شاعیر و مێژوو نوسێکی کوردستانی ِمحەمەد رەسول هاوار

نووسینی و ئامادەکردنی: عومەر مەعروف بەرزنجی

ئێوارەی رۆژی هەینی رێکەوتی (30-11-2006)، شاعیرو نووسەرێکی دیار، مرۆڤێکی بوێرو خاوەن هەڵوێست و هەقبێژ، خەباتکارێکی دڵسۆزو نیشتمان پەروەرێکی کورد ویست، رۆڵەیەکی بەئاگاو ماندووی رێگای خەبات و ژیان، مێژوونوسێکی کارامەو قەڵەمێکی بەتوانستی هەڵسەنگاندن و ساغکردنەوەی بەڵگەی مێژوویی، کەسایەتییەکی راستگۆو قسە لەڕوو، خاوەنی چەندین بابەت و کتێب و لێکۆڵینەوەی دانسقە، لەتەمەنی (82) ساڵیداو لەشاری لەندەن کۆچی دوایی کردو چووە ژیانی جاویدانییەوە.

خوالێخۆشبوو (محەمەد رەسول هاوار) لەشیعرو چیرۆک و وتارو بابەتی رەخنەیی و گۆشەی تایبەتی و کاری ڕۆژنامەنووسی و بواری مێژووی هاوچەرخی کوردیدا بەرهەمێکی زۆری هەیە، ئەم بابەتانەیش بەری ڕەنج و ماندووبوونی (64) ساڵی نووسینە، ئێمەش لەساڵیادی ئەم مرۆڤە مەزن و شایستەیەدا دەمانەوێت کەبە نووکە قەڵەمێکی درشت چەند دێڕێک سەبارەت بەکارو رەوت و بوارەکانی نوسینی بخەینە بەر چاوو لەهەرگوڵەی بۆنێک بکەین.

(1) یەکەم بەرهەمی بڵاوکراوەی هاوار دەگەڕێتەوە بۆ تەمەنی هەژدە ساڵی، بابەتەکەیش بریتییە لەپارچە شیعرێک بەناونیشانی (وێنەی کوردستان) و ساڵی (1942) لەگۆڤاری (گەلاوێژ)(1)دا بڵاوکراوەتەوە، لەو ساڵەوە هەتا دوا ساڵەکانی ژیانی دەستبەرداری شیعر نەبوو، لەکات و سات و بۆنەی تایبەت و وروژاندنی هەست و دەووندا شیعری وتوە، یەکەم دیوانی بەناوی (یادی بادینان) لەدوو توێی (112) لاپەڕەداو ساڵی (1959) لەچاپخانەی (ژین)ی سلێمانی بەچاپیگەیاندووە، کەبریتییە لەو شیعرانەی کە لەسەرەتاوە تا دەوروبەری شۆڕشی چواردەی تەمموزی (1958) وتوونی و زۆریشیان لەگۆڤاری (گەلاوێژ)و رۆژنامەی (ژین)و (هەتاو) و (هیوا) دا بڵاو کراوەنەتەوە، دواتریش لەدەرەوەی وڵات چەندین کۆمەڵە شیعری چاپکردووە.

شیعرەکانی هاوار هەر لەسەرەتاوە پابەند بوون بەبەرەی میللەت، هەندێکیشیان دەچنە خانەی رۆمانسیزمەوە، بەڵام ریالیزمی شۆڕشگێڕانە بەسەر زۆرینەی بابەتەکاندا زاڵە، ناڵەی لێقەوماو و نرکەی جوتیارو کزۆڵەیی هەژارو جۆشی کوردایەتییەکی راستەقینەو دەنگی دڵیری ئازادیخوازان و بەگژداچوونەوەی نەیارانی نەتەوەو نەفرەتلێکردنی بەکرێگیراوان و زۆری تریش بوونەتە کەرەستەو ناوەڕۆکی شیعرەکانی هاوارو بەردەوامیش چاوی بڕیبووە ئاسۆی سەرفرازی و بەگەشبینییەوە دەیڕوانییە ژیان:

سەد پەڵە هەوری تاریکو چڵکن

ناتوانێ بەری رۆژ بگرێ لەمن

قەت رۆژ ون نابێ و ناشارێتەوە

هەرهەورە ئەڕواو ئەڕەوێتەوە(2)

لەدوای شۆِرشی چواردەی تەموزی ساڵی (1958) بەدواوە، مامۆستا هاوارم ناسیوەو تێکەوڵاویم لەگەڵیدابووەو لەسەرجەم کارو بەرهەمەکانی ئاگادارم، لەو کاتەوە هاوارم بەرووناکبیرێکی بوێرو راستگۆو هەقبێژ زانیوە، لەبەر خاتری هیچ دەستەو تاقمێکی تایبەتی چاوی لەهەڵەو گزیکردن و لەرێ لادان نەپۆشیوە، لەسەرەتاوە تابنەتای ژیانی پیایاندا هەڵشاخاوەو بەشیعرو نووسین سەرزەنشتی کردوون، یان بەواتایەکی تر (گرنگی مێژوویی و دەوری شۆڕشگێڕانەی مامۆستا هاوار لەوەدایە کەنوسین و شیعرەکانی تەنیا لەئاستی هەست و دەربڕیندا نەگیرساونەتەوە، بەڵکو شیعرەکان و وشەکان داگیرساون و کڵپەیان سەندووە، بوونە هەڵوێستی سیاسی شۆڕشگێڕانەو رەخنەگرانە، هەستی بێ هەڵوێست وەک ئاوێنەیەکی ساردوسڕ وایە، دەتوانێ دنیا عەکس بکاتەوە، بەڵام ناتوانێ کاری تێکاو بیگۆڕێ)(3)و لەمەوە تێدەگەین کە (نووسەرو شاعیری بێ هەڵوێست لەپەراوێزی مێژوودا دەژین، بەرهەم و هونەرەکەیان هەرچەندە بەرز بی َ، لەشیکردنەوەی دواییدا خزمەتی دەسەڵاتی باوو گەمەی سیاسەت لەسەر حیسابی رەوشت و ویژدان و بەرژەوەندی گەل دەکات، تەنیا هەڵوێستی رەخنەگرانەو شۆڕشگێڕانەیە کەدەبێتە هۆکارێکی مێژوویی و کولتوری و روناکبیری و ئایدۆلۆژیایی بۆ گۆڕین و چاککردن و دروستکردنی نوێ)(4). باشترین نموونەیش لەوەدا دیاری دەدات کەمامۆستا هاوار لەسەرەتادا باوەڕی بەمارکسیزم بوو، لەشیعرە سەرەتاییەکانیشدا بەرگریی لێکردون و کۆمەڵە شیعری (یادی بادینان)ی ساڵی (1959) بەڵگەی ئەم قسانەیە، بەڵام کەرۆژنامەی (پراڤدا)ی زمانحاڵی حزبی کۆمۆنیستی سۆڤیەتی بابەتی پشتگیری سەبارەت بەڕژێمی بەعس دەنووسی و نکۆڵی لەجینۆسایدی کورد دەکرد، هاوار خۆی پێنەگیراو بەڕوویدا هەڵشاخا:

بۆ چنگێک پارەی رژێمی فاشیست

شەرەف و وشەو پێنووست دۆڕان

لای خۆت ئینجیل و ئاڵای مەبدەئبوی

ناوی خۆت نابوو، پاڵپشتی گەلان

دەک خەجاڵەتی بیرو بڕوابی

هەتاکو ماوی سووک و ریسوابی

(2) هاوار لەساڵی (1949) بەدواوە تا ساڵی (1960) حەوت چیرۆکی لەگۆڤاری گەلاوێژو رۆژنامەی (ژین)دا بڵاوکردووەتەوە، یەکەم چیرۆکی بەناونیشانی (دوو دڵ) لەژمارە (2)ی مانگی مایسی ساڵی (1949)ی گۆڤاری گەلاوێژدا بڵاوکراوەتەوە، زۆریان کۆمەڵایەتین، هەریەکەیان بەپێی بارودۆخی ئەو رۆژگارە باس لەکێشەیەک دەکەن، گەر لەگەڵ چیرۆکەکانی قۆناغی گەلاوێژو دواتریشدا بەراوردیان بکەین دەگەینە ئەو باوەڕەی کەهاوار بەیەکێک لەچیرۆکنووسە سەرکەوتووەکانی ئەو رۆژگارە دابنێین. بەشبەحاڵی خۆم سی ساڵ بەر لەئێستا لەکتێبی (لێکۆڵینەوەو بیبلیۆگرافیای چیرۆکی کوردی 1925-1969)دا کەساڵی (1978) چاپکراوە، لەم چیرۆکانە دواوم و هەموویانم تۆمار کردووەو بەراوردم کردوون.

(3) ساڵی (1979) مامۆستا محەمەد رەسول هاوار وڵاتی بەجێهێشت و لەشاری لەندەن گیرسایەوە، ئەم رۆیشتنە گۆڕانێکی بنەڕەتی بەسەر کارو ژیان و بیرکردنەوەو بەرهەمی مامۆستا هاواردا هێنا، هاوار لەو وڵاتەدا بەکزۆڵەیی دانەنیشت، بەڵکو بەرنامەی ژیان و نووسینی تا رادەیەکی زۆر گۆڕا، هەرچەندە دەستبەرداری شیعرنەبوو، چەندین کۆمەڵە شیعری بڵاوکردووەتەوە، بەڵام تەنیا بەشیعرەوە نەوەستا، بەڵکو بەرنامەیەکی داڕشت بەمەبەستی گەڕان و پشکنین و دۆزینەوەو وەرگێڕانی ئەو بەڵگە دانسقانەی کەپەیوەندی راستەوخۆیان بەمێژووی هاوچەرخی کوردەوە هەیەو لەوێ پارێزراون، بەتایبەتی دۆکیۆمێنتەکانی ناو ئارشیفی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا. هاوار بەشێنەیی زۆربەیانی دەستخستووە، لێیان ورد بووەتەوە، بەراوردی کردوون، دوای خوێندنەوەو پۆلێنکردن و بەسەرکردنەوەیان، کەوتە سەر ئەو باوەڕەی کەمێژوویەکی سەرتاپاگێڕی بنووسێتەوەو کۆمەڵێ کتێبی گەورەو ناوازە بخاتە کتێبخانەی کوردییەوە کە تا ئەو کاتە لێکۆڵینەوەی وابەنرخ نەگەیشتبوونە خوێندەوارانی کوردو زانیارییەکان نەبیسترابوون.

یەکەم کاری ناوازەی کتێبی ن(شێخ مەحمودی قارەمان و دەوڵەتەکەی خوارووی کوردستان)ە کە لەدوو بەرگی گەورەداو ساڵانی (1990-1991) بەقەبارەی (1439) لاپەڕە بڵاوکردەوە، ئەم کتێبە باشترین سەرچاوەو لێکۆڵینەوەی مێژوویی باوەڕپێکراوە سەبارەت بەژیان و کارو شۆڕش و گرفت و ئاڵۆزییەکانی مەلیکی کوردستان (شێخ مەحمودی بەرزنجی). جگە لەبەڵگەی زیندوو کەباڵی بەسەر کتێبەکەدا کێشاوە، مامۆستا هاوار دەیان سەرچاوەی کوردی و عەرەبی و ئینگلیزی خوێندووەتەوەو توانیویەتی بەوپەڕی راستگۆیی و ویژدانەوە زنجیرەی باسەکان پێکەوە بلکێنێ و لێکۆڵینەوەیەکی ورد بەئەنجام بگەیەنێت.

کتێبەکە هەموو لایەن و کێشەکانی ئەو رۆژگارەی گرتۆتەوەو کۆمەڵێ هەڵەی ناوخۆو دەرەوەی ڕاستکردووەتەوە و وەڵامی گونجاوی داونەتەوە. مامۆستا هاوار لەم کارەیدا ماندوو بووە، پەنای بردۆتەبەر بیرەوەرییەکانی (شێخ رەوفی شێخ مەحمود) کەتا ئێستا بەدەستنوووسی ماوەتەوە، پرس و سۆراخێکی زۆری بەخوالێخۆشبووان (بابا عەلی شێخ مەحمودو تۆفیق وەهبی و عەلی کەمال) کردووەو سوودی لێوەرگرتوون کەهەموویان لەو رۆژگارەدا ژیاون. بەم پێیە توانییەتی کەوەک مێژوو نوسێکی بەئاگا وردوو درشتی رووداوەکان تۆماربکات و دوای بەراوردو هەڵسەنگاندن روناکییان بخاتەسەر.

کتێبێکی تری هاوار کە لەئاستێکی باڵادایە بەناونیشانی (ئیسماعیل ئاغای شکاک و بزووتنەوەی نەتەوایەتی کورد) کە لەساڵی 1995 لەقەبارە ی (697) لاپەڕەدایەو یەکەم کاری گەورەیە سەبارەت بەسمکۆی شکاک.

کتێبێکی گەورەتری هاوار سەبارەت بە(باکووری کوردستان)ەو لەسێ بەرگی گەورەدایەو بەقەبارەی 1344 لاپەڕەیەو ناوەندی چاپەمەنی و راگەیاندنی خاک ساڵی 2004 بەچاپی گەیاند.. لەمیشەوە دەگەینە ئەو راستییە کەمامۆستا هاوار ئەو مێژوو نووسە مەزنەیە کەتوانیویەتی مێژوویەکی قووڵ و سەرتاپاگێڕی هەموو بەشەکانی کوردستان تۆماربکات و لەم بوارەدا گرەوی سەرکەوتنی بردەوە.

(4) محەمەد رەسول هاوار پێویستییەکی تری بەئەنجام گەیاندووە کەبریتییە لەنووسینەوەی بیرەوەرییەکانی لەدوو بەرگدا بەناونیشانی (کوێرەوەری و بیرەوەری 1984) و (هۆرەی دەروێشی یاخی 1986). لەم دوو بەرگەدا بەشێوەیەکی ئەدەبی و شێوازێکی رەوان، ژیان و بەسەرهات و یاداشت و رووداوەکانی رۆژگاری خۆی گێڕاوەتەوە، گەڕاوەتەوە بۆ ناوچەی شارباژێڕو ئاواییەکانی (موبرەو چەمیاڵە و شیوەکەڵ)و بەسەرهاتەکانی سەردەمی منداڵی. ئەوەی زیاتر بیرەوەرییەکانی جوانتر کردووە پەنابردنێتی بۆ بڵاوکردنەوەی هەندێ شیعر کەپەیوەندییان بەرووداوەکانەوە هەیە، دیارە وەکو خۆشی دەڵێت (بیرەوەرییەکانم لەتەق و هوڕی گوللەی تفەنگ و مەترە لۆزەکانی شەڕی بەردەرگای سەراوە دەستپێدەکات)(6)

پەراوێزەکان:

1- گۆڤاری گەلاوێژ، ژ 11- 12 س 3، تشرینی دووەم و کانونی یەکەم 1943

2- کۆمەڵەشیعری (یادی بادینان، سلێمانی، 1959، ل 41)

3- دکتۆر کەمال میراودەلی، کتێبی لەگەڵ تۆفیق وەهبی دا، هاوار، سلێمانی، 2007، ل 103

4- هەمان سەرچاوە

5- هەمان سەرچاوە

6- کوێرەوەری و بیرەوەری، هاوار، 1984، ل 90