هەورامان

ھەورامان یان ھۆرامان ناوچەیەکی شاخاوی و گەشتیاریی کوردستانە کە لە نێوان پارێزگاکانی کرماشان و کوردستانی رۆژهەڵات و پارێزگای هەڵەبجە ی باشووری کوردستان ھەڵکەوتووە. ھۆرامان لە بواری فۆلکلۆرەوە زۆر دەوڵەمەندە و خاوەنی مۆسیقا و جلوبەرگی تایبەتە.

زۆربەی خەڵکی ھۆرامان بە زمانی کوردی و شێوەزاری ھۆرامی قسەدەکەن. پاوە و نۆتشه (نۆدشه) و تەوێڵە و بیارە و هەورامانی تەخت ناوەندە شارییەکانی ھۆرامانن.

هۆرامان

ھەورامان یان ھۆرامان (بە ئینگلیزی: Hawraman) ناوچەیەکی شاخاوی و گەشتیاریی کوردستانە و دەکەوێتە نێوان ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان و لە هەریەک لە شارەکانی کرماشان و پارێزگای هەڵەبجە هەڵکوتووە، خاوەنی مێژوو و شێوەزار و جلوبەرگ و شێوازی بیناکاری و مۆسیقای تایبەتە.

هەریەک لە تەوێڵە و بیارە و پاوە و نۆدشە و هەورامانی تەخت ناوچە دیارەکانی هەورامانن و ڕێژەیەکی زۆری هەورامییەکانی لێدەژین، هەورامییەکان لە شارەکانی مەریوان و هەڵەبجە و سنە و کرماشان و سەوڵاوا و کانیدینار و کامیارانیش نیشتەجێن.

لە ٢٧ی تەمووزی ٢٠٢١ ھەورامان لەلایەن میراتی جیھانیی یونسکۆ خرایە ناو پێڕستی شوێنەوارە جیھانییەکانەوە.

دانیشتوان

دانیشتوانی هەورامان کوردن و بە شێوەزاری هەورامی زاری گۆران قسەدەکەن، شێوەزارەکەش لە شوێنێک بۆ شوێنێکی دیکە جیاوازی هەیە بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی ناوچەکانەوە، بۆ ماوەی هەزاران ساڵ خەڵکی ناوچەکە لە شاخ و بەرزاییە سەختەکان ژیاون و لەگەڵیدا ڕاهاتوون، بیناسازی سەخت و دروستکردنی خانوو لەسەر یەکتری لە قەدپاڵی چیاکان و ڕێکخستنیان بە شێوەیەکی ئەندازیارییانە و مانەوەیان بۆ ماوەی چەندین ساڵ لە کاری دانیشتوانی هەورامانە بۆ چەندین سەدە.

داتایەکی دڵنیا نییە دەربارەی ژمارەی دانیشتوانی هەورامان بەڵام بەپێی داتاکانی کورد ژمارەی هەورامییەکان لە ٧٥٠,٠٠٠ بۆ ملیۆنێک کەس دەبن.

جوگرافیا

خاوەنی سروشتێکی شاخاوی و دەوڵەمەند و فێنکە و چەندین ڕووبار و تاڤگەی هەیە کە زۆربەیان دەڕژێنە دەریاچەی سیروان، کانی بڵ یەکێکە لە سەرچاوە ئاوییەکانی کە ٣٠٠٠ بۆ ٤٠٠٠ لیتر ئاوی هەیە لە چرکەیەکدا.

هەریەک لە پڵنگی ئێرانی و ورچی قاوەیی و بەرانی کێوی و گورگ و مار و بزنی کێوی و بەراز و کەمتیار و هەڵۆ و چەقەڵ لەو گیاندارانەن کە لە هەوراماندا بەدی دەکرێن، هەریەک لە ناوچەکانی مارخێڵ و بوزین لە پاوە و جوانڕۆ لە ساڵی ١٩٩٩ـەوە ناوچەی قەدەغەن و ڕاوکردن تێیاندا قەدەغەیە.

ناوچەکە بەهۆی بەرزییەوە چیاکانی لە بەرزی ١٢٧٠ بۆ ٣٣٩٠ مەتردان و بەهۆی سەختییەوە ناوچەیەکی کشتوکاڵی زۆر بەرینی نییە و زیاتر قەدپاڵ و لاپاڵن، بۆیە خەڵکی بە بەخێوکردنی گوێز و درەختی دیکەوە خەریکن و کەشوهەوایەکی لەباری بۆ بەخێوکردنی درەختی گوێز هەیە و گوێزێکی بەناوبانگ و زۆر باشی هەیە، جێگیرکردنی باخ و موڵک لە هەورامان کارێکی زۆر سەختە و دەبێت سەختییەکی زۆر ببینیت تاوەکوو بتوانیت باخێک ڕێکبخەیت.

کولتوور و هونەر

میراتی کولتووری هەورامان لە دیوی ڕۆژهەڵاتی کوردستان بە ٢٦ـەمین میراتی کولتووری ئێران دیاری کراوە و لە هەورامانی ناوچەی هەڵەبجە لە باشووری کوردستانیش ساڵانە گەشتیارێکی زۆر سەردانی هەورامان دەکات بۆ بینینی کولتوور و شێوازی ژیانی خەڵک و کەشوهەوا و ناوچە گەشتیاری و کارە دەستییەکانیان.

خانوو و ماڵەکان لەگەڵ سروشتی ناوچەکە تێکەڵ بوون و هەندێکیان لە بەرزاییەکانی چیاکان دروستکراون کە دەبنە جێی سەرسامی خەڵکی گەشتیار، کە ئەوەش بەهۆی نەبوونی زەویی تەخت و جێگیر بووە بۆ دروستکردنی خانوو.

بڕێک لە ناوچەکانی ھەورامان نژیاروانییەکی تایبەتیان تێدایە و تا ئەمڕۆش شێوەی کۆنی تەلارسازیی خۆیان پاراستووە، ماڵەکان لە ھەوراماندا لە بەرد و چێوی درەختی گوێز دروست دەکرێن و بەکارهێنانی بەرد بووە بە هۆی ئەوەوە کە تاقی زۆر لە خانووەکاندا ببینرێت.

مێژوو

مێژووی ژیان لە ناوچەکە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی چاخی بەردینی کۆنی ناوەڕاست (٤٠,٠٠٠ ساڵ لەمەوپێش)، کە لەلایەن زەویناسان لە گوندی هەجیج لێکۆڵینەوەیان کردووە، هەروەها دۆزینەوەی ئەشکەوتی (کناچە) لە نزیک شاری نۆدشە کە مێژووەکەی بۆ ١٥ - ٢٥ هەزار ساڵی پێش زایین دەگەڕێتەوە، هەروەها مەزارگەی روار کە دەگەڕێتەوە بۆ چاخی ئاسنین و ناوچەی سەرچەم کە دەگەڕێتەوە بۆ چاخی بەردینی مسین و ئاسنین، و دۆزینەوەی بەڵگەی ژیانی مرۆڤ لە سێ هەزار ساڵ لەمەوپێش لە گوندی ڕووار لە سەوڵاوا.

نووسراوی سارگۆنی دووەم لە گوندی تەنگیوەر نیشاندەری ئەوەیە لە سەردەمی لەشکرکێشی ئاشوورییەکان بۆ زاگرۆس خەڵکی تێدابووە، کە نووسراوەکە بۆ ٧٢١ بۆ ٧٠٥ـی پێش زایین دەگەڕێتەوە.

ساڵی ١٩٠٩ سێ نووسراوی ئیمپڕاتۆریەتی سلووکی و ئەشکانییەکان دۆزرایەوە لە ناوچەکە و نێردرایە لەندەن، دەگەڕێتەوە بۆ ٨٠ ساڵ پێش زایین- ٣٣ ساڵ پاش زایین کە بەڵگەنامەی فرۆشتنی زەوییە لە نێوان دووکەس بە زمانی یۆنانی و ئەشکانی نووسراون و کەسەکان ناویان پەتاسپاک و کوڕی توران و ئاویل و کوڕی بانین ـە.

هەورامان و یونسکۆ

ساڵی ٢٠١٠ یونسکۆ شێوەزاری هەورامی خستە نێو لیستی ئەو شێوەزارانەی کە مەترسی لەناوچوونیان هەیە، لە ساڵی ٢٠٢١ـیش ناوچەی هەورامانی تەخت لە لیستی شوێنەوارە مێژووییەکانی یونسکۆدا تۆمار کرا.

بەیاننامەی یونسکۆ

ناوچە دوورە دەست و شاخاوییەكانی هەورامان لانكە و گەواهیدەری كلتووری خەڵكی هەورامانن. هەورامییەكان وەك بەشێك لە كورد لە 3000 ساڵ پێش زایینەوە لەو ناوچەیە دەژین، كاری باخداری و كشتوكاڵ و ئاژەڵداری دەكەن. لەناو دڵی چیاكانی زاگرۆس، لە پارێزگاكانی سنە و كرماشان بە درێژایی سنوورەكانی رۆژئاوای ئێران، لە دوو بەشی سەرەكی پێكهاتووە: لە ناوەڕاست و رۆژهەڵاتەوە ژاوەرۆ و تەخت (لە پارێزگای سنە). لە رۆژئاواشەوە لهۆن (لە پارێزگای كرماشان).

شێوازی ژیانی خەڵكی هەورامان بەشێوەیەكە خۆیان لەگەڵ سروشت و سەختی ناوچەكە گونجاندووە. بیناسازی و دروستكردنی خانوو لە ناوچە لێژەكان، چاندنی دار و درەخت لەسەر بەرد و ناوچە شاخاوییەكان، شێوازی بەخێوكردنی ئاژەڵ و كۆچی كورت ماوەی وەرزی، لە دیارترین جیاكەرەوەكانی ژیان و كلتوریی هەورامییەكانە، كە ساڵانە بەگوێرەی وەرزەكان لە بەرزایی و پێدەشتەكاندا ژیان دەكەن (زستانان لەناو گوند و هاوینان لەناو باخ).

بەبەردەوامی لە ناوچەكەیان ماونەتەوە و ژیانیان كردووە، كە بە چەندین خەسڵەتی جیاكەرەوەی ژینگەی و تایبەتی ناسراوە، ئەم خەسڵەتانەش لە هەڵكۆڵراوی سەر بەرد، ئەشكەوت، پەناگە، چیاكان، پاشماوەی شوێنە كاتی و هەمیشەییەكانی نیشتەجێبوون، شوێنكار، گۆڕستان، رێگا، گوند، قەڵا و زۆر شتی دیكەدا نەخشێنراوە و دەردەكەون.

ئەو 12 گوندەی لە پڕۆژەكەدان، گەواهیدەر و سەلمێنەری ئەوەن، خەڵكی هەورامان سەرەڕای نەبوونی خاكی بەپیت لە ناوچە شاخاوییەكانیان توانیویانە وەڵامێكی باشی سروشت بدەنەوە و خۆیانی لەگەڵ بگونجێنن.

واتای وشەی هەورامان

لەبارەی وشەی هەورامان مانای جۆراوجۆر هەیە و هەر خاوەن بۆچوونێک لەبارەی ڕیشە و بنەڕەتی ئەم وشەیه‌ تا ڕادەی توانایی و تێگەیشتنی خۆی باسی لێکردووە. بڕێک لە لێکۆڵەرەکان توانیویانە لەبارەی وشەی هەورامان لێکۆڵێنەوەیەک ئەنجامبدەن و ڕیشە مێژووییەکەی بدۆزنەوە و شیکەنەوە.

بۆ ئەوەی لە مانای وشەی هەورامان شتێک دەستمان کەوێت، پێویستە بڕێک لەم بیردۆزانە بە کورتی شیکەینەوە؛

1- وشەی ( هور- ێ‌مان) کە لە زمانی سۆرانیدا بە مانای ڕۆژ-هەڵاتن یا دەرکەوتن و هه‌ڵاتنی خۆره‌.

2- وشەی( هەور- ێ‌مان) ڕستەیەکی هەواڵییە بە مانای هاتنی هەور بۆ ئاسمان و بارین.

3- وشەی( هاواری- ێ‌مان) بە مانای خواست و داوی پەنادان هاتووە.

4- وشەی( هەواری- ێ‌مان) بە مانای ماڵ و پەناگای پارێزراو و هێمن هاتووە. لەبەر ئەوەی هەورامان ناوچەیەکی کوێستانی و هێمنە.

5- لە ڕوانگەی محەمەد ئەمینی هەورامی، وشەی هەورامان؛ لە وشەی "نوروموون" دەرکێشراوە. سەیدی شاعیری هەورامانی لە شیعرەکانی خۆیدا لە وشەی "نوروموون" کەڵکی وەرگرتووە.

6- بڕێکیش له‌ سه‌ر ئه‌م بڕوایه‌ن کە وشەی هەورامان لە "نوورامەن" دەرکێشراوە کە ناوی یەکێک لە گۆرانییە کۆنە کوردییه‌کان لە سەردەمی پێش ئیسڵامە.

7- لە وشەدانی "بورهانی قانیع" لە بارەی ئەم وشە نووسراوە کە " نوورامان" بە مانای ماڵ و پەناگای پتەو و قایمە. ئەم وشە لە دوو بەشی " نوورا" بە مانای دژی قایم و پتەو و "مان" بە مانای ماڵ، جێگای نیشتەجێبوون، دروست بووە.

بڕێک لە خاوەنڕایان وشەی هەورامان دەگێڕنەوە بۆ "هوورئامای" کە بە مانای هاتنە سەرەوە و سەرکەوتنە. بۆ ئەوەی هەورامان شوێنێکی سەخت و پتەوە کە بۆ گەیشتن پێی لە هەر لایەکۆ ئەبێت لە بەرزاییەکان تێپه‌ڕی و سه‌رکه‌وی. کەشوهەوا لەبەر هەڵکەوتەی جوگرافی شوێنەکە ئاووهەوایەکی فێنکی هەیە و لە بەهاران و هاوین فێنکە و زستان و پاییزی زۆر ساردن و بە بەفرن.

بەهاری هەورامان

باراناوییەکی خۆشە و تەڕ و پاراوە و بوکێکی ڕازاوەی جوان و دڵفڕێنە. خەڵکی هەورامان لە بەهاردا زۆر سەرقاڵن بە ئیش و کاری باخەکانیانەوە، بە تایبەت باخەوانەکانیان خەریکی تەڵان چاککردن و نەمام ناشتن و تۆو وەشاندنن.

هاوینی هەورامان

پلەی گەرمای لە نێوان (٢٥-٣٥) پلەدایە، هەروەها بەهۆی دار و درەخت و کانی و کارێز و چاڵە بەفرەکانیشەوە، بووەتە هاوینە هەوارێکی قەشەنگ و جوان و فێنک. هەروەها لە هاویندا خەڵکەکەی بە بەخێوکردنی ئاژەڵ و باخەکانیانەوە خەریکن. لای هەورامی دوو پەند زۆر بڵاوە دەربارەی هاوین دەڵێن (تەوەنە ڕەق و هامنی پەی زمسانی مشیو) واتە : بەردە ڕەقەی هاوین لە زستاندا سوودی هەیە، یان بە ناوەڕاستی هاوین دەڵێن : (مانگە و دوانزە مانگەی) واتە: لەم مانگەدا ئیشی دوانزە مانگ دەکرێ.

پاییزی هەورامان

پاییزەکەی دوور و درێژە بەهۆی گەڵا ڕێزانی باخەکانیەوە دڵگیری و خەمناکیەک دەدات بە دەڤەرەکە، لە سەرەتاکەیەوە خەڵکی ناوچەکە خەریکی کۆکردنەوەی بەروبووم و هێنانەوەن بۆ ماڵەکانیان.

زستانی هەورامان

لەم وەرزەدا بارانێکی زۆر دەبارێت و لە مانگی بەفرانبار و ڕێبەنداندا یەک پارچە ناوچەکە سپی دەکاتەوە بە بەفر، پلەی گەرماش دادەبەزێت بۆ (١٠-٢٠) پلەی ژێر سفر، خەڵکی گوندەکانی هەورامان، بەهۆی سەرما و بەفرەوە لە زستاندا ناتوانن ئیش و کار بکەن، بەڵکو هەندێ جار هاتووچۆی نێوانیان دەبڕێت، بە تایبەت ئەوسا، بەڵکو ئاژەڵەکانیان لەم وەرزەدا ناتوانن بێننە دەرەوە، بۆیە لە هاوین دا دەبێت ئەوەندە (گرزە و ئاڵف و ئالیک) کۆبکەنەوە، بەسی ئەو ماوە زۆرەی ئاژەڵەکانیان بکات. بێگومان ئەمەش ئەرکێکی زۆر قورسە بۆ بەخێوکردنی ئاژەڵ. بۆیە لەم ساڵانەی دواییدا زۆرێک لە لادێکانی هەورامان بە کاسپی و بازرگانیەوە خۆیان خەریک کردووە.

مۆسیقای ھەورامان

گەر بە چاوێکی ورد ببینە بڕوانین بۆ لە دایکبوونی گۆرانی و سیاوچمانەی ھەورامی ئەوا ئەگەڕێینەوە بۆ مێژووی ھەورامییەکان کە ڕەنگە وەک مێژووی گەلی کورد گۆڕانکاری و ئاڵوگۆڕی زۆری بەسەردا ھاتبێ، خاوەن ڕایان پێیان وایە ئاواز و گۆرانی لە گڤەی باو باران و خوڕەی کانی و قرمە و ھاژەی چەم و ڕووبار و نەعرە و لوورەی بوونەوەرانەوە سەرچاوەی گرتووە. بە ھۆی ئەو تایبەتمەندییانەوە وە ھەروەھا بەھۆی چیا و ئەشکەوت و چەم و دۆڵی عەجایب و و مۆسیقای سروشتەوە مرۆڤی ھەورامی لە کاردانەوە و پاشان لاسایی کردنەوەی ئەو دەنگانەدا گونجانیکی لە نێوان داھێنانی خۆی و دیاردە سروشتییەکاندا دروست کردووە ئەم حاڵەتە وردە وردە لە خۆشی و ناخۆشییەکانیدا ڕەنگی داوەتەوە بۆیە دەتوانین بڵێین گۆرانی و مرۆڤ لەگەڵ یەک خولقاون، لەم پەیوەندییەدا بەڵگە مێژوویەکان ئەمانبەن بۆ دەورانی پێش ئیسلام و بگرە ساسانیەکان، وەک لە لاپەرەکانی مێژوودا تۆمار کراوە کوردەکان بە دوای گرتنی نەینەوا لە خۆشیدا ئاھەنگی ساز ئەکەن و بەریتمێکی خۆش و بە ئاوازێکی سەیرەوە دەستی یەک دەگرن و سەما دەکەن بەمەش بۆ یەکەمین جار ھەڵپەرکی و جۆرە گۆرانییەک کە دەکرێ بە بناغەی گۆرانی کوردی دابنرێت دێتە ئاراوە، لە بواری گۆرانی ھەورامییەوە یان ئەو گۆرانیانەی کە لە گەروودا ئەوترێ واتە (vocal musical).

گۆرانی زۆر کۆنتر و لە پێشترە لە ئامێرەکانی مۆسیقا، وە لە دەستپێکی ژیانی مرۆڤایەتی سەریھەڵداوە، مرۆڤ ھەر لە منداڵییەوە و لە سەرەتای زمان پژانیەوە واتە کاتی ئەکەوێتە گڕو گاڵ ئیتر وردە وردە ئاوازی پچڕ پچڕ بۆ خۆی ئەڵێت یان لاسایی ئەو دەنگانە ئەکاتەوە کە گوێی لێیان ئەبێت، بۆیە دەستنیشانکردنی ساڵێکی دیاری کراو یان سەردەمێک بۆ مێژووی گۆرانی ھەورامی زۆر سەخت و دژوارە، ئەگەر بیروڕای خاوەن قەلەمەکان بێنینە گۆڕێ ڕەنگە باسەکە دەرفەتێکی زۆرتری بوێت. بەڵام بۆ نموونە کاک دکتۆر موحەمەدی موکری دەڵێت: وشەی گۆرانی دراوەتە پاڵ گۆران کە خێڵێکی گەورەی نێوان سنە و کرمانشانە ئەم خێڵە پەیڕەوی ئایینی ئەھلی حەق ئەکەن ھەروەھا تۆفیق وەھبی ئەڵێ گۆرانی لە عەشیرەتی گۆرانەوە ھاتووە، میجێرسۆنیش ئەڵێ گۆران خاوەنی شیعر و گۆرانین و کوردەکان گۆرانی لە گۆرانەوە فێربوون، خۆ ئەگەر ئەم بیرو بۆچوونانە ڕاست بن ھەورامییەکان و گۆرانەکان لە یەک ناوچەدا دەژین و تەنانەت تێکەڵی یەکن وەک گوندی شێخان لە ھەورامانی ئێران و ھاوار لە ھەورامانی عێراق زیارەتگای گۆرانەکانە و سوڵتان ئیسحاقیش لە شێخان نێژراوە، سەڕەڕای ئەوەش گۆران گۆرانیەکانیان لە سروودی یارسایان یا سەرئەنجام وەرگرتووە ئەوا ئێستاش سیاوچەمانە چ لە ڕووی زاراوە و شیعرەکانیەوە چ لە شێوەی وتندا بناغە و سەرچاوەی مۆسیقای گۆرانە و گەلێک لە یەکتر نزیکن.

ھەڵبەتە ھەندێ لە شارەزایانی مێژوو تەمەنی مۆسیقای ھەورامان کورتدەکەنەوە و لە ژێر ناوی فەھلەویات یان پەھلەویات ڕەنگ و بۆیەکی دەرباری پێدەبەخشن بۆیە دەڵێن: مێژووی سیاوچەمانە دەگەڕێنەوە بۆ سەردەمی ساسانییەکان واتە ئەو کاتەی کە خەسرەو پەروێز پاشای ئێران ڕوو لە ھەورامان دەکات و بەھۆی سروشتی جوان و دڵفڕێنی ھەورامان، ئەم ناوچەیە بۆ ڕاو و شکار و سەیران ھەڵدەبژێرێ، سروشتی ئەفسوناوی و قاقبۆی کەو و ھاژەی ئاو و رایحە و بۆن و بەرامەی گژوگیای شاخ و داخی ھەورامان وای لێ ئەکا کە لە باربەدی گۆرانی بێژ و مۆسیقاژەن داوا بکات بۆ ئەو ھەموو جوانی و دڵفڕێنییەی ناوچەکە ئاھەنگ و سروودێک بڵێت بە ناوی ئەورامەن کە دواتر ئەو ئاوازە دەبێتە بنەمای ئاھەنگ و گۆرانی ناوچەکە و سیاوچەمانەی لێ دەبێتەوە، سەرەڕای ئەو تێروانیینە کورتە بۆ مێژووی مۆسیقای ھەورامان ھەندێ کەسیتر بە شێوەی ڕووکەش سەیری مێژووی سیاچەمانە دەکەن و دەیبەنەوە بۆ سەردەمی ئەمارەتی ئەردەڵان، گوایا کەسێک بەناوی یۆسۆ ئاسکە لەبەرچاوە ڕەش و جوانەکانی کڵاوزەر خاتوون سیاچەمانەی داھێناوە، ھەڵبەتە حاشا لەوە ناکەم کە یۆسو ئاسکە دەنگی خۆش بووبێت و برەوی بە سیاچەمانە دابێت بەڵام سیاچەمانە کاڵای پر بەھای ھەورامانە و لە مێژوو و شارستانیەتی ھەورامان دانابرێت.

ئایینی هەورامان

زۆرینەی خەڵکەکەی موسوڵمانن، لێکۆڵێنەوە لە سەر ئاسەوارە کۆنەکانی هەورامان دەریدەخات؛ خەڵکی هەورامان، پێش لە هاتنی ئیسلام لە سەر ئایینی زەردەشتی بوون و هۆگر و په‌یڕه‌وکاری ئاڤێستا و مەعریفەی پیری شالیار (مەعریفەتی پیری شەهریار) بوونه. پیری شالیاری یەکەم لە ڕێبەرانی گه‌وره‌ی ئایینی زەردەشت بووە و کتێبەکەشی وەک ئاوێستا بە هەورامی کۆن نووسراوەتەوە. مەعریفەی پیری شالیار، دوو بەشی هەیە کە بەشی یەکەمی سرووت و پاڕانه‌وەکانی زەردەشت و بەشی دووهەم کە لە ڕۆژگاری پیری شالیاری دووهەمدا نووسراوە و لەبارەی ڕێگە و شێوازی ئایینی ئیسلام و چۆنیەتی هەڵسوکەوت و قسە کردنی پێڕەوکارانیه‌تی. لەم کتێبەدا سرووتگه‌ل و هۆنینه‌وه‌ی ئامۆژگارانه‌ هەیە کە دەتوانین لە نێوانیاندا وێنه‌سازیی و نەخشانەوەی ئەدەبێکی نوێ ببینین. لە نێو ئەم سرووتانەدا دارەکانیش وەک ئینسانه‌کان زیندوون و گەڵاکان و ڕیشەکان دڵ و گیانیانی ئه‌وانن و ڕۆژگارێک پڕ گەڵا و زیندوون و دوای ماوەیەک گەڵاکانیان دەوەرێت و دەمرن. هەروەها لە نێو ئەم سرووتانەدا له‌باره‌ی زاوزێ و بووژانەوەی هەر بوونەوەرێک لە هاوڕەگەزی خۆی باس کراوه‌.

مەراسیمی پیرشالیار

هەورامییەکان لە نیوەی زستان و نیوەی بەهاردا و سێ رۆژ و شەو ڕێوڕەسمی ئایینی و مێژوویی زەماوەندی "پیر شالیار" لە هەورامانی تەخت بەڕێوە دەبەن. لە ڕێوڕسمەکەدا کە بە بۆنەی زەماوەندی "پیر شالیار"ـە، هەورامییەکان لە چەندین بۆنە و نەریتی جیاجیادا چێشتی تایبەت لێ دەنێن، گوێز و میوەی تایبەت بە سه‌ر خه‌ڵکی هەورامان دابەش دەکەن، شەو دادەنیشن؛ قوربانی دەکەن، هەڵدەپەڕن، شێعر و گۆرانی دەڵێن و دەف لێ دەدەن.

رێوڕەسمی پیر شالیار هەموو ساڵێک دوو جار بەڕێوە دەچێت كە یەكەمیان لە مانگی رێبەندان لەژێر ناوی "زەماوەندی پیر" دایە و دووەمیشیان لەژێر ناوی "كۆمسای" لە مانگی بانەمەڕ و ڕێکەوتی ۵/۵ـی هەموو ساڵێک بەڕێوە دەچێت.

له‌ ئاینی زه‌ردشتییه‌کانیش له‌م دوو کاته‌دا دوو جه‌ژنی تایبه‌ت به‌ ناوی مهرگان و تیرگان به‌ڕێوه‌ ده‌چێت.

لە ماوەی ئەو سێ‌رۆژەدا كە ئەو رێوڕسمە بەڕێوە دەچێت، نەریت و دابە مێژووییه‌کانی وه‌ک "كڵاو رۆچنە، قوربانی كردنی مەڕ و بزن، لێنانی چێشتی تشین، دەف ژەنی و سەمای عیرفانی و دیداری كەوشی چەرمیی پیر شالیار" لەناو بەشداربوواندا بەڕێوە دەچێت.

بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان پیرشالیار، پیرێكی رۆحانی و خواناس و یەكێک لە موغانی سەردەمی زەردەشت بووە و لە لای خەڵكی هەورامان ڕێزێكی زۆری هەیە. به‌ پێی لێدوانی خودی هه‌ورامییه‌کان پیرشالیار کتێبێکی به‌ ناوی (ماریفەتوو پیری) هه‌یه‌ که‌ به‌ که‌سی بێگانه‌ی نیشان ناده‌ن و گوتەكانی له‌جێگه‌ی مەتەڵ بەكار دەهێنن ‌و خاوەنی كەراماتی زۆر بووه‌، وه‌ک شەفا بەخشینی نەخۆشان.

ئەمە لە حاڵێکدایە کە هەندێ لایەن پێیان وایە کە پیرشالیار یەکێکە لە ۹۹ پیری هورامان و لە پەیڕەوانی حەزرەتی عەبدولقادر گەیلانیە و ڕەتی دەکەنەوە کە زەرتەشتی بووبێت و دەڵێن موسڵمان بووە و عارفێکی خەڵوەکێشی موسڵمانە.

ڕێژەیەکی زۆری ھۆرامییەکان ئێستا لە شارەکانی دیکەی کوردستان وەک مەریوان، هەڵەبجە، سنە، کرماشان، سەوڵاوا، کانیدینار و کامیاران نێشتەجێ بوونە.

لە ٢٧ی جولا ٢٠٢١ ھەورامان لە لایەن میراتی جیھانیی یوونێسکۆ خرایە ناو پێڕستی شوێنەوارە جیھانییەکانەوە.

ھۆرامان لە چەند بەش پێکھاتووە کە بریتین لە: ژاوەرو، گاوەرو، ڕەزاو و کەمەرە، لھۆن، دزڵی ، هەورامانی تەخت.

هەورامان ناوچەیەکی کوردییە و لە ناو جەرگەی کوردستانە ، پڕیەتی لە شاخ و داخ و چیا و دۆڵ و نشێو ، چەندەها دەربەند و نواڵە و کەمەر و مای تێدایە ، دەشتایی و تەختایی زۆر کەمە شاخ و چیاکانی هەورامان درێژبوونەوەی زنجیرە شاخەکانی (زاگرۆس)ن بەرزی شاخەکانی لە نێوان (١٢٧٠-٣٣٩٠م)دان، سروشتی خاکەکەی وای کردووە :

زەوی و زاری گونجاوی کەم بێت بۆ کشتوکاڵ و کشتیاری و بە تایبەت بۆ دانەوێڵە ، کومسایی (ئیکتیکافی زاتی) خەڵکەکەی نەدات. بە زەحمەت و ڕەنجێکی زۆر بتوانن لە و شاخ و داخە ، زەوی و زار ڕێک بخەن بۆ کشتوکاڵ و باخ و باخات ، لەبەر ئەمەشە کە باخەکانیان خۆشەویستن لەلایان ، وە خەڵکەکەشی بە زەحمەتکێش بەناوبانگن. گوند و شارۆچکەکانی بەرین و گەورە نەبن ببنە شار ، ئەمەش بووەتە هۆی کۆچکردنی خەڵکەکەی. چونکە گەورەبوونی شار ، لەسەر دوو هێڵە (ئاسۆیی و ستونی) یەکەمیان زیاتر پەیوەندی بە سروشتی خاک و ناوچەکەوە هەیە ، دووەمیان ستونییە کە زیاتر پەیوەندی بە لایەنی ئابووری و تەکنۆکراتی و میعمارییەوە هەیە ، کە بۆ ناوچەیەکی وەک هەورامان کەنارگیرە. بووەتە هۆی لێک دابڕانی لادێکان ، لەناو خۆیاندا و لە نێوان بەشەکانی تری کوردستانیشدا ، هەر بۆیە : لە هەندێ ڕووەوە ، جیاوازی هەست پی دەکرێ ، لە ڕووی جۆری ژیان و خواردن و پۆشاک و نەریت و ، بە تایبەت لە ڕووی زمانەوە وای لێ هاتووە کە زۆربەی ڕۆژهەڵاتناس و هەندێ لە زمانناسی ناوەوەش بە زمانێکی سەربەخۆی لە قەڵەم بدەن.

بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەورامان هەر لە دێر زەمانەوە بەوە ناسراوە کە پڕە لە گوێز جێگیر و بە ئارام بووە لەسەر خۆ ڕاهێنانی خۆی و خۆ گونجاندنیدا و هەرگیز گەرمیان و کوێستانی نەکردووە وەک لە بەشی (عشائر لوء السلیمانیة) دا ئەڵێت : ژمارەی خێزانەکانی هەورامان (٤٠٠٠) بوون و ڕێگا و ڕەویەی ژیانیان جێنشینی بووە و ، کۆچەر نەبوون ، کە ئەم ڕایە هەڵبژێردراوی کتێبەکەی (د.شاکر خەصباک)ە بە ناوی (الأکراد /لاپەڕە ١٧٢) ، کە (مارک سایکس) ئەم ئامارەی بۆ سەرەتای سەدەی بیستەم کردووە.

مێژوو

هەر کەس بچێت بۆ هەورامان دەزانێ مێژوویەکی زۆر کۆنی هەیە و جێگای شەڕ و کێشە و کێ‌بەڕکێ بووە بەتایبەت لە دەورانی حاکمانی نێوخۆیی و دەسەڵاتی حکوومەتی بابانەکان، ئەردەڵانەکان، هێرشی قزڵباش، عوسمانی و سەفەوی، هەمیشە مەیدانی بەربەرەکانی بووە. دەڵێن لەبەر چڕی و سەختی لە دەورانی هێرشی ئەسکەندەر مەقدوونی، هەورامان زیندانی ئەسیرانی شەڕ و تاوانبارانی بەردەستی شا بووە وەکوو فیردەوسی دەڵێ: سکندر بهر کس غضب درگشود اشاره به زندان اورامان نمود

سەرچاوە: ویکیپیدیا