جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکانی «شامارنی بە پەتیارەکراو»

تامساب، کوری خێزانێکی کوردە، بۆ داربرین دەچێتە شاخ، لەوێ دەکەوێتە ناو بیرێکی قوڵ، بە خەنجەرەکەی دیواری بیرەکە ھەڵدەکۆڵێت بە مەبەستی خۆڕزگارکردن.  

دەگاتە ئەشکەوتێکی گەورە، دوای کەمێک خۆی دەبینێتەوە لە ناو کۆمەڵە مارێکدا. دەترسێت لەوەی کە مارەکان پێوەی بدەن، چاوانی دەنوقێنێت و دەپاڕێتەوە هەتا لەو مەترسییە ڕزگاری بێت، وەختەکی چاوانی دەکاتەوە، ئافرەتێک دەبینێت نیوەی جەستەی ژنە و نیوەکەی تری مار (شاماران). هێوری دەکاتەوە و پێی دەڵێت کە ئەو ژنەخواوەندی شامارانە و دەتوانێت بێ خەم بێت، لە مەترسی دەیپارێزێت.

پێکەوە دانیشتن و خواردیان و خواردیانەوە، شەیدای یەکتری بوون. دوای سەردەمێک، تامساب دەیەویست بگەڕیتەوە کن خێزانەکەی.  

سەرە گەشتە سەر تاماسب و بە زۆر لە ئاویان ھەلکێشا، دیتیان تامساب پێستی وەک کاژی ماری لێ ھات، لە رێی ئەوەوە توانیان شاماران بدۆزنەوە، بریاریان دا گۆشتەکەی بدەن بە پاشا. شاماران تامسابی خۆش دەویست، بۆیە ووتی ؛ ئەگەر کلکم بخۆن پردانایی دەبن، جەستەم بخۆن، دوور دەبن لە نەخۆشی، سەرم بخۆن دەمرن، بە فەرمانی پاشا، شاماران کرا بە سێ کەرتەوە. پاشا جەستەی خوارد و چاک بویەوە، راوێژکار کلکی خوارد و بە پێچەوانەی قسکەی شماران، مرد. تاماسب لەو روداوەدا خۆی بە خەتابار دەزانی بۆیە سەری شامارانی خوارد بەڵکو بمرێت، بەڵام بەشێوەیەکی ئەفسوناویی ھەموو دانایی شاماران چووە جەستەی تامسابەوە، بوو بە لوقمانی حەکیم و ھەموو چۆرەکانی گیای ناسی و دەرمانی بۆ نەخۆشییەکان لێ دروستکرد. ئەگەر چی شاماران جەستەی پارچە پارچە کرا، ئەوا وەک خواوەندێك بە نەمری مایەوە.

لە سەردەمی مۆدێرندا لە شاری تارسوس (Tarsus) سەربە پارێزگای مارسین  پەیکەرێکی بۆ کراوە (وێنەی٢). لە بەردەم حەمامێکدا، حەمامەکە، ساڵی١٨٧٣ لە سەردەمی عوسمانییدا لەسەر بناغەی گەرماوێکی کۆنی ڕۆمانی دروستکراوە. لە بەرئەوەی گوایە لە یەکێک لە وەشانەکانی چیرۆکی شاماراندا، تامساب خیانەت لە شاماران دەکات. لە نزیک کۆتایی چیرۆکەکەدا، شاماران ئەشکەوتەکەی جێ دەهێڵێت و لەو گەرماوەدا گوایە لەلایەن خەڵکی شارەکەوە دەکوژرێت.

'''خواوەندی یۆنانی سێکرۆپس (Cécrops)'''

[[پەڕگە:Cécrops.jpg|وێنۆک|ڕاست|alt=(وێنەی ٣) خواوەندی یۆنانی سێکرۆپس (Cécrops)|(وێنەی ٣) خواوەندی یۆنانی سێکرۆپس (Cécrops)]]

یەکەم وەچەی خۆبەخۆیی زەوییە بە وێنای ئادەم و حەوا، واتە یەکەم مرۆڤە و لەوەوە ئەسینا و شارستانیەتی یۆنانی هاتۆتە کایەوە. بەڵام شاماران وەک یەکەم بونەوەری خۆبەخۆیی باسی لێوە نەکراوە. لە چیرۆکەکەدا بە ڕێكەوت تامساب دەناسێت و پەوەندییەکی خۆشەویستی لە نێوانیاندا دروست دەبێت. پاش بەسەرهاتی پاشا و خواردنی جەستەی لە لایەن سێ کەسەوە ( تامساب، پاشا، وەزیر) مردن و دانایی و ژیانەوەی ڕۆح دەبێتە پاشماوەی جەستەی لە دوای خۆی. ئەم چەمکانەش بەشێکی سەرەکی ژیانن، بەڵام باسی شاماران نەکراوە وەک بنەچەی مرۆڤ یان یەکەم مرۆڤ. جگە لەوەی مێژووی شاماران بە پێی دۆکیومەنتی بەدەستهێنراو نوێترە لە خواوەندی یۆنانی، بەڵام پەیوەندییەک هەیە لە نێوانیاندا وەک بوونەوەری نیمچە مار و نیمچە مرۆڤ، ماریش وەک هێمای خاک و ماتریکسیی لەدایکبوونە، ئەگەر نا خواوەندی شاماران مێینەیە بەڵام سێكرۆپس نێرینە. هەر ئەم بیرۆکەیەشە کە تیۆری دایکسالاریی لە ناوچەی زاگرۆسدا پەرە پێ داوە.

'''نەخشی شاماران:'''

ئەگەر بێینەوە سەر نەخشە بۆیەکارییەکە (وێنەی ٤)، کە جۆرێکە لە کۆپیی نەخشە بەردینەکە بە گۆڕانکارییەکی زۆرەوە، ئەوا جۆری نەخشاندنی شکڵی شاماران بە جۆرێکی هونەری هێندە نایاب کراوە کە لە ئاستی چیرۆکە ئەفسانەییەکەدایە و ئاوێنەی جەستە و ڕۆحی شامارانە. هەرچەندە مێژووی نەخشاندنی ئەم بۆیەکارییەش نازانین، بەڵام  شکڵێکی زۆر مۆدێرنترە لەو کارە هونەرییانەی بەرجەستەکراون لەلایەن هونەرمەندە هاوچەرخەکانی کوردستانی باشوور لە هەموو ڕوویەکەوە.

[[پەڕگە:نەخشی شاماران.jpg|وێنۆک|چەپ|alt=(وێنەی ٤) شاماران بە نەخشی بۆیەکار|(وێنەی ٤) شاماران بە نەخشی بۆیەکار]]

[[پەڕگە:شاماران 3.jpg|وێنۆک|ڕاست|alt=وێنەی٦، نەخشی شاماران بە جیاکردنەوەی شکڵەکان|وێنەی٦، نەخشی شاماران بە جیاکردنەوەی شکڵەکان]]

بەڵام پەیکەرە بەردینە هەلکۆڵراوەکەی شاماران، جیاوازە لە نەخشە بۆیەکارییەکە، بێ شک  پەیکەرەکە دێرینترە. لەبەر ئەوەی تەواوی وردەکاری نەخشکە بەدیار نییە، بەتایەتی ئەو شکڵەی لەسەر شانی شامارانە ئایا بریتییە لە مارێکە یان نە، ناتوانم بە ووردی لێکدانەوە بۆ شکڵەکە بکەم (بڕوانە وێنەی ١).  وەک سەرنج دەدەین لە پەیکەرەکەدا، شاماران ( بەشە مرۆڤەکەی)، هەروەها بەشە ئاژەڵەکەشی، هەردووکیان زیاتر لە کردەدان، بەشە مرۆڤەکەی بە هەمان شێوەی بۆیەکارییەکە لە بارێکی سپیریتوێڵی جێگیردایە، پایەکی بە ئاستەم بەرز کردۆتەوە، بەڵام بەشە ئاژەڵ (مار)ەکەی، زیاتر لە هەژدیهایەک دەچێت و، دەمی کردۆتەوە و ددانەکانی پڕ مەترسین وەک ئەوەی ڕووبەڕووی مەترسییەک ببێتەوە، یان بە ئامانجی ئەوەی کە ئەو دوالیتێیەی نێوان شکڵی ئاژەڵیی و مرۆڤەکە زیاتر زەقبکاتەوە.

بێ گومان، پێ دەچێت کە هەموو ئەو سەرنج و لێکدانەوانەی کە ئەماژەم پێ داون لە سەر شکڵی شاماران، بینەر نەتوانێت وەک من باسی بکات، بەڵام مرۆڤ خاوەنی ژیرییەکی شاراوەیە، خاوەنی لۆژیکێکە ؛ بۆیەکا ئەو شکڵە هێندە سەرنجی ڕادەکێشیت و ڕامی هەست و سۆزی دەکات. مرۆڤ بونەوەرێی لۆژیکە و بەرهەمی لۆژیکە، ئەگەریش خۆی ئاگایی بەو لۆژیکە نەبێت، ئەوا لە نەستیدا ئەو لۆژیکە بوونی هەیە وەک ژیرییەکی شاراوە و دەبێت بورووژێنرێت، بەخەبەر بکرێتەوە، لەلایەن هونەرمەندەوە، ئەگەر هونەرمەند خاوەنی ئەو ژیرییە نەبێت ناتونێت ئەو ئامانجە بپێکێت. کاری منیش ووروژاندنی ئەو ژیرییەیە، بەخەبەرکردنەوەیەتی.

لێرەدا نموونەی چەند کارێکی هونەری سەردەمی مۆدێرن دەهێنمەوە کە چۆن هونەرمەندانی باشوور گوزارشتیان لە شاماران کردووە و چۆن نەخشیان کردۆتەوە بە شێوازی هونەریی خۆیان ؟ سەرنج دەدەین، لە هیچ کام لەو کارانەدا هونەرمەندان گرنگییان هێندە بە شاماران نەداوە، نە بە بابەتی شاماران (ئەفسانەکە)، نە بە نەخشەکەی بە گشتیی. بێ گومان ئێمەی کورد ئاشناییمان بە شامارن هەیە و ڕاستەوخۆ دەیناسینەوە لە تابلۆکانیاندا بە کلکی مار و سەری ئافرەتێک، بەڵام هیچ ئاگاییان بەو لێکدانەوانە نین کە باسم کردن لە سەرەوە. شکڵیکمان بۆ پێشنیار دەکەن بەدەرە لە هەموو بیرکردنەوەیەک لە ئەفسانەکە و لە شکڵەکە ڕەسەنەکە؛ ئاگاییان بە خوێندنەوەی شکڵەکە نییە و تێڕوانینێکی هونەرمەندانەیان نییە بۆ شکڵ و بابەتەکە، دەنا ئەنجامەکەی شکڵێکی ژیرانە دەبوو. تێڕامان و بیرکردنەوە بە مەبەسی ئافراندنی نەخشێکی تر، هزری بینەر دەوروژێنێت بەرە و ئاگایی، ئاگاییەکی نوێ بە پێی تێروانینی سەردەمەکەمان، ئەمەیە جەوهەری هونەر ؛ نیشاندانی شکڵێک بە هەقیقەتی سەردەمەکەمان، بە پەردەلادان لەسەر  ڕوویەکی تر، لەسەر هەقیقەتێکی تری ئەو شکڵە و ئەو چیرۆکە، پەرەدەلادان لەسەر ئەو شکڵەی کە بە ڕووکەش خۆی نمایش دەکات، بۆ بە ئاگاهێنانەوەی بینەر. لەبەر ئەوەی شکڵ بیانویەکە بۆ گوزارشتکردن لە بابەت.

بەڵام ئێمە وەک بونەوەری خاوەن ئاگایی ئاراستەیەک دەدەین بەو خۆخەریک کردنە، ژیلەمۆی ئەو ئاراستەیە تێڕامانە، بیرکردنەوەیە لە بابەتەکە و گونجاندنییەتی لەگەڵ شێوازی ڕەسمکردن و سەردەمەکەمدا. چونکا پێویستیی خۆخەریککرن (نەخشکردن) لە جەوهەردا بە مانای ئەوە دێت کە ئێمە کێشەیەکمان هەیە ( کێشەی سەردەمیی) بۆیەکا ناتوانین لێی ڕاکشیین و سەیری ئاسمانی شین بکەین، چەمکی خۆ خەریککردن، کێشەی بوونگەرایی لە خۆیدا حەشار داوە. ئەوە ئەرکی ئێمەیە ئاگاییمان بەو چەمکە هەبێت، بە بابەت و شکڵ گوزارشتی لێ بکەین ئەگەریش نەخشاندنی شکڵێکی پێشوەختەی وەک شاماران بێت.  

هەر کاتێک باسی سێو دەکەین روبەروی بیرۆکەی گوناح دەبینەوە؛ یەکەم گوناحی ئادەم و حەوا، ئەم چەمکەش بریتییە لە وەرچەرخاندنی بارێک بۆ بارێکی تر ( لە ژیانی بەهەشتەوە بۆ سەر زەوی)، بۆیە وەک دبینین لێرەدا تابلۆکە کراوە بە دوو بەشەوە، چونکا تابلۆکە باسی وەرچەرخان دەکات. ئەمەش کارێکی سەروکەوتووانەیە لە ڕووی گوزارشتەوە. لە نێوان هەردوو بەشەکەدا، ڕیزبەندێکی نەخشی جیاواز دەبینین لە چوارچیوەدان، لەوانە، ئەسپی بۆراق، بەڵام ئەو دیمەنانە ڕاستەو خۆ پەیوەندییان نییە بە بابەتەکەوە، ڕاستەوخۆ نەبەستراونەتەوە. دەوری ئەو ریزە نەخشە تەنها بۆ جیاکردنەوەی ئەو دوو جیهانەیە. لە بەر ئەوەی خاتوو ناز شێوازێکی هونەری بەخۆی هەیە، گونجاون لە ڕوی شکڵ و ڕەنگەوە، بە شێواز و بە ڕوکەش نەک بە ژیری و بە بابەت، نەک بە پەیوەندی.

لە بەشی دووهەمدا، هەمان کەرەسەکانی بەشی یەکەم دەینینینەوە ( کچ، مار، تاوس، سێو) بەڵام کچەکە باڵەکانی وونکردوون . دەبینین کە مارەکە بە ڕەنگێکی ترەوە بۆتە بەشیک لە جەستەی کچەکە (شاماران)، کردەی پیتاندن روویداوە لە نێوان مارەکە و کچەکەدا ( بوون بە یەک). مارەکە کە بۆتە بەشێک لە جەستەی کچکە، لە قەدی دارەکە ئاڵاوە، تاوسەکە بە بەرزییەوەیە و ڕوبەرووی مارەکە بۆتەوە ( لە ناکۆکیدان) ؛ وەک ئەوەی بە مارەکە بڵێت ؛ تۆ دواجار ڕامی ئەو کچەت کرد و لەدەستت دام، نەمتوانی بیکەم بە مرۆڤێکی ئازاد وەک خۆمی باڵندە بە حەواوە. دەرئەنجام شاماران لە حەواوە هاتۆتە سەرزەوی بە دوو قۆچ لەسەر سەری و باڵەکانی ونکردوون. سەبەتەیک سێو لەناو باوەشی کچەکەدایە و هیچکام لە سێوەکان لەت نەبوون ( نەخوراون)، واتە گوناحکاری ( ئازادی) رەتکراوەتەوە. کچەکە دەڕوانێتە خاڵیکی دەرەوەی تابلۆکە وەک لە بەشی یەکەمدا.

وەک دەبینین لە وێنەی (١١) دا، لە پێشەوەی تابلۆکەدا کچێک پاڵ کەوتووە لەناو گژو گیادا، مەمکی قوت، سمتی خڕ و بە دوو چاوی ئێجگار گەورەوە، بە ناسکی سەیری بینەر دەکات، پاڵ کەتووە بەرامبەر بە بینەر بۆ ڕەسم گرتن. جەستەی کچەکە بە نەخش ڕازاوەتەوە، باڵندەیەکی ڕەنگاوڕەنگ لەسەر سەری بەشە مارەکە نیشتۆتەوە و ، کونەپەپویەک لەسەر پشتی نیشتۆتەوە، گوڵێکی ڕازوە لەسەر سەریەتی و دوو قۆچی بەرانیی بەملاولای سەرییەوە هاتونەتە خوارێ، پاوانەیەک لە پێیدا (لە ملی مارەکە) دا. لە پێشتییەوە موروی شین بە ڕیز وەک تەناف هەڵواسراون بە دارێکدا، مورویەکی سەر درەختەکە بۆتە چاوی باڵندەکە. لە پشتی ئەمانەوە دیوارێک دەبینن و لەگەڵ دەرەوازەیەک بە ڕەنگێکی تۆخ کە بەشێک لە شکڵی شاماران ( شكلە مرۆڤەکەی) دەخاتە چوارچێوەوە. لە دواهەمین بەشدا ئاسمانێک و مانگە شەوێک.

ئەمەش گەورەتیرن هەڵەیە لە هونەری شێوەکاریدا. بۆ شکڵێکی وەک شاماران کە خۆی شکڵێکی ئەفسانەیی و بابەتێکی ئەفسانەییە ؛ ئەگەر هونەرمەندێک لەوە تێ نەگەشتبێت کە دەتوانین چەندەها موروی شین لە ناو تابلۆیەکدا دابنێت بە بێ ئەوەی بیان بەستنیەوە بە پەتێکەوە، بە دارێکدا و نەکەونە خوارەوە، تێ نەگشتبێت کە مانگ دەتوانێت بە ئاسمانەوە نەبێت بە بێ ئەوەی خەسڵەتی خۆی گووم بکات، ئەگەر لەوە تێ نەگەشتبێت کە پانتایی ( تەخت) ی تابلۆ جێگایەکە کە شکڵەکان دەتوانن تێیدا ئازاد بن، ئەوا مانای ئەوەیە کە نازانین هونەری بۆیەکاری چییە. چونکە ئەو خالەی ئەرێنییە لای خاتو ناز ئەوەیە کە هەموو ئەو لۆژیاکانەی تێ پەڕاندووە، ئەمەش کەم نییە و پێویستی بە بووێرییە ؛ هەرکاتێک ئێمە دژی یاسایەک دەوەستینەوە، بە تێڕامان، پێوسیتمان بە بوێرییە بۆ بازدان، بۆ تێ پەڕاند. بە مەش دەڵێن شۆڕشی ناوەوەی مرۆڤ بۆ دەربازکردنی نەست. واتە خاتوو ناز هەنگاوێکی گەورە لە پێشەوەیە لەو بووارەدا.  

'''جەستەی شاماران :'''

بێ شک کاتێک بینەر ئەم دیمەنە دەبینێت، شاماران دەناسێتەوە، باڵندەکەی سەر سەری مارەکەش بە دڵگیر دێتە پیش چاوی، کونەپەپووەکەش راستەو خۆ وەک باڵندەیەکی شووم، بەشەکانی تری تابلۆکە وەک دیکۆرێکی ڕەنەگا و رەنگ و دڵگیر دێنە پیش چاوی و چیرۆکێک دروست دەکات لەم نەخشە بێ سەروبەرەدا لە هزری خۆیدا بە زۆرەملێ، وەک چۆن شکڵەکان بە زۆرەملێ بە تەنیشت یەکەوەن. چیرۆکێکی ىی مانا و بۆش لە ژیریی، چونکا هیچ ژیرییەک نا ورووژێنێت، هانی بینەر نادات بە بیرکردنەوە. هەقیقەتێک پێشنیار ناکات جگە لە تێکەڵ و پێکەڵێک نەبێت لە شکڵی بێ سەوروبەرە، جگە لەوەی هیچ هەیقەتێکی سەردەمەکەمان ناخاتە ڕوو لە رووی شکڵ و بابەتەوە.

بەڵام ئەزمون و ژیریی، یان سەرنجدان، یارمەتی داوە بگاتە هەمان دەرئەنجامی دواهەمین بزوتنەوەی هونەریی، وەک پێویستییەک بە بەکارهێنانی ماتریاڵێکی تر وەک تەختێک بۆ بۆیە کاری؛ ئەو تەختەی هونەرمەندان نەخشی لەسەر دەکەن کە بریتییە لە چوارچێوەیەکی تەختە ( هەڵگر) و قوماشێک بە سەر چوارچێوەکەدا ( تەخت)، مۆدێلی سەدەکانی ناوەڕاستە بۆ هەڵواسینی تابلۆ بە دیواردا. دوای ئەوەی بزوتنەوە هونەرییەکان، هەموو ( بابەت و شکڵ) یان دایە بەر پرسسیار لە هونەری شێوەکاریدا، ئەم ئەزمونەش لە ڕێنیسانسەوە دەستی پێکرد هەتا بزوتنەوەی سوریالیست و کوبیست و ئەبستراکت. دواهەمین ئەلیمەنتی تابلۆ کە نەدرابووە بەر پرسیار، ئەو دوو بەشە بوون ؛ هەڵگر ( چوارچێوەی تەختە) و تەخت ( قوماش) ەکە. ساڵانی حەفتا لە فەرەنسا هونەرمەندان ئەم بەشەیان دایە بەر پرسیار بە بزوتنەوەیەکی هونەریی بە ناوی ؛ سەپۆرت و سورفاس، بەو بۆنەیەوە گۆڕانکاریمان کرد لە تەختی تابلۆدا بە مەبەسی ئازادکردنی هونەرمەند و فراوانکردنی زمانی گوزرارشتکردن، وەک سەرنج دەدەین لەم کارە هونەرییەی خاتوو دۆغان بەڕەیەکی بەکار هێناوە وەک تەختێک بۆ وێنەکێشان لە بری تابلۆیەکی کلاسیک.

جەستەی شاماران پانتایی بەڕەکەی پڕکردۆتەوە وەک نەخشێکی سەرەکی ئەو بەڕەیە، غەریب نییە بەو جیهانە، لەگەڵ ئەوەشذا شاماران وەک شکڵێکی زەخرەفی نییە بە وێنای مۆتیڤی بەڕەکە بەڵام بە شێوازێکی هونەریی ئێجگار نایاب گونجاوە و بوون بە یەک جەستە، بە یەک جیهان؛ دوو پرچەکەی بونەتە نەخشی بەڕەکە ؛ وەک مۆتیڤی بەڕەکەیان لێهاتووە لە سێگۆشەیەکی بەڕەکەدا بە نیوە بازنەیی، سەری مارەکە بە هەمان شێوە بە بازنەیی وەڵامدانەوەی پرچەکانییەتی. بەشێکی تر لە قژی شاماران، دەورەی جاستەی داوە و هاتۆتە خوارەوە و وردە وردە لە ئاستی کەمەریدا وەردەچەرخێت و وەک پشتێنەیەک کۆتاییان دێت بە سەری مارێک ( قژی ئافرەت بە وێنای ڕەشمارێک)  یارمەتی  گرەدانی هەردوو شکڵە مرۆڤ و شکڵە ئاژەڵەکەی داوە.