ڕۆڵی کوردناسە ڕۆژئاواییەکان لە ناساندنی کوردستاندا (بەشی 01)

نووسینی: مژدە عەلی

دەسپێک:کوردناسی وەک زانستێک لە کۆتایی سەدەی نۆزدە،بەشێوەیەکی ڕێژەیی لە رۆژهەڵاتناسی جیا بۆوە، هەر ئەم زانستە لە زانکۆکانی ئەوروپا و ئەکادیمییەکانی فەرەنسا، رووسیا، ئەلمانیا، ئنگلستان، سوید و ئەرمەنستان…هتد، هەڵبەت وەک بەشێکی سەر بە ئێرانناسی دەخوێندرا لەبەر هەندیک هۆکاری سیاسی.

لە ڕووسیا لە ١٩٥٥. ەوە بۆ یەکەمین جار بەشی لیکۆڵینەوەی کوردناسی لە رۆژهەڵاتناسی ئەکادیمی (سانت پتسبۆرگ)لە ئێرانناسی جیاکرایەوە و کرا بە بەشێکی سەربەخۆ.زۆریک لە مێژوو نوسان و نووسەران ئاماژە بەوە دەکەن کە کوردناسی زانستێکی ئەوروپاییە، چونکە زاناو میژوو نوسە ئەوروپییەکان یەکەم کەس بوون بایەخیان بە کورد داوە و لەسەر میژوو ،کلتور ، فەرهەنگ و لایەنی ژیاری و کۆمەلایەتی کوردستانیان نوسیوە ئەم زاراوەیە لە کوردیدا وەک رۆژهەلاتناسی دەناسریت و زاراوەیەکی نوییە،لەپاڵ ئەمەشدا لە سالی ١٩١٣دا زاراوەی کردۆلۆجیا بۆیەکەمجار لە گۆڤاری رۆژی کورد لەلایەن(عەبدوڵا جەودەت) ەوە نوسراوە لە وتاری(اتحات دولی)بەزمانی تورکی عوسمانلی ،هەروەها لە هەریەکە لە ژمارەکانی(٢٢،٢٣،٢٤) ی گۆڤاری هاوار لە ١٩١٣دا لە وتاریکی ( جەلادەت بەدرخان) بەناونیشانی:( کوردو کوردستان ب چاڤی بیانیان) ئەم زاراوەیە بەکار هاتوە.

بیگومان کوردناسی دواجار لە سودی هەموو زانستەکانی وەک :جوگرافییە،مێژوو،فۆلکلۆر، هونەر،ئەدەبییات،ئارکۆلۆژیی،ئەنتۆگرافیا،دەستنووس و زمان و بیلۆگرافیا …..هتد هەموویانی پێکەوە کۆکردۆتەوە و بوونەتە گە جینەیەکی پڕ گەوهەر بۆ نەتەوەی کوردو شارستانیەت لەم ناوچەیەدا بە تایبەت و بە گشتیش بۆ تەواوی جیهان،کە تییدا هەبوونی گەلێکی ديرین نیشان دەدات،بۆیە ئەگەر سەفەرنامە و پەرتوکی ئەو گەڕاڵ و کوردناسانە نەبوایە مێژووی پیرۆزی کوردستان بەهەموو کەرەستەی ماتریاڵ و ئاسەوارەکانمان بەتەواوی نادیار و لەتاریکی لاپەڕەکانی مێژووی نادیاردا دەمایەوە،چونکە لە سایەی ئەو کوردناسانەوە بە سەدان دەستنوسی گرنگ ئیستا پەرتوکخانەی کوردی دەوڵەمەندکردوە،هەڵبەتە لەگەل ئەوەشدا گومانی تێدا هێشا زۆر ماون نەدراونەتە بەر باس و لیکۆڵینەوە و دەرخستنیان بۆ نەوەکانی داهاتوو ،ئەوانەی زیاتر لە بواری کوردناسیدا کاریان کردوە و بەرهەمییان هەبوە بریتین لە:

• ١- مێژوونوس و جوگرافی ناس و فەیلەسوفان لەوانەوەک (هیرۆدۆت،سترابۆن ،ریکلیس)
• ٢- کۆنسوڵ و سەرۆک لەشکر و سیاسەتمەدارەکان لەوانەش (ئەلکساندەر ژاپا کونسولی رووسیا لە ئەرزە رۆم ،زەینەفون سەرۆک لەشکری یۆنان، مستەر ریچ)
• ٣- شاعیرو نوسەرەکان لە نمونەی ئەمانە:(لامارتین شاعیری گەورەی فەرەنسی سەدەی نۆزدەیە،هەلبەتە وەک سەرچاوەکان ئاماژەی بۆ دەکەن یەکەم کەسە ناوی کورد لە پەرتوکەکانیدا دێنێت،هەروەها شارلبورلێریش یەکيکی ترە لەوانەی کە لەریزی ئەو نوسەرانەدایە باسی کوردو کوردستانی کردوە.
• ٤- موژدەبەرو قەشەکان،لیرەدا ئەوەی جێگەی ئاماژە پێدانە دوای ئەوەی ڕاهیبە مەسیحییەکان لە ناوەڕاستی سەدەی چواری زایینی. هاتونەتە مەڵبەندی میسۆپۆتامیا و ناوچەکانی باشوری موسڵ،دهۆک،هەولێر،ئامەد،نەسیبیین…هتد.گەڕاون لە سەدەی دوازدەوە ڕاهیبە دۆمنیکییەکان دواتریش (گارزۆنی قەشەیی ئیتاڵی)و(تۆمابوای قەسەی فەرەنسی )…هتد ئەمانەو چەندانی دی خاوەنی چەندین پەرتوکن لە بوارە جیاجیاکانی ئەدەبیاتی کوردی.
• ٥- نیگارکێش و ڕۆماننوس و ریالیستەکان لەوانەش وەک :(ژیژرۆم و یۆژین دیلاکروای فەرەنسین ،تابلۆی کچی کافرۆش بەرهەمی یەکێک لەو نیگارکێشانەیە،ژواڵ لۆرەنسی وینەی زۆر شوێنی دیاری کوردستانی وەک شاری بەدلیس و رووباری فورات، و وینەی کلتوری ژزەیک لەبواری پۆشاکی کوردی و شیوە جیاوازەکانی کیشاوە.
• ٦- بازرگانەکان، گاگارا یەکێکە لەیەکەمین ئەو گەڕاڵە ڕووسانەی کە بەشارەکانی وان ،ئامەد، ئورفە،سلۆپی، قارس رۆشتوە و باسی ژیان و جوانی ئەو شارانەی کردوە،(ژان باپتسیت تافێرنی) ناوبراو کە بازرگانێکی فەرەنسییە بەناوجەرگەی کوردستاندا تیپەریوەو ئەمیش باسی ژیان و شيوەی روخساری کوردەکانی کردوە،وەک سەرچاوەکانیش ئاماژەی بۆدەکەن هەمان کەس لە دیوەخانی شەرەفخانی بەدلیسی میوانداری کراوە و رێزێکی زۆری لیگیراوە.
• ٧- جاسوس و پیاوی حوکمەت لەوانە ووک :(ئەدمۆنز، مێجەرسۆن کە دوو نوینەری حوکمەتی ئینگلیز بوون لەسەرەتای بیستەکانی ئەو سەدەیەدا لە بەشی باشوری کوردستاندا چەندین سەرچاوەی بەنرخیان لەبارەی کوردستانەوە بۆ جی هێشتوین.
• هەڵبەتە ئەو سنور و شوینگە گرنگەی کوردستان لەناوچەکەدا هەیەتی لە رووی جوگرافیی و شوێنی گرنگی جیۆستراتیژی و ناوچەیەکی سەرەکی هێڵی بازرگانی نێوان هەرێمەکانی ناوخۆ و وڵاتە ئەوروپییەکان ە کە ئەمەش وایکردوە بەردەوام خێرو بێری ناوچەکە زیاتر بۆ دەستکەوت و بەرژەوەندی دەسەڵاتداران و وڵاتە داگیرکەرەکان بیت لە ناوچەکەدا، ئەگەریش بگەڕێینەوە بۆ سەردەمی یۆنانییەکان و زەمانی پێش مەسیح واتە دەورانی زەینەفۆن(٤٠١ی پ،ز)و (ئەسکەندەری مەقدۆنی٣٣١پ ،ز)دواتر( سترابۆن٥٨ی زاینی)و(هیرۆدۆت٤٣٠زاینی)بەم شیوە دواجار یەکەمین گەرالی یۆنانی هاتبیتە کوردستان و بەرهەمی کوردنادی بۆ ئیمە جیهێشتبیت سەرلەشکری یۆنانی زەینەفۆنە ،ناوبراو بە رۆژهەڵاتدا تێپەڕیوە لە سەفەرنامەکەیدا بەناوی (ئاناباسیس-ئاناباز) بە شێکی ئەم سەفەرنامەیەی تەرخان کردوە بۆ گێرانەوەی هەموو ئەو کارەساتە ناهەموارانەی کە خۆت و لەشکرەکەی کە بە کوردستاند تیپەریون توشی هاتون،ناوبراو هەر لە دریژەی نوسینی سەفەرنامەکەیدا باسی کاردۆخییەکان دەکات کە بەیەکەمین هەرە کۆنترین سەرچاوە دادەنریت لەبارەی نەژادی کورد،وە بەیەکەمین هاتنی رۆژئاواییەکانیش بۆ کوردستان دادەنریت،لەو نێوەندەشدا یەکەمین پەیوەندییش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو قۆناغە جەنجاڵی گریک و کاردۆخییەکان،بەم شێوەیە ئەم پەرتوکە لە بناغە گرنگەکانی لیکۆڵینەوە لە نەژادی کوردو دامەزراندنی بیری کوردناسی لە ئەوروپا دادەنریت