شەهید مەلا عەلی

ژیاننامە

ناوى ته‌واوى: حوسێن مەولود ئه‌حمه‌د

لە ساڵی 1953 لە گوندی بەربەردی ناحیەی ماوەتى شارباژێڕ له‌ دایكبووه‌.

له‌ ساڵی 1958 ماڵیان گواستۆته‌وه‌ گوندی (كۆپەی) ناحیەی سورداش.

له‌ ساڵی 1959 چوه‌ته‌ به‌ر خوێندن لە خوێندنگای سەرەتای چەرمەگا.

له‌ ساڵى 1962 به‌هۆى سوتانی گوندەكانی ئەو ناوچەیە پۆلەكانی سەرەتایی لە سەرچنار و ماوەتو چەرمەگا تەواو دەكردووه‌.

لە پۆلی شەشەمی سەرەتایی ده‌ستى به‌نوسینه‌وه‌ى یاداشته‌كانى خۆى كردووه‌ و تۆمارى كردووه‌ و روداوەكانی ساڵ بە ساڵ داڕشتۆته‌وه‌.

دواتر بۆ خوێندنى ناوه‌ندى چوه‌تە خوێندندنگای ناوەندی (وەگەن) لە سلێمانی.

له‌ ساڵى 1972 چوه‌ته‌ خوێندنگەی ئامادەیی سلێمانی.

لە سەرەتای ژیانیەوە خولیای ئەدەب و نووسین بووە، نه‌ك به‌ تەنها لە بواری شیعردا، به‌ڵكو لە بوارەكانی دیكەی ئەدەبدا وەك چیرۆك و پەخشان و وەرگێڕاندا دەستی هەبووە .

لە ژیانیدا هەرگیز تەنها بە كارێكەوە خەریك نەبووە، لەبەر ئەوەی لە لادێ ژیاوە، ڕۆژانەش كە لە خوێندنگە گەڕاوەتەوە خەریكی ئیش و كاری كشتوكاڵ بووە، یان شوان بووە، بەڵام پتر ئارەزووی لە شوانی بوو، لەبەر ئەوەی دەیتوانی لە دەشت و كێو شوانیش بكات و خۆشی پەروەردە بكات بە خوێندنەوە، هەموو جار دەیوت: "باشترین شوێن بۆ خوێندنەوە و تێگەیشتن و وەرگرتنی بابەتەكان دەشت و دەرە، لەلایەك هەوای پاك و هێمن و دڵگیرە، لە لایەكی ترەوە هیچ كەس خەریكت ناكات بە شتێكی لاوەكیەوە، بۆیە كەمتر ئارەزووی بە كاری كشتوكاڵی بوو، دەیوت ؛لەم بوارەدا مرۆڤ دەبێ هەردەم دەست و میشكی خەریك بكات بە ئامێرەكانەوە".

له‌ ساڵی 1975 چوه‌تە زانكۆی سلێمانی و له‌ كۆلیجی ئاداب بەشی كوردی وه‌رگیراوه‌.

له‌ ساڵى 1977 ئه‌وكاته‌ى خوێندكارى قۆناغى دووه‌م بووه‌ فه‌رمانی گرتنی لەلایەن رژێمی به‌عس بۆ دەرچووه‌ و بەردەستیان ناكەوێت.

له‌ رۆژی 11/5/1977 خۆی گەیاندۆتە ڕیزەكانی هێزی پێشمەرگەی كوردستان.

تاكو رۆژى 11/5/1977، كه‌ ئه‌و رۆژه‌ بووه‌ پەیوەندی كردووه‌ بە هێزی پێشمەرگەی كوردستان لە (هەرێمی چوار)ی ئەوسای یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئەم بەرهەمانەی هەبووە:

یه‌كه‌م: كورتە چیرۆك:

شانەی گەنم.

كۆچەری.

سێبەری سابات .

بەری دارەبەن .

دووه‌م: دیوانی شیعریی كلاسیكی و نوێ كە پتر لە (100) لاپەڕە بووه‌.

سێیه‌م: وەرگێڕان:

وەرگێڕانی كۆمەڵە چیرۆكی الارواح المتمردە ی جوبران خەلیل جوبران بۆ كوردی لە عەرەبیەوە .

وەرگێڕانی پەرتووكێكی بڕیار لەسەر دراو بۆ خوێندنی كۆلیژی ئاداب بۆ زمانی كوردی لە عەرەبیەوە .

وەرگێڕانی هەندێ نامیلكەی ماو تسی تۆنگ بۆ زمانی كوردی لە عەرەبیەوە .

وەرگێڕانی نامیلكەی یومیات جندی الڤیتنامی بۆ زمانی كوردی لە عەرەبیەوە .

هەندی شیعری شاعیری گەورەی فەلەستینی مەحمود دەروێش

چواره‌م: ئاخاوتنێك لەگەڵ چەند كادرێكی حیزبی دیموكراتی كوردستان ئێران ، لە حەفتاكاندا، لەگەڵ چەندین بابەتی دیكه‌.

له‌ ساڵى 1977 ئه‌كاته‌ى پێشمەرگه‌ بووه‌ كۆمەڵێك بابەتی ئەدەبی نووسیووه‌، به‌ تایبه‌تى ئه‌وكاته‌ى لە خولی كادیران بووە.

له‌ ساڵی ١٩٧٧ نه‌یتوانیوه‌ زۆربەی بەرهەمە ئەدەبیەكانی و ئەلبوم و وێنە و كەلوپەلەكانی دەرباز بكات كە لە بەشی ناوخۆیی خوێندكارانی زانكۆی سلێمانی بوون، بۆیه‌ كەوتنە بەردەستی ئەمنی سلێمانی.

له‌ ساڵى 1977 ڕژێمی بەعس دواى گه‌ڕانێكى زۆر به‌دوایدا، لە ئەنجامی ئەو گەڕانەدا كتێبخانەكەیان لە ماڵی خۆیان لە گوندی (كۆكە) كەوتە بەر دەستیان، كه‌ كتێبخانه‌كه‌ وه‌كو كتێبخانەی كۆمەڵە بووه‌.

له‌ ساڵی 1979 كاتێك لە گوندی كرژە لە شەڕێكدا بە برینداری بە دیل ده‌ستگیركرا، بەشێك لە بەرهەم و وێنەكانی لە ئەلبوومێكی بچووكدا كەوته‌ دەست سەربازەكان و لەناو چوون.

له‌ رۆژى 30/1/1979 لەكاتێكا بۆ كارێكی شۆڕشگێرانە لەگەڵ هاوڕێی دكتۆر (مارف عوسمان عبدولرحمان عەسكەریی) دەچێت بۆ گوندەكانی ناوچەی سورداش دوژمن پێیان دەزانێت و بەهێزێكی گەورەوە گومارۆ دەدرێن باش بەرگریەكی توند بریندار دەكرێت و لەگەڵ هاوڕێی ناوبراو بەدیلی دەستگیر دەكرێن.

بەر لەشەهیدكردنی چەندین پارچە شیعری زۆر ناوازە و جوانى له‌ زینداندا نوسیوه‌، كە هەمووی دەرخەری ئەو ڕاستییە كە چەند بێباك بوە لە مەرگ و سێدارە، دیارترین. شیعر كه‌ نوسیویه‌تى (سێدارەیە)، كەهونەرمەندی نەمر (حەمە جەزا) كردویه‌تى به‌ گۆرانى.

زۆربەی شیعرەكانی دیوانەكه‌ى بە ناوەرۆك گەورەیە، لە ماوەی ئەو مانگ و نیوەی كە لە ژووری بەندیخانەی قەسابخانەی موسڵدا ماوەتەوە لە چاوەڕوانی سێدارەدا نووسیویەتی، وەك دەربڕینی هەڵوێست و نەبەزینی خۆی لە ڕۆژانی چاوپێكەوتندا ناردوونیە دەرەوەی بەندیخانە.

لە رۆژی 6/6/1979 له‌ دادگای هەئیەی خاصەی كەركوك دادگایی دەكرێت و بڕیاری لە سێدارەدانی بۆ دەردەكرێت.

شەوی 22-23/7/1979 لەدوای دەرچونی فەرمانی لە سێدارە دانیەوە تا رۆژی جێبەجێكردنی فەرمانەكەی كەتەنها مانگ و نیوێكی خایاندوە لە قەسابخانەكەی موصڵ لەگەڵ دوهاوڕێی تری بە ناوەكانی (ئەڵوەند عومەر عەلی) و (عەلی عالی حسێن) لە سێدارە دراوه‌.

وەكو چەندین تێكۆشەری دیكەی كورد تەرمەكانیان نەداراوه‌ته‌ بە كەسوكاریان و لە ( وادی عەگاب) بەدەر لە هەموو داب و نەریتێكی دینی و كۆمەڵایەتی كراون بە ژیر خۆڵەوە و نێژراون.

دواى چەند ڕۆژێك بە لێهاتوویی كەسوكاریان توانراوه‌ گۆڕەكانیان بدۆزرێتەوە و دیاری بكرێن كە كامیان گۆڕی كامیانە و كێلیان بۆ دانراوه‌.

له‌ مانگى 6/2006 لەدوای پرۆسەی ئازادیی عێراق روفاتی پیرۆزی لەگەڵ چل شەهیدی دیكه‌ هێنرانەوە بۆ باوەشی نیشتیمان و دوائارامگای پیرۆزیان لە گردی ئابڵاخ بە خاك سپێردران.

له‌ ساڵی 1982 لە شاخ بە هاوكاری چەند سەركردە و پێشمەرگەیەك و یەكێتی نووسەرانی كوردستان چاپی یەكەمی دیوانەكه‌ی چاپكراوه‌.

له‌ ساڵی ١٩٩٧ دەزگای ڕاگەیاندنی خاك و چاپەمەنی زاموا چاپی دووەمى دیانه‌كه‌ى چاپكرایه‌وه‌.

له‌ ساڵی 1998 چاپی سێیەمی دیوانه‌كه‌ لەسەر ئەرك و تێچوونی خێزانه‌كه‌ى چاپكراوه‌ته‌وه‌.

له‌ ساڵى 2020 چاپی چوارەمى دیوانه‌كه‌، له‌لایه‌ن مەڵبەندی ڕێكخستنی پێشمەرگەی یەكێتی نیشتمانیی كوردستان و بەشی ڕوناكبیریی چاپكراوه‌ته‌وه‌.

له‌ ساڵی 2011 لقی سلێمانی یەكێتی نووسەرانی كورد شیعر و هەڵوێست دیوانی مەلا عەلی و چەپکێک بەڵگە و بیرەوەری به‌چاپ گه‌یاندووه‌.

شەهید مەلا عەلی... پەتی قەنارە دەكاتە گەردن‌ و دەنوسێت:

مەرگی ئاوا ناگۆڕمەوە بەسەد ژین

ژینێك سەرم بۆ دوژمن بێ‌ بە پەرژین

سەربەرزییە كە پێڵاوم ئەبینن

بەسەر سەری دوژمنەوە لەبەرزین

مەلا عەلی؛ شادومانە كە تا دواهەناسە بەپێوەیە‌و دەشنوسێت:

نەڵێن دەمرێ‌‌و لەترسی مەرگ پەشێوە

پێشمەرگە بم، هەر ئەكەومە پێش ئێوە

بەمەرگی پێش مەرگی ئێوە ئاسودەم

دوانامەی شەهید (مـــەلا عەلی)، ئەم نامە یە (٤٥) دەقە پێش لەسێدارەدانی بۆ كەس و كاری نوسیویێتی:

(بســــــــــــم اللە الرحمن الرحیم)

خزمان براكانم دایك و خوشكەكانم

باوكە گیان داواكارم لە یەزدانی مەزن

كەوا خوا سەبوویت بدا....

باوكە گیان:زۆر بە داخەوەم كەوا لەسەرە

مەرگ دا نەم بینیت كەوا ریشە

سپیە پر غەمەكەت ماچ بكەم...

برایانم تكام وایە كە كوێرایەڵی قسەی

دایك و خاڵ و مام و باوكم بن وەلە

قسەی باوكم دەرنەچن بە هیچ

جۆرێك...

هاورێی شیرینم غازی فا‌‌صل دێت

بۆلاتان هەروابزانن من هاتومە تەوە

ئیتر بەخواتان ئەسپێرم

حسین مەولود

ژوری سێدارەی موصڵ

شەوی 22/23-7-1977 كاتژمێر 11:15

چاوەرێی خنكاندنم

یادێكی كوردستان

هاتەوە یادم شەوێكی قەندیل

هێنایە گریان دڵەی مات و دیل

ئەو دەستەی لەوێ بەفراو ئەتەزاند

داخ كراوە لێرە بە ئاگر و ژیل

بە دەم ڕێگەوە بە نوكتە بازی

پیشێ‌نمان ئەدا وەزعی ناڕازی

نەمان ئەزانی ، چۆن ئەبڕێ وا زوو

ڕێ ی دووری بەرە و لوتكەی هەورازی

سەرما و هەورازی قەندیل پیرۆز بێ

هەموو ئومێدتان هەر بە نەورۆز بێ

فەرامۆش ئەبێ ، ئەو كاتە هەرچی

ڕۆژێكی زستان سەخت و ئاڵۆز بێ

قەندیل كوێستانی دڵگیری وڵات

هەر هەتاكوئاب داڵدەتان ئەدات

ئیتر دەواری داڵدە نامێنێ و

تارای زیوینی نوێ ئەكرێ خەڵات

دواییش جریوە و بەفراوی بەهار

ئەسڕێ لە دڵان خەمی ڕۆژگار

ئەدڕی لە بەریا بەرگی وەرزی كۆن

ئەیگۆڕێتەوە بە شاڵی گوڵدار

چەندەش ماندوو بن ئەحەسێنەوە

مادام بە ئازاد سەر ئەنێنەوە

مادام بە ویست و ئارەزووی خۆتان

دەستتان بە چەكی تۆڵە ستێنەوە

خۆزگە منیش هەر لەوێ مابایەم

چەكەكەم بەس بوو لە جێ ی سەرمایەم

ڕانابرێ تەمەن لەم گەرمەسێرە

چونكە پەروەردەی ئەو جێ سەرمایەم

هاتەوە یادم شەوێكی سارا -

لە نێو كەژاوەی وەرزی بەهارا

چیمەن ڕاخەر و ، ئاسمانی شینی _

پڕ لە ئەستێرەش ، دەسماڵ و تارا

وەك ڕازانەوەی ئاڵ و واڵای بووك

لە ناو ئامێزیا لەشم ئەبوو سووك

چۆن بەسەر بووكا نوقڵ ئەبارێ

بە ئێمەش ئەبڕا نوقڵی بەڵاڵوك

كانی بەفراوی پڕ لە زیخ و چەو

ئەفسوونی ئەڕشت لەبەر مانگەشەو

خشەی دارمازووی بەر شنەی فێنك

چپەی دوانی بوو لە جێژوانی ئەو

جریوەی مەلی لانە لێ ون بوو

شمشاڵی شوانی شیعری ( هێمن ) بوو

داری جێ لانەی شەوی ڕابووردووی

بێلانەیەكی تری لە بن بوو

شەو ئێشكچی بووم لەگەڵ هاوڕێ یەك

لە شوێنێكی بەرز لە بن هەرمێ یەك

خەیاڵی خاویش خولیا و خەریكی -

گەڕانی خۆی بوو بۆ هەموو جێ یەك

جارێك پەپوولە و ، جارێكیش مەل بوو

جارێك پشت كۆم و دەست كۆڵ و شەل بوو

جارێك فیشەكی ناو لوولەی چەكی

پارتیزانێك بوو ، چاوەڕێ ی هەل بوو

جارێك بە هەوای هەناسە ئەبزووت

جارێك جێگرتوو وەك كێوی برزووت

جارێك سەهۆڵی چۆڕاوگەی دۆڵی

سێدارە

برا دوور و خزم دوور و كەسم دوور

بە نا بەڵەد ، تەمەن ئەمبا بەرەو ژوور

بەڵام ڕوونە بەرەو سێدارە چوونە

خەنەی خوێنم لە پێ ئەگرێ ئاڵای سوور

بەرەو ژووری بەرەو ژووری سێدارە

ماندووی كردووم و شوێنەكەم شێدارە

كە نیشانەی پەشێوی پێوە شێوەم

ئەوە برینی ئەشكەنجەیە و جێ دارە

نەڵێن ؛ ئەمرێ و لە ترسی مەرگ پەشێوە

پێشمەرگە بم هەر ئەكەومە پێش ئێوە

بە مەرگی پێش مەرگی ئێوە ئاسوودەم

ڕووشم ، زەردەی پێكەنینی هەر پێوە

گەرچی بەرەو دوا ماڵی ژین بەڕێوەم

یەكەم ماڵی نەمردنم دیارە لێوەم

بەشم چونكە مردنی ناو جێ نیە

شادم كە تا دوا هەناسەش بە پێوەم

مەرگی ئاوا ناگۆڕمەوە بە سەد ژین

ژینێك سەرم بۆ دوژمن ببێ بە پەرژین

سەربەرزیە كە پێڵاوم ئەبینن

بە سەر سەری دوژمنەوە لە بەرزین

پێ لە سەریان دائەنێم و ئەڕوانم

بەرەو شاری جێ هەواری كاروانم

ئەگەم پێ یان چونكە دیارە جێ پێ یان

ئێرەیە و لێی لانادەم تا ئەتوانم

ئەوا ئێستا كەوتوومە شوێن پێشڕەوێك

كە لێرە بووە لە پێش مندا چەند شەوێك

دیارە منیش هەر ئەوەندەی لێ ئەبم

وا بە نوێنی ئەو ئەشكێنم سەرخەوێك

خۆ بە نوێنی جێماوی دائەپۆشم

تا پێ ی سووك بێ ، ئێسی لاشەی نەخۆشم

بۆتە بەڵگە بە شوێن ئەودا ڕۆیشتنم

ئاخۆ كێ ی تر پێ ی دێتە شوێنی خۆشم

دیسان ڕێگای شوێنێكی كەم لە پێشە

ڕێ ی گۆڕستان كە دڵنیام ئەو لەوێشە

ئەگەر لاشەم نەشێ ببرێتە شوێنی

گیانم لە سەر گڵی سەر گۆڕی مێشە

كە دڵنیام ئەچێتە جێ ی شانازی

لەو ڕێ یەدا منیش ئەكەم گیان بازی

كە ئەو خوێنی خەڵاتی ڕێ ی خەباتە

خوێنی منیش ئەنەخشێنێ ڕێبازی

ئەو مەرگەی لێم ترساوە ئەیلاوێنم

بۆ ناوێرێ بێت و بگرێ داوێنم

با بمناسێ كە پێشمەرگەی كۆمەڵە و كادرێكی دەست و داوێن خاوێنم

كە پاش مردن هەبوو دنیایەكی نوێ

تا ئەو كاتە با گیانیشم تێر بنوێ

چونكە ڕۆژی هەستانەوە ، دەرفەتی

فرمانێكی وەك ئێستام هەر بۆ ئەلوێ

لەو دنیایەش هەر پێشمەرگە و كادرم

كە هیچ نەبێ لەوەی ئێستا چاترم

لێرە خاوەن ئەزموونی ڕێی خەباتم

لەوێ لەنێو كورەی شۆڕش ئاگرم

ئەگەر لێرە نەمتوانیبێ بجەنگم

لەوێ بە دەست هاوڕێ یەكەوە تفەنگم

ئەگەر لێرە بە جێ مابم لە كاروان

لەوێ لە پێش كاروانەوە پێشەنگم

زیندانی موسڵ  بەشی سێدارە   

18/6/1979

سەرچاوە

بنکەی ڕوناکبیریی گەڵاوێژ