رانیە

ناوی رانیە

لەسەر ناوی رانیە چەندین بۆچوونی جیاواز هەیە، بەنمونە لە قسەی پێشینانی شارەکەوە دەگێرنەوە کە ناوی رانیە لە (رانک)و چۆخەوە هاتەوە! رانک و چۆخە جل و بەرگێکی رەسەنی کوردیە، گوایە شوانێک لە بەرزایەکی قەندیلەوە رانکەکەی لێ بە ئاودا چووە، پاشان لە سەرچاوەی ئاوی(قولە) کە دەکەوێتە ناوەراستی شاری رانیە دۆزراوەتەوە، بەمەش ناوی رانیە لەو رانکەوە هاتبێت.

کەسانی تر پێیان وایە لە ناوی پاشایەکی کۆنەوە هاتوە بەناوی (رەهانشا). (مەلا رەئوف سلێمان حەوێزی) پێی وایە ناوی رانیە لە (رۆندیات)ەوە هاتوە.

(جەمال بابان) رای وایە ناوی رانیە لە (راه+نیاه) هاتوە بەواتای رێ نیشاندەر.

مامۆستا (شاکر فەتاح) ناوی رانیە بۆ (ران) رانەمەڕ، شوێنێکی لەبار بۆ بەخێوکردنی مەڕوماڵاتەوە دەگێرێتەوە. کەسایەتیەکی وەک (مەحمود قادر فەرەج) پێی وابوو ناوی رانیە لە (ڕەن)ەوە هاتوە، (برایم بەگ) کەسایەتیەکی بەتەمەنی ناو رانیە کە ئێستا کۆچی دوایی کردوە پێی وابوو ناوی رانیە لە (رێ +نیە)ەوە هاتوە، واتە ناوچەی رانیە لە کۆندا بیشەڵان و ناوچەیەکی چڕبووە و رێی کەم بووە، لە رۆژنامەیەکی کوردستانی نوێ ژمارە 2476 بۆچونێک خراوەتە روو کە ناوی رانیە لە ئۆرانیەوە هاتوە کە گوایە لە وشەیەکی یۆنانی لە ئۆرانس یان ئۆرانیەوە هاتوە کە بە واتای ئاسمان دێت، بۆچوونی تر زۆرە لەسەر ناوی رانیە کە رەنگە ساخکردنەوەیان بەدواداچوونی کاتێکی زیاتری بوێت.

لایەنی جوگرافی : سنوری رانیە : شاری رانیە دەکەوێتە باکوری رۆژهەڵاتی کوردستانی باشوورو باکوری رۆژئاوای شاری سلێمانی، دەکەوێتە باکوری چیای قەندیل و باشوری شارۆچکەی کۆیەو رۆژهەڵاتی شارۆچکەی پشدەر و رۆژئاوای شارۆچکەی شەقلاوە، مەرکەزی شاری رانیە سەرباری دەشتێکی بەپیت و فراوان بە چیا دەورە دراوە، بەشی باکوری ئەو شارە بە چیای کێوەرەش کە (1200 م لە ئاست رووی دەریاوە بەرزە) دەورە دراوە، بەشی باشوری رۆژئاوای چیاکانی حاجیلەو ماکۆکە، لەنێوان رانیەو چوارقورنە، چیایەکی بچوک هەیە کە جادەی پێدا دەروا بەناوی کلکەی کۆڵین، بەهەمان شێوە لە نێوان رانیەو قەڵادزێ کلکە چیایەک هەیە بەناوی دەربەند، ئەمە جگە لە زێی دەربەند کە لایەکی رانیەی گرتوە.

شارۆچکەی رانیەش لە باشورەوە بە چیای کۆسرەت و زێی بچوک و لە خۆرهەڵاتیش بە چیای ئاسۆس وکۆلارە و لە خۆرئاوای چیای حەریرە.

روبەری مەرکەزی شارۆچکەی رانیە 8کم2 = 3200 دۆنم، پانتایی شارۆچکەی رانیە 884کم2 یە، دەشتی بیتوێنی رانیە کە یەکێکە لە دەشتە بەناوبانگەکانی کوردستان، بە دەشتێکی پان و بەرین دادەنرێت، درێژیەکەی 30کم و لە رۆژهەڵاتەوە بۆ رۆژئاواو پانیشی (20-30)کم دایە، رووبەرەکەی 800کم2 و بەرزیشی لە نێوان 500-600کم دایە.

رانیە 146 کم لەو شاری سلێمانیەوە دوورە. بواری مێژوویی: لە ناوەراستی سەدەی حەڤدە رانیە سەر بە ئەمارەتی بابان بووە، دواتر کەوتۆتە ژێر دەسەڵاتی میر محمدی رواندز، دواتر کەوتۆتە ژێر دەسەڵاتی عوسمانیەکان. رانیە لە ساڵی 1897وە سنجاقێکی سلێمانی سەر بە ولایەتی شارەزوو بووە کە ناوەندەکەی کەرکوک بووە، لەگەڵ دامەزراندنی دەوڵەتی عیراق رانیە قەزایەکی سەر پارێزگای هەولێر بووە، لە ساڵی 1957 خراوەتە سەر پارێزگای سلێمانی و لە ناوەراستی شاری رانیە گەرەکێک هەیە بە بەری رۆژهەڵاتدا بەناوی گەرەکی قەڵات، ئەو گەرەکە بە کۆنترین گەرەکی ناو شاری رانیە دادەنرێت کە بناغەی شوێنی نیشتەجێ بوونی خەڵکی بووە لەو شارەدا، مێژووی ژیان لەو قەڵاتەدا بۆ هەزاران ساڵ پێش ئێستا دەگەرێتەوە.

مامۆستا عەبدول رەقیب یوسف لە چاوپێکەوتنێکی گۆڤاری رانیەدا دەڵێت: مێژووی ژیان لەو قەڵاتەدا بۆ 9000 ساڵ پێَش ئێستا دەگەرێتەوە، نوسەرو مێژوونوس (عەلی سەید گەورانی) ساڵی 1930 لە کتێبی (لە عەمانەوە بۆ ئامیدی) لە بارەی قەڵاتی رانیەوە دەڵێت: (رانیە گردێکی کۆنی تێدایە، گوایە لەشکری ئێرانی لە کاتی خۆی هەڵیان بەستوە، ئێستا خانووە چین بە چینی بەسەریەوە دروستکراوە بە چەشنی قەلای هەولێر)، لە تەنیشت گەرەکی قەڵات گردێکی تر هەیە بە ناوی گردە دێمە کە رۆژگارێگ خاوەنی مێژووی خۆی بووە، هەروەها چەندین شوێنەرای تری مێژووی لەو دەڤەرەدا هەیە بەتایبەت گردی شمشارە کە لە سالی 1957 بۆ 1959 لە لایەن تیمێکی دانیمارێکی و عێراقیەوە پشکینیی بۆ کراوە، بە یەکێک لە کۆنترین گردەکانی مرۆڤایەتی دادەنرێت کە زیاتر لە 247 نامەی بزماری و میخی و پەرستگایەکی سەردەمی ئاشوریەکان و 7 چینی مێژووی تێدا دۆزراوەتەوە، هەر سەردەمی پێش فەخفوری و (حسونە، ورکا، ئاشوری) و هتد، بۆ دوای هاتنی ئیسلام.

ئەمە جگە لە چەندان گردی مێژووی تر کە هەر لەو ناوچەیەدان وەک گردی (بازموسیان و بوسکێن، دوگرادان، کامەریان و قورەشینە و دێمە) و چەندان پاشماوەی مێژوویی تر، لەوانە تابلۆ هەلکۆردراوەکەی لای دەستە راستی دەربەند لە خۆرهەڵاتی شاری رانیە کە هەلکۆردراوێکی مێژووی هەیە کە وێنەی مرۆڤێکە، بەرای هەندێک لە شوێنەوارناسان پاشایەکی گۆتی یان لۆلۆییە لە دەوڵەتە کۆنەکانی کوردستان، ئەم تابلۆ مێژووییە پانی مەترێک و بەرزی 60 سم و نزیکەی 20 م لە زەویەوە بەرزە.

شاری رانیە لە سەردەمی نوێشدا خاوەنی مێژوویەکی تایبەت بە خۆیەتی بەتایبەتیش لە سەردەمی شیخ مەمودی نەمر، کە بارەگای جێگری حاکمی سیاسی سلێمانی ئینگلیز لە دەربەندی رانیە بووە، شەری بەناوبانگی دەربەندی رانیە لە 2 03-08-1922 بە یەکێک لە دیارترین روداوەکانی ئەو سەردەمە دادەنرێت کە خێڵە کوردە نیشتەجێبوەکانی ئەو ناوچەیە رۆلێکی گەورەیان تێدا گێراوە.

رانیە خاوەنی چەندین دەستکەوت و سەروەری گەورەی نەتەوەییە لەوانە راپەرینی ساڵی 1982 و راپەرینی 05-03-1991 کە بۆ یەکەم جارو لە شاری رانیە جەماوەری خەڵکی کوردستان بەگژ دەسەڵاتە خوێنرێژەکەی بەعسدا هاتنەوە و لەماوەی چەند کاتژمێرێکدا بە خوێنی 8 شەهید شارەکەیان رزگار کرد، بەمەش دەروازەی راپەرینی سەرتاسەری خەڵکی کوردستان لە رانیە کرایەوەو بەرهەمی پەرلەمان و حکومەتی هەرێمی لێکەوتەوە، هەر بۆ ئەمەش لە لایەن پەرلەمانی کوردستانەوە نازناوی دەروازەی راپەرینی پێدراوە.

بواری رۆشنبیری : بواری رۆشنبیریدا لە شاری رانیە بە درێژایی ساڵی هەشتاکانی سەدەی بیست تا پێش راپەرین، تەنها لیژنەیەکی رۆشنبیری هەبوو کە ئەندامەکانی لە پەنجەکانی دەست زیاتر نەبوون، ئەم لیژنەیە لە مەڵبەندی رۆشنبیری رانیە بوو، چالاکیە هونەری و رۆشنبیریەکانی ئەنجام دەدا، دڵسۆزانە کاریان دەکرد و رابەرایەتی بزاوتێکی رۆشنبیریان لەو شارەدا دەکرد، بەڵام لە سەروی ئەوانەوە لیژنەیەکی تری ئەمنی هەبوو، کە سەر بە دامودەزگا ئیستیخباراتیەکانی بەعس و مونەزەمە بوو، ئەم لیژنەیە سانسۆریان دەخستە سەر بەشێکی چالاکیەکان و چاودێری کەسە رۆشنبیریەکانیان دەکرد. لە دوای راپەرین بواری رۆشنبیری لە شاری رانیە گەشەیەکی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، ئێستا لە شاری رانیە 3 گۆڤار و 2 رۆژنامەو 5 کەناڵی تەلەفزیۆن و 6 کەناڵی رادیۆو بەرێوبەرایەتیەکی رۆشنبیری و نزیکەی 42 رێکخراوی کۆمەڵگای مەدەنی هەیە کە بەشێکیان تەنها لە بواری رۆشنبیریدا کار دەکەن، ساڵانە فیستیڤاڵی ئەدەبی و هونەری و چەندان پاڵەوانیەتی وەرزشی ئەنجام دەدرێت و لە گەلێک بواریش دەستکەوتی گەورە بەدەست هاتوون.

زیاتر لە 50 کەس لە شاری رانیە ئەندامی کارای سەندیکای رۆژنامەنوسانەو 4 تیپی شانۆیی و چەندان گروپی مۆزیک هەیە، 6 کتێبخانەی ئەهلی لە بازاری رانیەدا هەیە، جگە لە بەرێوبەرایەتی کتێبخانەی رانیە. لەتەنها سەنتەرێکی وەک سەنتەری چالاکی گەنجانی رانیە زیاتر لە 187 کۆری رۆشنبیری هەمەجۆر ئەنجام دراوە. هەروەها چەندان رێکخراوی ژنان لە ناوچەکەدا هەیە، کە چالاکی بەرفراوان ئەنجام دەدەن، لەگەڵ بوونی نوێنەرایەتی بیتوێنی لیژنەی ئۆلمپی و یانەی وەرزشی رانیەو 106 تیپی وەرزشی تۆپی پێی لە شاری رانیە (62 پلە تیپی سێ، 20 تیپی پلە دوو، 24 تیپی پلە یەک). لە بواری پەروەردەدا 3 کۆلێژ و 3 پەیمانگاو 2 پیشەیەی و 155 یەکەی خوێندن لەقەزای رانیەدا هەیە. رێژەی دانیشتوانی ناو مەرکەزی رانیە تاکو راپەرین نزیکەی 25000 کەس بوە بەڵام ئێستا زیاتر لە 100000 کەس تەنها لەناو مەرکەزی رانیەدا نیشتەجێن. ئەمە جگە لە 4 ناحیەو 126 گوند کە سەر بە قەزای رانیەن.

هەروەها لەویکپێدیاش بەم شێوەییەی خوارەوە باس لە مێژووی شاری رانیە دەکات

مێژووی دروست بوونی ئەم شارۆچکەیە دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی 2500 ساڵ پێشەوە. لە سەرەتا رانیە بە شێوەی گوندێکی بچوک لە نزیک سەرچاوەی ئاوی قولە دروست بوو.

بە هۆی گرینگیی ناوچ بۆ کشتوکاڵ گوندەکە ساڵ بە دوای ساڵ رووی لە زیادی کرد لە رووی دانیشتوانەکەیەوە. شاری رانیە لە دواساڵانی 1980 بە رادەیەکی بەرچاو زیادی کرد. هۆکاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی کە خەڵکی گوندە بەزۆر دەرکراوەکان نەگەڕانەوە بۆ گوندەکانی خۆیان بەڵکوو هەر لە شاری رانیە نیشتەجێ بوون.

لە رۆژی 5ی ئازار (مارچ) ساڵی 1991 رانیە یەکەمین شار بوو کە راپەڕینی دژی رژێمی عێراق ئەنجامدا. بنەماکانی بوون بە پارێزگا تیایدا بەدی دەکرێت بەڵام تا ئێستا نەکراوە.

شاری رانیە بە هۆی بەرپاکردنی راپە رینە مێژوویە کە ی 5 ی ئازار ی ساڵی 1991 بە تە واوی بوو بە دە روازە یە کی خە بات، کە خە ڵکی کورد ئە مڕۆ ئە م شارە بە دە روازە ی راپە رین ناودە بە ن. دە روازە ی راپە رین نزیکە ی 2 کاتژمێر لە شاری سلێمانیە وە دوورە بە سواری ئۆتوموبیل.

ئە م شارە خۆشویستە ی کوردستان دە کە وێتە نزیکە ی 12 کێلۆمە تری رۆژهە ڵاتی شاری هە ولێرە وه. وە تە نها 65 کم لە کوردستانی رۆژهە ڵاتە وە دورە دە روازە ی راپە رین بە چە ند چیایە کی سە رکە شی کوردستان دە ور درواوه. بە شیوە یە ک کە لە باکوری شاری رانیە بە چیایەکی گەورە دەوردراوە کە بە چیای کێوەڕەش ناسراوە. کێوەڕەش دیمەنێکی جوانی هەیە، وەک دایکێکی بەسۆز شاری رانیەی گرتۆتە باوەش کێوەڕەش دیمەنی شاری رانیە، بێ وێنە جوان دەکات. شاخی کێوەڕەش بە دار سنۆبەرەکانی دامێنی ساڵانە دەبێتە مە نز ڵێکی خۆشی بۆ پشوودان و کات بەسەربردنی خەڵکی ناوچەکه. خەڵکی دەبنە میوانی چیای کێوەڕەش، بەتایبەت بە وەرزی هاوین و بە هار روو لە کێوەڕەش دەشتی رانیە دەکەن.

بۆچی بە کێوەڕەش ناو دەبرێ، پرسیارێکە کە لەلایەن زۆر بەی ئەو بەڕیزانەی هەڵدەستن بۆ کۆکردنەوەی زانیاری دەربارەی شاری رانیە دەکرێ. زۆربەی خەڵکی رانیە ئەوە دەزانن کە کێوەڕەش چیایەکی بەرز و روتە زۆر بە کەمی گژ و گیای لێ شین دەبێ.

زیاتر بەم هۆیەشەوە بە کێوەڕەش ناونراوه،هە روە ها لە باشورو رۆژئاوا شاری رانیە بە چیاکانی ماکۆک و حاجیلە و کلکە کوڕێن لە رۆژ هە ڵاتی شاری رانیه. چوار نا حیە ی سە رە کی سە ر بە شاری رانیە ن، کە ئە وانیش نا حیە کانی حاجیاواو چوارقورنە و سە نگە سە رو سەرکەپکانە.

ئە م نا حیانە هە ر یە کێکیان خاوە نی چە ندین لاپە رە ی مێژووی پڕ خە بات و توکۆشانن دروست بونی شاری رانیە دە گە رێتە وە بۆ نزیکە ی 25 هەزارساڵ لە مە وبە ر.

دە گوتریت کە شاری رانیە زۆر کۆنە و لە دێر زە مانە وە خە لکی کورد بە هۆئ لە باری ناوچە کە بۆ کشتوکاڵ لە شاری رانیە نیشتە جێ بوون.

شاری رانیە لە جێگایە کی لە باری کشتوکاڵی هە ڵکە وتوه، هە ربۆیە ش باب و باپرانی ئێمە لە کوندا لە دە وری سە رچاوە ی ئاوی قولێ کۆبونە و ە و دە ستیان کرد بە کشتوکاڵ کردن.

نزیکی شاری رانیە لە ئێرانە وە بارێکی باشی بۆ خە ڵکی ناوچە کە رە خساندووە بۆ بازرگانی کردن لە سە ر دە مە کۆنە کاندا مرۆڤ لە جێگا ی کشتوکاڵی و نزیک لە سە ر چاوە ئاویە کان نیشتە جێ ئە بوون.

ئە مە ش بۆ زیاتر سود وە گرتن لە بە ر هە مە کانی کشتوکاڵ. هە ربۆیە ش خە ڵکی زۆر زوو هاتنە ناوچە که.لای هە موومان ئاشکرایە کە ناوچە ی بتوێن و پژدە ر ناوچە یە کی گرنگی کشتوکاڵیه. دە شتی رانیە کە یە کێکە لە دە شتە بە ناو بانگە کانی کوردستان. بە پیتی ناو چە کە وای کردوە کە خە ڵکی کورد هە ر لە کۆندا لە م ناوچە بە پیتانە دا نیشتە جێ بن.

گە لی کورد لە هە موو سە ردە مە کاندا شان بە شانی یە کتر ی بێ لە بە رچاو گرتنی ئاین و رە گە ز لە م ناو چە یە دا بە یە کە وە ژیاون.

موسولمانە کان لە گە ل جولە کە کوردە کاندا پێش کۆچ کردنیان بۆ فە لە ستین بە یە کە وە لە شاری رانیە بە برایانە ژیاون.

ئە مە لە ساڵانی 18 بۆ ساڵە کانی 1948 چە ندین جولە کە لە ناوچە کە دا هە بوون.

ئیتر بە م جۆرە شاری رانیە بە چە ند قۆناغی جیا جیا تێپە ریوه، بۆ ئە وە ی لە دنیا ی پێشە کە وتن و خە بات بێبە ش نە بێت.

خە ڵکی شاری رانیە هە میشە پشت و پە نای هێزە شۆڕش گێرە کوردیە کان بوون.

سەرچاوە: ویکیپێدیا