دکتۆر نوری دێرسیمی

ئامادەکردنی: دكتۆر فەرەیدون عەبدولستار

كورتەیەك لە ژیان و چالاكییە سیاسییەكانی

ناوی محەمەد نوری كوڕی مەلا ئیبراهیم كوڕی محەمەد عەلی جۆلیكزادەیە و زیاتر بە دكتۆر نوری دێرسیمی ناسراوە، مەلا ئیبراهیمی باوكی شاعیرێكی میللی و سازژەنێكی بەتوانا بووە كە لە هۆزێكی ناودار و دێرینی دێرسیم بووە بە ناوی هۆزی میلان و دایكیشی لە هۆزی ئاغوچانە بووە، دكتۆر نوری ساڵی 1892 لە ناوچەی دێرسیم لەدایكبووە و ساڵی 1973 لە سوریا كۆچی دوایی كردووە، ساڵی 1899 دەیبەنە قوتابخانەی سەرەتایی سێ پۆلی هۆزات و ساڵی 1904 پەیوەندیی دەكات بە قوتابخانەی ئامادەیی و ساڵی 1911 لە شاری ئەستەنبوڵ لە كۆلێجی پزیشكیی ڤێترینەری وەردەگیرێت و ساڵی 1914 لە سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەم هەروەكو خوێندكارەكانی دیكە لەلایەن دەسەڵاتدارانی عوسمانییەوە راپێچی سوپا دەكرێت و ساڵی 1916 خزمەتی سەربازی زۆرەملێ تەواو دەكات و دەگەڕێتەوە ئەستەنبوڵ بۆ تەواوكردنی خوێندنی لە كۆلێجی پزیشكیی ڤێترینەری و لەبەرواری 22/9/1918 بڕوانامەی بەكالۆریۆسی وەرگرتووە.

زانستی پزیشكیی و نەشتەرگەریی ڤێترینەری بەسەركەوتوویی و بەم شێوەیە ژیانی پیشەیی دەستپێكردووە وەكو پزیشكێكی ڤێترینەری شارەزا و چالاك.

دكتۆر نوری هەر لەسەرەتای ژیانی لاوییەوە خاوەن هۆشیاری نەتەوەیی و نیشتمانی بووە و وەكو كوردپەروەرێك بایەخی بە خەباتی نەتەوەیی داوە و بەشداریی چالاكییە سیاسییەكانی كردووە كاتێك وەكو خوێندكاری زانكۆ لە كۆلێجی پزیشكیی ڤێترینەری لەشاری ئەستەنبوڵ دەبێتە ئەندامی كۆمەڵەی هێڤی خوێندكاران و لە هەمانكاتدا بە هاوكاری هەندێك لە كەسایەتی نیشتمانپەروەری دیكەدا كۆمەڵەیەكیان دامەزراند بە ناوی كۆمەڵەی موحیبانی كوردستان و هەر خۆیشی سكرتێری كۆمەڵەكە بووە.

لەدواییدا بوو بە ئەندامی كۆمەڵەی تەعالی كوردستان و دەستێكی باڵای هەبووە لە دامەزراندنی بنكەكانی كۆمەڵە لە شار و شارۆچكەكانی كوردستان بۆ ئەم مەبەستەش سەردانی گشت هۆز و خێڵەكانی كردووە و هانی داون بۆ یەكگرتن و شۆڕش و هەر بەهۆی چالاكییە سیاسییەكانییەوە دراوەتە دادگای جەنگ، بەڵام لەلایەن سەرۆكی دادگا كە لەو سەردەمەدا مستەفا پاشای یاموڵكی دەبێت ئازاد دەكرێت.

ساڵی 1919 دكتۆر نوری لەگەڵ چەند هەڤاڵێكیدا لە هۆزی قۆچگیری لە ناحیەی عومرانیەی قەزای زارا بڕیار دەدەن رێكخراوێكی سیاسی دابمەزرێنن بەمەبەستی دژایەتیكردنی كەمالییەكان و راپەڕین، بەڵام بەهۆی جموجۆڵە سیاسییە فراوانەكەیەوە جارێكی دیكە ساڵی 1920 دەستگیر دەكرێت و ئەمجارەیان بە هەوڵی حەسەن خەیری ئەندامی ئەنجومەنی مەزنی نیشتمانی توركیا ئازاد دەكرێت و ساڵی 1921 هەروەكو ئەندازیارێكی سەركردە پەنا دەباتە بەر ناوچەی دەرسیم و گشت هۆز و خێڵەكانی ناوچەكە بەسەردەكاتەوە و هۆشیاریان دەكاتەوە لەوەی هێزی كورد لەیەكگرتندایە و لەبەرئەوەی هەروەك كۆمەڵناسێك زۆر شارەزای سروشتی كۆمەڵایەتی ناوچەی دێرسیم بووە لە شێوەی زمان و ئایین و رەوشت و پیشە و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی لەگەڵ سەرۆك هۆزەكان و خێڵەكان و جوگرافیای ناوچەكە و مێژووی خەباتی دەرسیمییەكان لەدژی سوڵتانە عوسمانییەكان، لەبەرئەوە هەوڵەكانی چڕكردەوە بۆئەوەی هۆزەكانی ناوچەی دێرسیم كۆ بكاتەوە و یەكیان بخات و بەهێز بن، بۆ ئەم مەبەستەش توانی پشتگیریی سەردارێكی گەورەی كوردی ناوچەكە سەید رەزا بەدەستبهێنێت.

لەدوای مانگێك لە چالاكییە یەك لەدوای یەكەکانی دكتۆر نوری دادگایەكی سەربازی بە بێ ئامادەبوونی دكتۆر نوری، سزای بەسەردا دەسەپێنێت، ئەمەش لەبەرئەوەی مستەفا كەمال كەسایەتی دكتۆر نوری بە هاندەر و بزوێنەری شۆڕش و راپەڕینەكان دەزانی، فشاری زۆریان خستە سەر ژیانی لەبەرئەوە دوابەدوای كۆمەڵێك جموجۆڵی سیاسی دكتۆر نوری گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە پێویستە توركیا بەجێبهێڵێت و ژیانی ئاوارەیی بگرێتە بەر، ئەوەبوو ساڵی 1937 گەیشتە شاری ئەسكەندەرۆنە لەوڵاتی سوریا و ساڵی 1938 چووە شاری حەلەب، چونكە توركەكان كون بە كون بەدوایدا دەگەڕان، لەشاری حەلەب ئاشنایەتی لەگەڵ بنەماڵەی عەلی ئاغای شیمكانی پەیدا كرد كە ئەوانیش خەڵكی دەرسیم بوون و زەماوەندی لەگەڵ فەریدە خانی كچی عەلی ئاغا كرد و لەهەمان ساڵدا دەچێتە ئوردون لەبەر پێویستی زۆری فەرمانگەكانی ڤێترینەری ئوردون بە پزیشكانی ڤێترینەری و لەدوایشدا بەهەمان شێوە لەژێر فشاری توركەكان لە ئوردون لە كارەكەی لادەبرێت.

لەكۆتایی ساڵی 1939 دەستبەرداری رەگەزنامەی توركی دەبێت و دەبێتە هاووڵاتییەكی سوری و ساڵی 1940 دەگەڕێتەوە شاری حەلەب و لەوشارە نیشتەجێ دەبێت. ساڵی 1941 لە فەرمانگەی ڤێترینەری ئەعزاز وەكو پزیشكێكی ڤێترینەری دادەمەزرێت، بەڵام بەهۆی ئەوەی ناوچەكە نزیك بوو لە سنوورەكانی توركیا كاربەدەستانی ئەو وڵاتە جارێكی دیكە ناڕەزایەتییان دەربڕی، لەبەرئەوە گوێزرایەوە بۆ شاری حەما، ساڵی دواتر بۆ ئەدلب و لەدواییدا بۆ مەعەڕە و جسرسور تا ساڵی 1946 جارێكی دیكە لە شاری حەلەب گیرسایەوە.

لەساڵی 1950 بەتۆمەتی كۆمۆنیستی لەكارەكەی دوورخرایەوە و خۆی خەریكرد بەكاری دیكەوە بۆ دابینكردنی بژێوی ژیانی و هەروەها بە نووسینی چەند كتێبێكەوە.

وەكو مێژوونووسێك دكتۆر نوری زۆر بایەخی داوە بە نووسینەوەی مێژووی خەباتی رزگاریخوازیی گەلی كورد لە شۆڕشەكانی كوردستانی باكوور و بەتایبەتی ناوچەی دەرسیم