نووری ده‌رسیمی،، ئه‌ندامێ جه‌معیه‌تا ته‌عالی یا کورد بوو. ئه‌و یه‌ک ژ سه‌رۆکاتیا کۆچگریێ بوو و د سه‌رپێهاتیێ دا دبێژه‌ کو خالد به‌گ ل کوردستانێ ل گه‌له‌ک باژاران ڕێخستنێن جه‌معیه‌تا ته‌عالی یا کوردستانێ ئاڤا کریه‌.

ئه‌و ئاگاهداری ژی ده‌ردخن هۆلێ کو جه‌معیه‌تا ته‌عالی یا کوردستانێ ل گه‌له‌ک هه‌رێمێن کوردستانێ د بن سه‌رۆکاتیا خالد به‌گ دا‌ ڕێخستن بوویه‌.

ئه‌ڤ ڕاستی ب نێرینێن م. شه‌ریف فرات یێ کو دیرۆکا وارتۆیێ نڤیساندیە و ل دژی کورداتیێ بوویه‌ ژی، دھێن پشتراست كرن.

خالد به‌گ، پشتی شه‌رێ جیهانی یێ یه‌که‌مین ده‌ست ب خه‌باتا ڕێخستنکرنا کوردان دکه‌

پشتی کو جه‌معیه‌تا ته‌عالی یا کورد به‌لاڤ دبه‌، خالد به‌گ ژ بۆنا کو ڕێخستنه‌ک نوو ئاڤا بکه‌، ب میر، ئاخا، شێخ، سه‌رۆکئه‌شیر، مه‌له‌ و مونه‌وه‌رێن کوردستانێ ڕا دانووستاندن دکه‌. ئه‌نجاما ڤان دانووستاندنان ژی د سالا 1921-ێ دا‌ ڕێخستنا ئازادیێ ئاڤا دکن.

وه‌ک تێ زانین پشتی شه‌رێ جیهانێ یێ یه‌که‌مین، د 10 ته‌باخا 1920ێ دا په‌یمانا سیڤەر پێک هات. ڤێ په‌یمانا شه‌ر قه‌داند.

په‌یمانا سیڤەر، په‌یمانه‌ک ناڤه‌رۆک داگرتی بوو. ژ سێ سه‌د خالان زێده‌تر بوو. د په‌یمانێ دا ژ بۆنا کوردان ژی مافێ ده‌وله‌تبوونێ هاتبوو په‌ژراندن. ئه‌و خالێن په‌یمانا سیڤەرێ، خالێن 62-65ێ بوون. د په‌یمانا سیڤەرێ دا‌ هاتبوو ته‌سپیت کرن کو: کۆمیسیۆنه‌ک دێ ژ ئینگلیزان، فرانسزان، ئیتالیاییان ئاڤا ببه‌. ئه‌ڤ کۆمیسیۆنا دێ ل به‌شه‌ک کوردستانێ ل ڕۆژاڤایێ فراتێ سیسته‌ما ڕێڤه‌بریه‌ک هه‌رێمی چێ بکن.

خالد به‌گ هه‌ر چقاس ئه‌ڤ په‌یمانا ژ بۆنا مله‌تێ کورد و کوردستانێ په‌یمانه‌ک تێر و تژی نه‌ددیت ژی، پشتگریا په‌یمانا سیڤەرێ دکه‌. ژ بۆنا کو خالێن په‌یمانا سیڤەرێ یێن د ده‌ربارێ مله‌تێ کورد و کوردستانێ بکه‌ڤن ژیانێ خه‌بات دکه‌. هه‌زار مخابن خالد به‌گ، د ئەڤان هه‌ولدانێن خوه‌ دا ب سه‌رناکه‌ڤه‌. له‌ورا که‌مالیست ل دژی ڤێ خه‌باتێ ده‌ردکه‌ڤن. کوردان به‌رددن هه‌ڤوودو.

وێ ده‌مێ خالد به‌گ ژ بۆنا دۆزا کوردستانێ ڤه‌کری و پرۆفه‌سیۆنه‌لی خه‌بات بکه‌،  دخوازه‌ ژ وه‌زیفه‌یاخوه‌ ده‌ست به‌رده‌ و ئیستیفا بکه‌. لێ ئیزن نایه‌ دایین. ئه‌نجاما ڤێ ڕه‌وشێ خالد به‌گ، تێ سرگوون کرن.

خالد به‌گ دشینن ده‌رسیمێ. ده‌ما کو خالد به‌گ دچه‌ ده‌رسیمێ ئۆڤاجکێ، ژ بۆنا کو کوردێن ئه‌له‌وی و سوونی د ئارمانجا ملی و کوردستانی دا ببن یه‌ک خه‌بات دکه‌.

ئه‌ڤ یه‌ک  که‌مالیستان و ده‌وله‌تا وان ئا‌جز دکه‌، لەشكەرێ خالد به‌گ ل ده‌رسیمێ خه‌ته‌ر تێ دیتن، لۆما ژی ئه‌مر تێ داین کو ئه‌و پاشڤه‌ ڤه‌گه‌ره‌. ئه‌و ڤه‌دگه‌ره‌ وارتۆیێ (گمگمێ) ل وێرێ خه‌باتا خوه‌ ددۆمینه‌.

د وێ ده‌مێ دا‌ کۆنگره‌یا ئه‌رزرۆمێ تێ ل دارخستن. ژ بۆنا کۆنگره‌یێ خالد به‌گ ژی تێ ڤه‌خوه‌ندن. لێ خالد به‌گ ڤێ ڤه‌خوه‌ندنێ ڕه‌د دکه‌ و به‌شداری کۆنگره‌یێ نابه‌. ئه‌ڤ هه‌لوه‌ستا خالد به‌گ زێده‌تر که‌مالیستان ئاجز دکه‌. لۆما ژی بریار تێ گرتن کو خالد به‌گ ژ سه‌رۆکاتیا ئه‌شیرێ بھێتە‌ دوورخستن بێته‌ شاندن بۆ ئه‌رزرۆمێ. ئه‌ڤ د سالا 1920-ێ دا‌ سرگونی ئه‌رزرۆمێ دبه‌.

پشتی کو خالد به‌گ سرگونی ئه‌رزرۆمێ دبه‌، ئێدی ناڤه‌ندا خه‌باتا وی یا ملی ئه‌رزرۆم دبه‌. ئه‌و ب هه‌ڤالێن خوه‌ ڕا‌ ده‌ست ب ڕێخستنه‌کا‌ نوو دکن. د ئه‌ڤێ خه‌باتێ دا‌ له‌شکه‌رێن پایه‌بلند یێن کورد د ڤێ خه‌باتێ دا‌ جھ دگرن. د خه‌باتێ دا ڕۆلا  خالد به‌گ گه‌له‌ک مه‌زنه‌.

ئه‌و ڕێخستنه‌کێ ئاڤا دکن.  ئه‌ڤ ڕێخستنا “کۆمیته‌یا ئیستیقلالێ یا کوردستانێ (ئازادی)” یه‌. ڕێخستن د سالا 1921-ێ دا‌ ئاڤا دبه‌. ڕێخستنا ئازادی، ژ میران، ئاغایان، سه‌رۆکئه‌شیران، شێخان، مونه‌وه‌ڕان، مه‌لا‌یان، ئه‌سفه‌رێن کورد ئاڤا دبه‌.

د ده‌ربارێ ڕێخستنا ئازادی دا‌ ئاگاهداریێن زێده‌ د به‌لگه‌یێن ئینگلیزان دا هه‌نه‌.

به‌شه‌ک ژ دامه‌زرێنەرێن ئازادیێ ئه‌ڤن: خالد به‌گێ جبری، در.فوات، ئه‌کره‌م جه‌میلپاشا، حه‌جی مووسا، حسێن پاشایێ (کۆر) هه‌یده‌رانی، ئیحسان نوری پاشا، شێخ تاهر، سه‌ید ئه‌بدلقادر، حه‌جی ئاخدی (باڤێ تووژۆ)، حه‌جی مووسا به‌گ، یوسف زیا، خالدێ هه‌سه‌نان.

ڕێخستنا ئازادیێ، هه‌تا سالا 1923ێ خه‌باتا خوه‌  ڤه‌شارتی   و د قاده‌که‌ ته‌نگ دا‌ دمه‌شینه‌.

لێ پشتی کو په‌یمانا لۆزانێ ت ێ ئیمزا کرن، ڕێخستنا ئازادیێ ده‌ست ب ڕێخستنه‌ک گشتی ل کوردستانێ دکه‌. د ده‌مه‌ک کورت دا‌ 23 باژار و باژارۆکان شاخێن وێ تێن ئاڤا کرن. ژ هه‌موو چین و تەێژێن گه‌ل دبن‌ ئه‌ندام و پشتگرێ ڕێخستنا ئازادیێ. خه‌باتا خوه‌ گوڕ دکن کو د ڕه‌وشه‌ک مناسب دا‌ ده‌ست ب سه‌رهلدانێ بکن.

گرتن و ئیعداما خالد به‌گ و دادگه‌ها دیوانا حه‌ربێ یا به‌دلیسێ…

پێشکه‌تنا خه‌باتا ڕێخستنا ئازادیێ بالا ده‌وله‌تێ ب خورتی دکشنه‌. ئاگاهداری به‌ر ب ئه‌نقه‌ره‌یێ د ده‌ربارێ ڕێخستنا ئازادیێ دا‌ و خه‌باتا خالد به‌گ دا‌ دھەركن‌.

مسته‌فا که‌مال، پشتی ڤان ئاگاهداریا د داوییا سالا 1924 دا‌ دچه‌ ئه‌رزرۆمێ. د شیڤه‌کێ دا‌ مسته‌فا که‌مال و خالد به‌گ هه‌ڤوودو دبینن. خالد به‌گ،  ژ مسته‌فا که‌مال ڕه‌ دبێژه‌ کو “ئه‌ز دخوازم ژ وه‌زیفه‌یا خوه‌ یا له‌شکه‌ری ئیستیفا بکم. ئه‌ز نزانم کو چما هوون ناهێلن یه‌کی کو ب وه‌ره‌ ئیخانه‌تییێ دکه‌ ژ کار ڤه‌قه‌ته‌؟” ئاخه‌ڤتن گه‌رم دبه‌. خالد به‌گ ده‌ردکه‌ڤه‌ ده‌رڤە‌.

مسته‌فا که‌مال و هه‌ڤالێن وی، باش تێدگەھن كو   کو خالد به‌گ ژ وان دووره‌ و ئه‌و خوه‌دیێ ئارمانجه‌ک دنه‌ و دخوازه‌ کو ژ بۆنا کوردستانه‌ک سه‌ربخوه‌ خه‌بات بکه‌.

ده‌ما کو برایێ وی ئه‌حمه‌د به‌گ (ئەحمه‌د سه‌ڤه‌ر) ڤێ یه‌کێ ته‌سپیت دکه‌ ئه‌و دچه‌ ئه‌رزرۆمێ  خالد به‌گ ڕا هه‌ڤبوودیتن چێ دکه‌.

ئه‌حمه‌د به‌گ دبێژه‌ “ده‌ما کو من ژ خالد به‌گ ڕه‌ گۆت، ژیانا ته‌ د خه‌ته‌ره‌یێ دا‌ یه‌، دڤێت تو ژ ئه‌رزرۆمێ ده‌رکه‌ڤی”.

وێ ده‌مێ وی ژ من ڕه‌ گۆت: “من ھای ژێ ھەیە کو ل دۆرا من خه‌ته‌ر ‌ هه‌یه‌ لێ چ ده‌ما کو ئه‌ز ڤێ سه‌رێ زڤستانێ ژ ئه‌رزرۆمێ ده‌رکه‌ڤم ئه‌ڤ دێ ژ بۆ کوردان ببه‌ فه‌لاکه‌ت، ته‌قه‌ز دڤێت ئه‌م ل به‌ندا بهارێ بمینن.”

پاشی ڤان گۆتنان، لێ زێده‌ دکه‌ و دبێژه‌ “هه‌رن، خوه‌ ئاماده‌ بکن لێ بسه‌کنن هه‌تا کو بهار دھێت‌.”

خالد به‌گ، وێ ده‌مێ گه‌له‌ک ئاشکه‌ره‌ بریار دده‌ کو بهارێ ده‌ست ژ وه‌زیفه‌یا خوه‌ به‌رده‌، ب پرۆفه‌سیۆنه‌لی کارێن ڕێخستنێ بکه‌ و ئاماده‌کاریا سه‌رهلدانێ بکه‌.

هه‌زار مخابن به‌ریا وێ، سه‌ریهلدانا به‌یتوشه‌بابێ ده‌ست پێ دکه‌. وێ ده‌مێ د ده‌ربارێ ڕێخستنا ئازادیێ ده‌ ئۆپه‌راسیۆن ده‌ست پێ دکه‌.

خالد به‌گ، د ڕۆژا 20 کانوون 1925 دا ل ئه‌رزرۆمێ تێ گرتن و وی دبن زندانا بدلیسێ. وێ ده‌مێ یوسووف زییا به‌گ ژی دیل دکه‌ڤه‌.

خالد به‌گ و یوسووف زییا به‌گ د دادگەھا دیوانا حه‌ربێ یا به‌دلیسێ دا‌ ب ئاوایه‌کی نه‌ حقووقی و ب له‌زووبه‌ز تێن دارزاندن.

خالد به‌گ و یوسوف زیا به‌گ د دادگه‌هێ‌ دا‌ پارێزنامه‌یه‌ک گه‌له‌ک جدی و ناڤه‌رۆک داگرتی پێشکێش دکن. د پارێزنامه‌یێ دا‌ ڕێخستنا ئازادیێ،  ئارمانجێن وێ، مافێن مله‌تێ کورد، مافێ چاره‌نڤیسیا مله‌تێ کورد دپارێزن.

د ده‌ربارێ خالد به‌گ و یوسووف زیا به‌گ دا‌ بریارا ئیعدامێ هات داین.

ئه‌و د 14ێ نیسان ئا 1925-ێ دا‌ ب گوله‌بارانێ هاتن کووشتن. ئانكو پشتی سه‌رهلدانا 1925ێ ب ده‌مه‌کی کورت شووندا هاتن ئیعدام کرن.


ئامەد  2021.04.14


[[پۆل:کورتەباس]]