سوارە ئیلخانی زادە

سوارە ئیلخانی زادە

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

پ.د.نیان نەوشیروان مەستی

دەق،بەشێوەیەكی گشتی،پێكهاتووە لەچەندین پەیوەندی دەرەكی وناوەكی كەناوەڕۆكی ئەو پەیوەندیانە بریتین لەبابەتە هەستیارەكانی ژیان بەتایبەتی لەڕووی سۆسێوڵۆژیا وسایكۆڵۆژیا وفیكر وسیاسەتەوە.لەسەر ئەم بنەمایە سۆسێر ڕژێمێكی زمانەوانی داناوە ئەویش بەمەبەستی دۆزینەوەی پەیوەندییە سۆسێۆڵۆژییەكانی كۆمەڵگا (سعید بنكراد (ب:30 ).لەبەرامبەردا،گەورە زانای سیمۆڵۆژیای ئەمریكی شارڵ ساندرس پێرس (1839 - 1914 )جەختی لەسەر ڕێبازە پراگماتیكەكان دەكات،بەوەی هیچ زانیارییەكی پێش وەخت دەرئەنجامەكەی بەتەندروستی لەدایك نابێت بەڵكو ئەم كارە،لەڕووی كار وكردارەوە، پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەئەنجامی تاقیكردنەوەكانەوە هەیەكەڕۆژانە ڕووبەڕوی تاكەكان دەبنەوە ( جیرار لودال:117).بەمەش جیاوازییەكان لەنێوان سۆسێر وپێرس دا دروست دەبێت كەبریتین لە:

- ڕێبازی سۆسێر پشت بەڕژێمە زمانەوانییەكان دەبەستێت،بەڵام پێرس پشت بەفەلسەفە ولۆژیك دەبەستێت.لێرەدا ڕێبازەكەی سۆسێر خۆی لەبازنە تایبەتەكاندا دەبینێتەوە.بەڵام لەلای پێرس ڕێبازەكە گشتگیرییە.

- پەیوەندی لای سۆسێر لەسەر بنەمای دولیزمەی دال ومەدلوولە بەنموونەی واقیع وخەیاڵ كەجۆری پەیوەندی لەجۆری هۆكارییە نەك هەڕەمەكی وسەرپێیی.بەڵام لەلای پێرس پەیوەندییەكان لەسەر بنەمای سێكوچكەی نوێنەرایەتی وپەیوەندیدارێتی وبابەتی دامەزراوە.

-سۆسێر لەپەیوەندییەكاندا بایەخ بەڕژێمە ناوەكییەكان دەدات بەبێ ئەوەی بگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە وسەرچاوەلێگرتنە دەرەكییەكان.بەڵام پێرس ،لەیەك كاتدا،بایەخ بەڕژێمە دەرەكی وناوەكییەكان دەدات.بەمەش سەرچاوەی كاركردنی بریتیە هەر لەسێ جیهانەكە،جیهانی ڕێتێچوونی وجیهانی بوونیی وجیهانی ئەركەكان.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت،كەسەرچاوەی تاقیگەكانی پێرس بریتییە لەلۆژیك.

خۆشی لەم ڕووەوە دەڵێت"لۆژیك بەتێگەیشتنە گشتییەكەی بریتیە لەسیمۆڵۆژیا ( سیزا قاسم:137).كەواتە سیمۆڵۆژیا بریتیە لەبەرهەمی سیاقێكی فەلسەفی كەپەیوەستە بەسەرجەم زانستەكانی وەك ماتماتیك ولۆژیك وكیمیا وگەردوونزانی وفیزیك...هتد،كەسەرجەمیان،وەك پێویست، لەڕێگەی پێكهاتە پراگماتییەكانەوە كاری لەسەر دەكرێت (حامد خلیل:193) .

پێرس، لەپێناو بەدەستهێنانی ماناكانی دەق ،بایەخ بەنزیكایەتی نەسەقە جیاوازەكان دەكات بەتیبەتی نەسەقی هەواڵدارێتی وڕاڤەیی وقایلكاری.لێرەشەوە ڕێباز وستراتیژیەتی خاوەن دەقەكانمان بۆ دەردەكەوێت بەوەی تاچەند چوونەتە نێو یەكە گرنگەكانی ژیانەوە وئەو ئامڕاز وشێواز وكردارانەش چین كەكاری لەسەر دەكەن.بەمانایەكی ڕوونتر،دەقە ئەدەبی وشیعرییەكان بەشێوەیەكی گشتی خۆیان لەنێو دوو بازنەی سەرەكی نەسەقدا دەبیننەوە،یەكەمیان،نەسەقێكی ستوونی كەباس لەهۆكارەكانی دامەزراندنی دەقەكان دەكات.دوهەمیان،نەسەقە ئاسۆییەكان كەباس لەڕاڤەكردنی خوێنەر ووەرگر دەكات بۆ دەقەكان.واتە،نزیكایەتی نەسەق بریتیە لەكۆمەڵێك دید وبۆچوون كەلەسەر بنەماكانی هۆكار ودەستنیشانكردنی ستراتیژییەتی بابەت وماناكان دامەزراوە.ئەم كارەش پێویستی بەلێكۆڵینەوە وهەڵسەنگاندن وگریمانەكان دەبێت.ئەمەش ڕاماندەكێشێت بۆ ئاستەكانی نزیكایەتی نەسەق كەبەبریتین لەدوو ئاستی سەرەكی:

1-ئاستی فیكری ومانایی دەق.خاوەن دەق،هەر لەناونیشانی دەقەكەیەوە بەدوای مانا وفیكرێكی دیاریكراودا دەگەڕێت وەك ئەوەی ئەو مانا وفیكرانەی مەبەست بێت.لێرەدا ناوەڕۆكەكان كارێكی دەستكردی وهەڕەمەكی نین بەڵكو هۆكارییە.

2- ئاستی بونیادی.دەقی ئەدەبی وشیعری لەسەر بنەمای پێكهاتە زمانی وڕەوانبێژی ووێنەییەكان بونیاد دەنرێن.زۆربەی هەرە زۆری شاعیرانی هاوچەرخ ،ناوەڕۆكی بابەتەكانیان لەسەر جەمسەرەكانی فیكر وسیاسەت وسۆسیۆڵۆژیا دەمەزراوە.دەقەكانی سوارە ئیلخانی زادە، لەدایكبووی گوندی "تورجان"سەر بەناوچەی بۆكان (1937-1975)،ڕەنگدانەوەی ئەم جەمسەرانەیە. سوارە ئیلخانی زادە یەكێكە لەپێشەنگەكانی شیعری نوێی كوردی كوردستانی ڕۆژهەڵات لەپاڵ هەر یەك لەهاوار (عەلی حەسەنیانی ) وپشكۆ.وەك ووتراوە وبیستراوە،یەكەم شیعری نوێی سوارە بریتیە لەدەقی "شار" كەلەسەر هەمان كێشی شیعری كەژالێی هاوار نووسراوە(لقمان ڕەئوف:47) .سوارە لەم دەقە ودەقەكانی تریشیدا خاوەن هەستێكی قووڵی ئێش وئازاری نەتەوەكەیەتی.

واتە دیدی شاعیر بۆ دەقەكانی بریتیە لەناوەڕۆكێكی سیاسی بۆ نەتەوەكەی كەبەدرێژایی زەمەن خۆی لەهەڵكشان وداكشاندا دیوەتەوە.دەقی "شار"یش یەكێكە لەو دەقانەی كەهەڵگری نامەیەكی شوناسی كوردییە لەجۆری فیكری وسیاسی.لەپێناو توێكاری دەقەكانی سوارە ودۆزینەوەی پەیوەندییەكانی،لێكۆڵینەوەكەمان،لەڕووی دیدی هەستكردن بەبابەتەكان، پشت بەسێ ئاستە سەرەكییەكەی پێرس دەبەستێت كەبریتین لە:

یەكەم/ ئاستی پەیدابوون وسەرهەڵدانی هەستەكان بەرامبەر بەمەسەلەكان.وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،هەر دەقێك ڕەنگدانەوەی جۆرێكە لەهەستە بەنموونەی هەستێكی نیشتمانی ونەتەوەیی وئایدیۆڵۆژیایی.گەر سەیرێكی دەقی "شار"بكەین ئەوا ئەو هەستەكان لادروست دەبێت كەمەسەلەیەكی زۆر هەستیار جووڵە یان كاریگەرییەكی فیكریان خستۆتە سەر دامەزراندنی دەقەكە.بارە سایكۆڵۆژییەكەی شاعیر لەم دەقەدا ناجێگیرە وبەڵكو لەدۆخێكی زۆر نالەباردا گوزەر دەكات.ئەمەش بەهۆی خراپی دۆخە سۆسیۆڵۆژی وسیاسییەكانەوەیە لەشوێن وجێگەی دەق.بەئاڕاستەیەكی تر شاعیر،بەهۆی ناداپەروەری ڕژێمی سۆسیۆڵۆژی وسیاسییەوە توڕەیە وبەرە یاخیبوون دەچێت.بەلكۆ ئەو شتانەی كەلەزەمەنی ڕابردوودا جوان بوون ئەوا ئێستا هیچ بەهایەكیان لای شاعیر نەماوە.كەواتە ئەم دەستەواژانەی خوارەوە ،كەلەدەقەكەدا هاتووە،هۆكارێكی سەرسەختی لەدایك بوونی دەقەكەیە:

• لەشارەكەت كەڕەمزی ئاسن ومنارەیە
• مەلی ئەوین غەوارەیە

_ _ _ _ _ _ _ _

• ئەوەی كەتێل وتان وڕایەڵە،كەلەپچەیە
• ئەوەی كەپەیكەرە میسالی داوەڵە
• ئەوەی كەدارە تیلە مەزهەری قەنارەیە

_ _ _ _ _ _ _ _

• كێ لەشاری تۆ ،لەشاری قاتلی هەژار
• گوێ ئەداتە ئایەتی پەڕاوی دڵ

دوهەم/ئاستی بەدەستكەوتنی كردارەكان لەڕێگەی یاسا دانراوەكانەوە.هەر لەزەمەنی ڕینسانس وشۆڕشی فەڕەنسییەوە بیرمەندان وزانایان بەجیاوازی پسپۆڕی وبابەتەكانیانەوە لەهەوڵی دانانی یاسا دەستكردنەكاندا بوون.ئەمەش لەلایەكەوە بەمەبەستی پشتگیری لەدەقە ئایینیە پیرۆزەكان.لەلایەكی تریشەوە بەمەبەستی پشتگیری لەڕۆژانەی ژیانی تاكەكان.سوارە،بەوپێیەی خاوەن نامەیەكی شیعری وڕۆشنبیری وسیاسییە،گومانی تێدا نیە كەلەنزیكەوە ئاگاداری سروشتی ئەو یاسایانە بووبێت بەتایبەتی ئەو یاسایانەی كەلەبەرژەوەندی چینی هەژار وبێبەشبوواندایە.لەدەقەكەی سەرەوەدا،بەئاشكرا هەست بەجیاوازی چیانەتی دەكرێت لەنێوان باڵادەستان وهەژاراندا كەخودی شاعیر سەر بەجەمسەری هەژارانە.بەهۆی ئەم هۆكارانەوە،شاعیر دەیەوێت لەشار هەڵبێت وبەرەو جیهانی لادێ بڕوات چونكە بەلای ئەمەوە ژیانی لادێ پیرۆزتر وجوانترە ودوورە لەگەندەڵی وچڵكنی وهاڕەهاڕ وبێ ویژدانی وترس وتۆقین وهەڵواسین:

• وەڕز بوو گیانی من لەشار وهاڕە هاڕی ئەو
• لەڕۆژی چڵكن ونەخۆشی وتاو یاو شەوە

_ _ _ _ _ _ _ _

• بڕۆمە دێ كەمانگە شەو بزێتە ناوبزەم

_ _ _ _ _ _ _ _

• لەشارەكەت كە مەندی دووكەڵە
• كە دێتە دەر لەماڵی دەوڵەمەند

سێهەم/ئاستی كردارە ئەركییەكان لەڕێگەی یاسایەكی نەریتییەوە.لەوكاتانەی كەیاسا دەستكرد ودانراوەكان،بەهۆی گەندەڵی ڕژێمە سیاسییەكان، كاری لەسەر نەكرا ئەوا شاعیر ناچارە پەنا بۆ یاسا نەریتییەكان بەرێت كەبەشێكە لەكلتووری نەتەوە ومێژوو،تەنانەت خودی خوشی.لەهەمان دەقە ئاماژەپێكراوەكەی سەرەوەدا (شار)،سوارە جارێكی تر دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی خێل وهۆز كەلەلایەكەوە ئەم گەڕانەوەیە بەئەركێكی كرداری خۆی دەزانێت.لەلایەكی تریشەوە ئەم كلتوورە نەریتییە بریتیە لەمەڵبەندێكی پیرۆزی بەها ڕەوشتییەكان:

• منی كە گۆچی تاوی گەرمی بەردەوارەكەی عەشیرەتم
• بەدارە تەرمی كووچەكانی شارەكەت
• ڕانەهاتووە لەشم
• بناری پڕ بەهاری دێ
• ڕەنگی سوور وشین ئەدا
• لەشیعر وعاتیفەی گەشم

ئەم سێ ئاستە،دەرئەنجام،بابەتی نیشانەیە، یان ئاماژەكان دەخوڵقێنێت كەئەم بابەتە بەلای پێرس ەوە بریتیە لەسێ ئاستی تر وەك:

یەكەم/ئاستی نوێنەری.ئەمەش بەلای پیرس ەوە بریتیە لەنوێنەری شتێك لەبری شتێكی تر لەسەر ئاستی كەسێك یان كردارێك بەمەرجێك لەنێوانیاندا پەیوەندییەكی هاوسەنگی هەبێت (علی عواد:47).جۆری پەیوەندییەكان بریتین لەجۆرایەتی وخودی ویاسایی.واتە ئەوەی كەلەبری شت وكەسی یەكەم كار دەكات ئەوا دەبێت ڕەچاوی ئەو جۆرە پەیوەندیانە بكات.بەپێچەوانەوە پەیوەندییەكان پێدەنێنە قوناغی ساختەكارییەوە.سوارە،وەك شاعیر وكوردپەروەر وڕۆشنبیرێك،توانای ئەم نوێنەرییەی هەیە ودەتوانێت بەرامبەرە هاوشێوە وهاوشێوە پیشەییەكان بەرجەستە بكات بەبێ ئەوەی لادانێك،بەهەموو جۆرەكانیەوە،لەسەر شت وكەسی بەرامبەر دروست بكات.بۆنموونە،لەدەقی"بۆ مەرگی گۆران"تەواو چۆتە نێو كەسێتی وشیعرییەتی گۆرانەوە،گەر ناونیشانی دەقەكە نەبێت ئەوا جوداكردنەوەیان كارێكی مەحاڵە.ئەمەش لەكاتێكدا ئەوەی كەبەگۆران ،بەهۆی كۆچەكەیەوە،نەدەكرا ئەوا سوارە ئەنجامی دا.لێرەدا هۆكاری ئەم یەكگرتن وتوانەوەیە لەلایەكەوە دەگەڕێتەوە بۆ هەستێكی نەتەوایەتی بەوەی گۆران بەشێكی هەرە گەورەی گوتار وپێشەنگی سیاسی وفیكری هاوچەرخی كوردە بەجیاوازی جێگەكانەوە.لەلایەكی تریشەوە مەسەلەی شیعرییەت ونوێگەری لەشیعردا فاكتەرێكی گرنگی ترە وەك ئەوەی سوارە ش ئەندامێكی ئەم نوێگەرییەی شیعری كوردی بێت لەپاڵ شێخ نوری شێخ ساڵح وڕەشید نەجیب دا:

• خودات لەگەڵ ئەی گۆران ئەی خودای هەڵبەستی كوردی
• ئەو جار لەدڵمانا زیندووی ئەگەر لەبەر چاومان مردی
• كاتێ كۆچی زەوق وهونەر لەكێوی ژیان ئاوا بوو
• بەهەشتی كوردستان چۆڵ بوو،بەهەشتی خودا ئاوابوو

دوهەم/ئاستی بابەتی.ئەم ئاستە بریتیە لەو زانیاریانەی كەئاماژە ونیشانەكان دیاری دەكەن ودواتر،لەڕێگەی هاوسەنگییە بابەتییەكانەوە، بابەتێك دەخوڵقێنن.ئەمە لەڕێگەی سێكوچكەی ئایكۆن وئاماژە وهێماوە ئەنجام دەرێت ،كەدواتر باسی لێوە دەكەین..هەر لەبەر ئەمەشە بابەتەكان دابەش دەبن بەسەر دوو جەمسەردا:

أ/جەمسەر بابەتی ڕاستەوخۆ.سوارە لەدەقی "بۆ مەرگی گۆران" دا هاوسەنگییەكی بابەتی لەگەڵ هونەر وكەسێتی گۆران دا دروست كردووە.بەهۆی نزیكایەتی ودامەزراندنی بابەتێك،بەشێكی زۆری دەستەواژە بەكارهاتووەكانی ئەم دەقە،كەشاعیر بەئەمانەتەوە خستونێتیە نێو كەوانەوە،ڕاستەوخۆ لەدەقە جۆراوجۆرەكانی گۆران وە وەری گرتووە .لەو دەستەواژانە مانای پێچەوانەی لێ دروست كردووە.بۆنموونە،گۆران لەشیعری" ڕەوتێكی جوان" دا دەڵێت:

• یا كەو لەسەر بەفری نزار، بۆلووتكەی هەزار بەهەزار
• یاكەروێشكی تێر وقەڵەو لەبەر تریفەی مانگە شەو
• چەن جوان ئەڕوا بەقونەقون سرك وگورج وسپی وخرپن (دیوانی گۆران:44 ).

بەڵام بەكۆچی گۆران، كەو وكەروێشك لەجیاتی ئەوەی ئازادانە وسەربەستانە بەسەر لووتكەی چیای بەرزین ودەشتە پان وبەرینە سەوزاوییەكاندا گوزەر بكەن ئەوا لای سوارە لەجووڵە دەكەون وبەڵكو جوانییەكان دەتوێنەوە:

نەڕەوتی بیر بزوێنی كەو ونە "كەروێشكی گورج وقەڵەو" _ _ _ _ _ _ _ _ _ ئیتر هیچیان سپی ناكەن"كوێن" ی ماتەمی ژینی ڕەش

ب/جەمسەری بابەتی ناڕاستەوخۆ. بەلای پێرس وە ئەمەپێی دەوترێت"ئەزموونی ناڕاستەوخۆیی".ئەم جەمسەرە بەشێوەیەكی نادیار،خۆی لەحاڵەتێكی جووڵەی ناڕاستەوخۆدا دەبینێتەوە ئەویش بەوەی جۆری پەیوەندییەكانی ژێر بەژێر ونهێنییە.لەهەمان كاتیشدا،خۆی دووبارە دەكاتەوە وبەڵكو زانیاری مەعریفی وفیكری زیاتریش بەدەقەكە دەبەخشێت، كەئەمە هاوشێوەی كاری پێداچوونەوەیەی لێكۆڵینەوەكانە.هەر لەدەقەكەی "بۆ مەرگی گۆران" سوارە لەیەك كاتدا، كاریگەرە بەكەسێتی وهونەری گۆران وسوودی لەئەزموونەكانی بینیوە.هەروەها ئەوەی كەگۆران یش لەزەمەنی خۆیدا پێی تەواو نەكرابێت،بەهۆی زیاتر خراپی گوشارە سیاسییەكان لەناوچەكەوە بەتایبەتی لەجەنگی جیهانی دوهەمدا ولەولاشەوە توانا هونەرییەكانی سەردەم،ئەوا سوارە،لەڕێگەی ئەم جۆرە پەیوەندییەوە، هەوڵی داوە بۆشاییەكان پڕ بكاتەوە،واتە گەر لەزەمەنی گۆران دا هەستی شیعر بەرامبەر بەمەسەڵەكان خۆیان لەشتە نموونەییەكاندا ببینێتەوە،یان ئاواتەكانی گۆران لەزەمەنی خۆیدا نەهاتبێتە دی. یان گەر بەلای گۆران وە جوانی خۆشەویستەكەی لەژێر سێبەری تووتڕكا جوانتر دەردەكەوێت وەك لەباخچە وگوڵ وگوڵزاری بەهار،ئەوا لەلای سوارەدا هەستە جوانەكان هەر لەشیعردا جێگەی دەبێتەوە نەك شتەكانی تر.هەر لەزەمەنی سوارەدا بەشێك لەئاواتەكانی گۆران هاتوونەتە دی.ئێستاش لەلای سوارە گۆران ڕۆڵی جوانییەكە دەبینێت گەرچی نیشتمانەكەی لەژیر تووتڕكی زەمەنیشدا بێت،ئەوەتا دەڵێت:

• بەڵام ئەو دنیا ڕووناكە بەو هەستە خاوێن وپاكە
• لەفیكری تۆدا خۆی دەنواند نەك لەسەر ئەو زەوی وخاكە
• حەیف نەمای وتەماشاكەی،كوردستان چەند جوان وخۆشە
• ئێستا لەبن"توتڕكی" سوور وەنەوشە بۆ تۆ پەرۆشە

سێهەم/ ئاستی ڕاڤەكەر.ڕاڤەكەر توخمێكی هەرە گرنگی سیمۆڵۆژیایە چونكە ناوەندگیری نێوان نوێنەری وبابەت دەكات.بەمەش مانای نیشانە وئاماژەكان ناكرێنەوە گەر یارمەتییەكانی ڕاڤەكەر نەبێت.لێرەدا ڕاڤەكەر لەگواستنەوەی ئاڕاستەكان بەتایبەتی لەنوێنەرییەوە بۆ بابەت ئازادی وسەربەستی تەواوی نییە بەوپێیەی یاساكان لەنێوان ئەو دوو جەمسەرەدا ڕێگە نادات بەوەی ڕاڤەكەر بەمەیل وئارەزووەكانی خۆی نیشانەكان ڕاڤە بكات.بەمەش ڕاڤەكەر ،وەك وەرگێڕ،دەبێتە ئامڕازێكی یارمەتدەر بۆ گواستنەوەی ماناكان.لەسەر ئەم بنەمایە پێرس ڕاڤەكەری دابەشكردووە بەسەر سێ ئاستدا (سعید بنكراد (أ):85): 1-ئاستی مانای یەكەمی ڕاستەوخۆ.ئەمە پەیوەندی بەدەستنیشانكردنی دۆخەكەوە هەیە وەك ئەوەی كەهەیە. بۆنموونە،ووشەی قوتابخانە،لەڕووی مەعریفییەوە ،پێكهاتووە لەمامۆستا وخوێندكار وكتێب وسەرچاوە وفێركردن وپەروەردە.ڕاڤەكەر لەم ئاستەدا ناتوانێت لەم یاسایە دەربچێت وبڵێت قوتابخانە بازاری هەڕاجی شتومەكەكانە.چونكە گەر وای ووت ئەوا لەلایەكەوە پەیوەندییە ڵۆژیكییەكان هەرەس دێنن ومەسەلەكە پێدەنێتە قوناغی گاڵتەجاڕی. لەلایەكی تریشەوە مانای نیشانە وئاماژەكان بەسەقەتی لەدایك دەبن .ڕاڤەكەر مەرج نیە لەدەرەوەی بەرهەمهێنەر بێت بەڵكو،بەرهەمێنەریش، شان بەشانی وەرگر وخوێنەر هەمان ڕۆڵی ڕاڤەكەر دەبینێت.سوارە لەدەقی"شەنگەسوار"دا وبەپێی لۆژیك ویاسا ڕەخنەیی ونەریتییەكان ئێمەی خوێنەری سەرپشك كردووە بەڕاڤەكردنی دەقەكەی.هەروەها خۆشی هەمان ڕۆڵ دەبینێت.ناونیشانی دەقەكەی ئاماژەیە بۆ بوونی هێزێكی ڕابردووی كورد كەكۆمەڵگا چەندین شۆڕەسوار وشەنگەسواری دروست كردووە بەنموونەی شەنگەسوارەكانی مەریوان كەبۆتە هێمای قارەمانێتی وئازایەتی وشاعیرش لەنێو دەقەكەیدا جێگەی كردۆتەوە لەكاتێكدا دەڵێت:

• دیتم كەپرمە دێ
• من گەرمی بیر وهیوا بووم
• پڕمەی كەحیلی سواری مەریوانە

دواتر،شاعیر جەخت لەسەر وێرانەی سەر زەوی دەكات كەبەهۆی گەندەڵییەوە بۆتە خاوەن هەڵگری مەسەلە پڕ وپووچەكان.ئەمەش مەسەلەیەكی حاشا هەڵنەگرە وجیهانی گرتۆتەوە ودوورە لەخەیاڵاتی شیعرییەوە:

• ئەی سەر زەوی پڕ وپووچ
• ئەی هەر هەناسەیەك:
• نەفەس داوییت
• تەرمێ ئەچێ
• ژنێ ژانی مناڵی ڕێیا دێ

2-ئاستی مانای دوهەم (ڕاڤەكەری بزێو ).لەمەیاندا پەیوەندییەكان دەچنە دەرەوەی دەستنیشانكردنە سەرەتاییەكان.بەمەش جۆری ڕاڤەكە بریتیە لەئاستێكی قووڵی هەڵسەنگاندنەكان.بۆنموونە،لەكاتێكدا دەڵێین تەنێك (هەزار كیلۆ) میوەم خواردووە ئەمە بەو مانایە دێت كەخاوەنەكەی زۆری خواردووە نەك تەنێك. سوارە،لەدەقەكەی سەرەوەدا،كەدەڵێت،ئەی سەر زەوی پڕو پووچ ،ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كەجیهان هەمووی لەسەر ئەم پرنسپە دامەزرابێت بەڵكو بەشێكی زۆریش لەم جیهانە ناچنە نێو چەمكی پڕ وپووچییەوە.یان لەكاتێكدا دەڵێت:

• دڵ هەمانەی كۆڵوانە
• سەر گركە تاڵە
• دەمار بێ خوێن

ئەوا ناكرێت دەمار بەبێ خوێن.بەڵام شاعیر مەبەستێتی بڵێت مرۆڤەكان، بەتایبەتی خاوەن هەڵوێست وهەستەكان،بەهۆی نالەباری دۆخەكانەوە، بەتایبەتی سیاسی وفیكری وسۆشیاڵی،ژیانیان هیچ مانایەكی نەماوە.ئەمەش نیشانەی خۆبەدەستدانەوەیە. لەشوێنێكی تردا ولەهەمان دەق(شەنگەسوار) دەڵێت:

• ڕووخان كۆشكی لەپۆڵا
• دیواری چین وپەیكەری بولهەول

ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كەكۆشكەكان بەپۆڵا دروست كرابن،بەڵكو شاعیر دەیەوێت بڵێت خاوەن دەسەڵاتەكان،لەپێناو پاراستنی خۆیان وبەرژەوەندییەكانیان،هەمیشە خۆیان لەنێو بازنەیەكی تۆكمە وقایمدا حەشار داوە وزۆر بەزەحمەت ئەم كۆشكانە دەڕوخێن بەوپێیە دەورە دراوە بەپیاوانی خاوەن دەسەڵات كەسروشتی ئەمانیش هەمان سروشتی كەسە دڕندە وبێ ویژدانەكانە كەتۆزقاڵێك بەزەییان نیە بۆ بەرامبەری گەل.

3-ئاستی مانای سێهەم وكۆتایی.ئەمە بەمانای گەمارۆدانی پەیوەندییەكانە لەنێو چوارچێوەی دەستنیشانێكی كۆتایدا.بۆ ئەمەیان ڕاڤەكەر لەڕێگەی سێ جەمسەرەوە كارەكانی ئەنجام دەدات،ئەوانیش،دید وبۆچوونە تۆكمەكان وپەسەندكردن وبەڵگەكانە.بۆنموونە،خڕی زەوی بەندە بەهەوڵەكانی گالیلۆ وە، كەپێكهاتووە لەدید وبۆچوون وپەسەندكردن وبەڵگەكان.دواتر،بەهۆی بەڵگەكانەوە، باوەڕێكی لای تێكڕای خەڵكی دروست كردووە .لەدەقی"شەنگەسوار"دا،بەئاڕاستەیەك، مەبەستێتی دەبێتە دوا مانا.مەبەستێتی دەقیش ،هەر وەك ئیمبێرتۆ ئیكۆ ئاماژەی پێكردووە،لەمەبەستێتی خوێنەردا بەدەردەكەوێت كەئەمە بەلای ئەم ڕەخنەگرەوە پێی دەوترێت"پەسەندییە دەقییەكان (امبرتو ایكو: 5).واتە سوارە دەیەوێت بڵێت جیاوازی هەیە لەنێوان بەهاكانی زەمەنی ڕابردوو وئێستادا.ڕابردوویەك كەپێكهاتبێت لەشەنگەسوار وئازایەتی ونەبردێتی وخۆشەویستی نیشتمان وخاك.ئێستایەك كەپڕە لەپڕوپوچی وكاڵ وكرچی وداخ وخەفەت وئێش وئازار :

• دامێنی ژینی ئادەمیزاد
• هەڵ ناتەكێ لەمناڵ
• لەژیانی كرچ وكاڵ

_ _ _ _ _ _ _ _ كوا شەنگەسوار؟ وا كەوتە بەر تەڵەزمی سماتەی غار

بەئاڕاستەیەكی تر، سوارە لەپێناو چەسپاندنی دید وبۆچوونەكانی وسەلماندنی مەبەستێتی ناوەڕۆكی بابەتەكەی ،چەندین دیمەن وێنەی كاریگەر دەخاتە بەردەم خوێنەرەوە.دیارە ئەمەش بەمەبەستی قایلكردنی تاكەكانە كەشاعیر ڕاستگۆیانە باس لەمەسەلەكە دەكات.ئەوەتا دەڵێت ڕووخانی كۆشكە پۆڵاییەكان ودیوارە سەختەكان بەنموونەی دیواری چین كەبەسەدەها ساڵ ماوەتەوە وبەرگری لەبوونی خۆی كردووە ولەهەمان كاتیشدا پەیكەرەكەی ئەبولهۆل كەبۆ چەندین سەدە توانیوێتی لەجێگەكەی خۆی بمێنێتەوە، كارێكی مەحاڵە.دیارە ئەم بۆچوونە دوای نەمانی شەنگەسوارەكان دێت چونكە سوارە گەیشتۆتە ئەو ڕاستییەی كەپیاوانی زەمەنی ئێستا هیچ لەمەسەلەكان ناگۆڕن.

لەم ئاستانەوە دەگەین بەو ئەنجامەی كەچەمكی پەیوەندی خۆی لەسێ جۆردا دەبینێتەوە:

1-پەیوەندی جۆرایەتی.ئەم جۆرە بەمەبەستی ڕاهێنان لەسەر مەسەلەهەستییەكان دێت.ئەمەش دوای ئەوەی هەستەكان بەهۆی جەنجاڵی زەمەنی نوێگەرییەوە تووشی جۆرێك لەنامۆبوون دەبن.كەواتە پەیوەندی نێوان دەق وخاوەن دەق وخوێنەر ووێنەكان پێویستە لەسەر بنەمای هەڕەمەكی دانەمەزرێت بەڵكۆ لۆژییكەكان بەردی بناغەی ئەم پەیوەندیانە دەبێت.لەدەقەكانی پێشوودا،سوارە بەویژدانەوە دەڕوانێتە مەسەلە وهەستی تێكڕای خەڵك وخوێنەر.ئەمەش لەپێناو پاراستنی كەسێتی خۆیەتی تا لەئایندەدا نەكەوێتە بەر شاڵاوی ڕەخنە تیژ وتوندەكان.

2- پەیوەندی تاكی.ئەم جۆرە لەپەیوەندی بەمەبەستی دەستنیشانكردنی بابەتێكی واقیعی دادەمەزرێت وەك ئەوەی گۆران،لەشیعری"بۆ مەرگی گۆران" بۆتە كردارێكی واقیعی هونەری وفیكری وشیعری بۆ سەرجەم تاكەكان بەجیاوازی جێگە ودیالێكتەوە.یان بۆتە سەرچاوە وسەرچاوەلێگرتنێك بۆ سەرجەم شاعیران بەسوارەشەوە. ئەم كاریزمای گۆران ە مۆتیڤێكی هەرە بەهێزی دامەزراندنی دەقەكەیە بەڵكو دەقەكانی سوارە هەموویان هەڵقوڵاوی ئەم جۆرەیە.وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،خەیاڵ ئەو ڕۆڵەی لەدەقەكانیدا نیە. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەڕێبازی كاركردنی سوارە بریتیە لەڕیالیزم بەتایبەتی لەجۆری سۆشیالیزمی .

3- پەیوەندی یاسایی.ئەم جۆرە لەپەیوەندی بەشێوەیەكی سستماتێكی پێدەنێتە شێوازە نەریتییەكان وەك ترافیك لایت وڕەنگەكانی.لەدەقە ئاماژەپێكراوەكانی سەرەوەدا،سوارە ،لەڕێگەی ئەم جۆرە لەپەیوەندی،دەیەوێت مەسەلە وشتەكان بەیاسا بكات.بۆ نموونە،لەدەقی "بۆ مەرگی گۆران"دەیەوێت تاكەكان قایل بكات بەوەی گۆران بریتیە لەسەرچاوە یاساییەكانی شیعری نوێی كوردی.بەكۆتایی گۆران شیعری كوردیش كۆتایی پێدێت.ئەمەش بەو مانایەی كەگۆران جارێكی تر،لەئەدەبیاتی كوردیدا، دروست نابێتەوە:

• كاتی كۆچی زەوق وهونەر لەكێوی ژیان ئاوا بوو
• بەهەشتی كوردستان چۆڵ بوو،بەهەشتی خودا ئاوا بوو

جگە لەمانەی كەباسمان لێوەی كرد،ئاماژە ماناییەكان بەلای پێرس ەوە دابەش دەبێت بەسەر سێكوچكەی،ئایكۆن وئاماژە وهێما.

یەكەم/ئایكۆن.ئەم ئاماژەیە بریتیە لەونیشانانەی كەبەرەو ماناكانمان دەبات.ئەمەش لەڕێگەی كردارێكی تایبەتەوە بەئەنجام دەگەیەنرێت وەك ئەوەی زانكۆ نیشانەیەكی ئایكۆنی بێت بۆ مەڵبەندی لێكۆڵینەوە بەوپێیەی گونجاندن وهاوشێوەییەك هەیە لەنێوان سروشتی زانكۆ ولێكۆڵینەوەكان.خۆ ئەگەر گونجاندنەكان ڕوویان نەدا ئەوا دواتر ئایكۆن دەچێتە دەرەوەی پڕۆسەی نیشانەكان وبەمەش بابەتەكە، كەلێكۆڵینەوەیە،دووردەكەوێتەوە لەماناكان،بەڵكو بوونیان نامێنێت.كەواتە،ئایكۆن،هەروەك پێرس خۆی پێناسەی كردووە،بریتیە لەئامڕازی پەیوەندیكردن وتێگەیشتن لەنێوان دوو جەمسەری هاوشێوەدا كەبەهەردووكیان بابەتێك دەخوڵقێنن (سیزا قاسم:142).سوارە لەكاتێكدا دەڵێت"بۆ مەرگی گۆران" ئەوا ئەمە نیشانەی ئەمانەی خوارەوەیە:

- گۆران كۆچی دوایی كردووە وكۆچكردنەكەی كۆستێكی هەرە گەورەیە لەسەر تاك وخودەكان بەنموونەی سوارەوە.

- گۆران خاوەن كەسێتییەكی سۆشیاڵی وفیكری وسیاسی وشیعری وكاریزمییە وشایانی ئەوەیە كەلاوانەوەكی بۆ ئەنجام بدرێت.یان دەقێكی تایبەتی بۆ تەرخان بكرێت.

- ناوەڕۆكی ئەم ناونیشانە دژایەتیكردنی گۆران نیە،بەڵكو شانازیكردنە پێی.بەئاڕاستەیەكی تر،سوارە هاوسەنگییەكی بابەتی لەگەڵ گۆران دا ،لەجۆری تەواوكاری نەك دژایەتی،دروست كردووە.

-بەسەركردنەوەی گۆران بەدەقێكی شیعری نیشانەی وەفاداری وپێزانین وهەڵسەنگاندنی شاعیرانە بەنموونەی سوارە بۆ گۆران.

- بەوپێیەی دەقەكە مێژووی لەسەر نیە ولەولاشەوە گۆران لەسەرەتای شەستەكانی سەدەی ڕابردوودا كۆچی دوایی كردووە ،ئەوا بێگومان زەمەنی دەقەكە كەوتۆتە دوای كۆچكردنەكە.ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كەگۆران وكۆچكردنەكەی هەمیشە لەبیر وهزری سوارەدا پارێزراوە وەك ئەوەی بەبەردەوامی بەدوای سێبەری گۆران ەوە بێت ولێی جودا نەبێتەوە.

- هەروەها نیشانەی ئەوەیە كەگۆران بەر لەكۆچەكەی سنووری بازنەی جوگرافی خۆی تێپەڕاندووە وشیعرییەتەكەی بۆتە سەرچاوەیەك یان سەرچاوەلێگرتنێك بۆ سەرجەم شاعیرانی كورد بەجیاوازی جێگەكانیانەوە،.

-گۆران،بەر لەوەی كۆچ بكات جێگەی بایەخدانی ئەدیبان وشاعیرانە.

- سوارە لەپێناو ڕەوینەوەی هەستە هەڵچوونییە داخراوەكانیدا،بەتایبەتی سەبارەت بەخاك ونیشتمان ومەسەلەكانی ،پێویستی بەم بابەت وناوەڕۆكی دەقەكەی بوو.ئەمەش جۆرێكە لەپڕكردنەوەی بۆشاییە سایكۆڵۆژی وفیكرییەكان .

-ناوەڕۆكی ئەم ناونیشانە بریتییە لەسۆزێكی ڕاستەقینەی سوارە ،دوور لەپیاهەڵدانە میتریاڵییەكان.لێرەدا پەیوەندی گۆران وسوارە لەسەر بنەماكانی ڕەوشتە بەرزەكان دامەزراوە نەك بەرژەوەندییەكان.

هەروەها ناونیشانی "شەنگەسوار"كەئایكۆنێكە بۆ مەبەستی بابەتێكی هەستیار،نیشانەی ئەمانەی لای خوارەوەیە:

- ئەمە دەستەواژایەكی هەواَڵییە ودید وبۆچوونەكان دەخاتە نێو كەوانەی تاقیكردنەوەكان،ئەمیش بەمەبەستی پشتڕاستكردنەوەی هەواڵەكە یان بەدرۆخستنەوەی!

- بابەتی ئەم شەنگەسوارە پەیوەندی بەمەسەلەیەكی دژایەتی وململانێكانەوە هەیە بەتایبەتی لەنێوان دوو زەمەنی جیاواز،یان دوو هێز وبۆچوونی جیاواز.

- مەسەلەكە پەیوەندی بەقارەمانێتی وئازایەتیەوە هەیە وخاوەنەكەی هەڵگری نامەیەكی نیشتمانی یان نەتەوەییە وەك ئەوەی ئایندەی ئەم مەسەلەیە بەسترابێتەوە بەم شەنگەسوارەوە. - ڕوودانێك لەكەسێتی ئەم شەنگەسوارەدا ڕووی داوە ،ئەویش بەباشی یان بەخراپی.

لەدەقی"شار"یشدا،سوارە چوار جار دەستەواژەی"ئەڵێم بڕۆم لەشارەكەت"ی بەكارهێناوە ودووبارەی كردۆتەوە وبۆتە ئایكۆنێكی سەرەكی بۆ دەقەكە، بەم مانایانەی لای خوارەوە دێت:

- وەڕزبوونی خودی بكەری شاعیر لەفینۆمینیای كۆمەڵگا،ئەویش بەهۆی گوشارە نالەبارەكانی شار لەڕووی سیاسی وفیكری وسۆسیۆڵۆژیاوە.پێشتریش ڕۆمانسیزمەكان ڕووبەڕوی هەمان كێشە بوونەتەوە ولەئەنجامدا سروشتیان كردە مەڵبەندی ژیان وبیركردنەوەكان وبەهەموو پێوەرێك شار بووە مەڵبەندی ناڕازای وگلەیی وگازاندە وگەندەڵییەكان.

- دڵەڕاوكێیەك لەبڕیاردان وەك ئەوەی خودی بكەری شاعیر مەنەڵۆگ لەگەڵ خۆیدا بكات وبڵێت :بڕۆم یان نەڕۆم.

بەڵگەش بۆ ئەمە بەكارهێنانی دەستەواژەی"ئەڵێم بڕۆم"كەئەمە،لەڕووی ئیدیۆم پراگماتیكەوە،بەمانای دوا بڕیار نایەت.دیارە ئەوەی ئەم دڵەڕاوكێیەی دروست كردووە هێزی بەرامبەرە كەخودی شاعیر بەئاسانی دەست بەرداری نابێت.

بەڵگەیەكی تری ئەم دڵەڕاوكێیە دووبارەبونەوەی دەستەواژەكەیە بەبڕی چوارجار كەئەمە خۆی لەخۆیدا بەمانای كۆتا بڕیار نایەت وهێشتا هیواكان لەبەر دەم خودی بكەری شاعیردا ماون.

- ئەم دەستەواژەیە نیشانەی بوونی مەترسییەكە لەسەر خودی بكەری شاعیر كەنەتوانێت چیتر لەشاردا بمێنێتەوە.بەمەش شار پێدەنێتە قۆناغێكی ترسناكی هەڵسوكەوتنەكانەوە.

- هەروەها،ئەم دەستەواژەیە نیشانەی لاوازی خودی بكەری شاعیرە بەرامبەر بەپێكهاتەكانی واقیع.ئەمەش بەمانای وورەبەردانەلەڕووی سایكۆڵۆژیاوە.

لەمانەش زیاتر،ناونیشانی دەقی"دووی ڕێبەندان"كەئایكۆنێكی كاریگەرە بۆ زەمەنێكی هەستیاری فیكری وسیاسی كورد بەگشتی وكورد بەدرێژایی تەمەنی تەنها خاوەنی یەك "دوو ڕێبەندان"ی دیاری ئەو ماوە زەمەنیەیە،هەڵگری ئەم نیشانە ومانایانەی خوارەوەیە،كەسەرجەمیان لەدەقەكە خۆیدا جێگەی بۆتەوە:

- ڕۆژی بەستە وخۆشی وپێكەنینە:

• بیرەوەری دووی ڕێبەندان
• دەمخاتە سەر بەستە وبەندان

- نەمانی زوڵم وستەمی دوژمن:

• ڕێبەندانی ڕێنوێنە
• لەداگیركەر سەرشەوێنە

- بڵاوبونەوەی ئازادی لەنێو تێكڕای خەڵكی بەشوان وجووتیاری چەوساوە وكچان وكیژانی لادێكانەوە، كەسەربەستییەكانیان لێ زەوت كرابوو:

• هۆ هۆ شوانە بەنەغمەی تەڕ وپاراووت
• بەبلوێری لەخەم ودەردا سووتاوت
• باووژێنە گیانی خەوتووی گەزیزەی هەرد

_ _ _ _ _ _ _ _

• هۆ هۆ جووتیر چەوساوەی خەمان
• خاڵە ! ڕێبواری خەیاڵت نیشتەجێ بوو
• خەمان نەمان

_ _ _ _ _ _ _ _

• ئەی كچی جوان
• ئەی یەزدانی داوێن پاكی
• دیلانی بگێڕە
• بەسەرچوو
• دیلی وزەلیلی وخەمناكی

-گردبوونەوەی سەرجەم هێزە كوردییەكان لەدەوری كۆمارەكە بەجیاوازی جێگەكانەوە:

• قازی مەزن هەر وەك كاوە
• هێزی كۆمەڵی لەپشتە
• هەودای خاوی هیوا گشت

ە - داماڵینی خەم وئێش وئازارەكان كەبەدرێژایی زەمەن وەك مۆتەكە یەخەی كوردی گرتبوو:

• شەوەی شەو لەشی گوشیبووین
• ڕێبەندان ڕێگای تەنیبووین
• گیانمان خارا بەدەرد وئێش
• ڕێگای ئازادی گرتە رێش
• پاش چەند ساڵ لەنوور دووریمان
• هەڵبوو چرای جەمهووریمان

دوهەم/ ئاماژە.ئاماژە بەلای پێرس ەوە بریتیە لەنیشانە سروشتییەكان كەدەرئەنجامی دیاردە وڕووداوێكی واقیعی وبابەتی دروست دەبێت (سیزا قاسم:142).بەئاڕاستەیەكی تر،بابەتەكان بەكاریگەری ناوەڕۆكە بابەتییەكانی واقیع هۆكاری خوڵقاندنی ئاماژەكانە.بۆ نموونە،پێكەنین ئاماژەیە بۆ ڕووداوێكی خۆشی.یان دوكەڵ ئاماژەیە بۆ بوونی ئاگر.كەواتە ئاماژەكان لەكاتی وونبونی مەبەستێتی ڕاستەوخۆدا بەدەردەكەون ودواتر ئەو ئاماژانە دەبنە فاكتەرێكی ووزەبەخش بۆ دەرخستنی مەبەستێتی وزانیارییەكانی چەقێتی دەق (انور المرتجی:34).ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن كەئاماژە دەسنیشانی دیاردە وڕووداوێكی دیاریكراو دەكات،بەڵكو ئامڕازێكی سەرەكییە بۆ گواستنەوە وگۆڕینی دۆخ وئاڕاستەی ماناكان لەدۆخێكەوە بۆ دۆخێكی تری جیاواز. سوارە لەدەقی "شار"دا دەڵێت:

• لەشارەكەت زەلیلە شێر
• باوی ڕێوییە

لەدەقە ڕۆمانسیزمەكاندا،شار ئاماژەیە بۆ گەندەڵی وخۆپەرستی وكینە وململانێ ودوژمنایەتی وكوشتنی بەهاكان.كەسە نموونەییەكان، كەهاوشێوە وهاوتەریبی شێرەكانە، جێگەیان لەشاردا نابێتەوە وناچار دەكرێن كەشار بەجێ بهێڵن ،یان یاخی بن وبەرەو سروشتی لادێكان بكەونەڕێ. لەبەرامبەریشدا كەسە هەلپەرست وخۆپەرست وگەندەڵەكان، كەهاوشێوەی ڕێوێین،شار دەكەنە پایتەخت ومەڵبەندی خۆیان وبەڵكو،لەهەموو ڕوویەكەوە، شار ئەمانە دەیبەن بەڕێوە.

لەمەش زیاتر،شار ئاماژەیە بۆ دەركەوتنی چینایەتی بەتایبەتی لەنێو چینی هەژار ودەوڵەمەند:

• كێ لەشاری تۆ،لەشاری قاتلی هەژار
• گوێ ئەداتە ئایەتی پەڕاوی دڵ

لەشوێنێكی تردا ولەهەمان دەقی پێشوودا سوارە دەڵێت:

• گوڵم هەرێمی زۆنگ وزەل
• چلۆن ئەبێتە جارە گوڵ

هەرێمێكی زۆنگاویی وزەل، كەئاماژەیە بۆ شتە ناشیرین وخراپەكان، ناتوانێت شتە جوان ونموونەییەكان بەرهەم بهێنێت.بەمەش لەجیاتی گوڵ،مێشوولە ترسناكەكان دەبنە بەرهەمێنەری هەرێمێكی زۆنگ وزەلاویی.

یان لەكاتێدا لەدەقی "بۆ مەرگی گۆران"دا دەڵێت:

• كاتێ كۆچی زەوق وهونەر لەكێوی ژیان ئاوا بوو
• بەهەشتی كوردستان چۆڵ بوو،بەهەشتی خودا ئاوا بوو.

كۆچی دوایی گۆران ئاماژەیە بۆ نەمان و وونبونی هونەر وشیعر لەكوردستان،بەڵكو لەمەش زیاتر وێنەكە گەورەتر دەبێت تا ئەو ڕادەیی دەگاتە بەهەشتی خودا.

سێهەم/هێما:هێما لەسیمۆڵۆژیادا،بریتیە لەمانایەك كەڕێكەوتن وڕەزامەندی هەمووانی لەسەرە.ئەم هێمایەش خۆی لەدوو جۆردا دەبینێتەوە.یەكەمیان،مانایەكی سروشتی ناوەكی كەتێكڕای خەڵكی كاری لەسەر دەكات وەك ئەوەی بڵێین"پێشەوا"،كەئەمە هێمایەكە كورد بەخشیوێتی بەقازی بەهۆی نەریتێكی سیاسی وسۆشیاڵییەوە.دوهەمیان،هەر وەك پێرس ئاماژەی پێداوە،مانایەكی تایبەتی دەرەكی كەدواتر، ئەمیش بەهۆی یاسایەكی نەریتییەوە،دەبێتە سەرچاوەیەك بۆ هەمووان (سیزا قاسم: 142) بەجیاوازی زمان وجێگە وفیكر وسیاسەتەوە وەك ئەوەی بڵێین "كۆتر هێمای ئاشتییە".سوارە لەدەقەكانیدا هەر دوو جۆر هێمای بەكارهێناوە:

-جۆری یەكەم.بەهۆی ئەوەی سوارە كەسێكی ڕووناكبیر وخاوەن هەڵوێستەیەكی فیكری وسیاسی بوو ،لەهەمان كاتدا،ئاگاداری دەوروبەری كۆمەڵگەكەی خۆی ودەرەوەی خۆشی بوو،دەیزانی لەچ كاتێكدا بابەتەكان بكات بەهێما كەپێشتر مانای ئەو هێمانایە ڕەزامەندی هەمووانی لەسەر بووە.بۆ نموونە،كەس نكۆڵی لەوە ناكات كەگۆران شاعیری جوانی سروشت وئافرەت بووە.ئەمەش هاوشێوەی هەندێك نازناوە كەعەرەبەكان بەخشیویانەتەوە بەسەر شاعیراندا ودواتر بوونەتە هێما بۆ ئەو شاعیرانە بەنموونەی "أمیر الشعرا‌و"كەپەیوەندی بەاحمد شوقی یەوە هەیە،یان "شاعر النیل"كەپەیوەندی بەحافڤ ابراهیم ەوە هەیە.بەمەبەستی بەرجەستەكردنی دەربڕینە هێماییەكانی جوانی سروشت وئافرەتی گۆران،سوارە لەدەقی"بۆ مەرگی گۆران" ئاماژەی داوە بەو مانایانەی كەبەدەوری ئەم هێمایەدا دەسووڕێنەوە كەپارێزگاری لەسروشتی كەسێتی هێماكان دەكات.لەكاتێكدا سوارە دەڵێت:

• - ئیتر "مانگەشەو " بەناخی دڵا نالكێ
• - لەجێی "جریوە دارستان" ناڵەی دڵی كۆست كەوتووە
• - ئیتر بە"ئەستێرەی بەیان"بە"نەغمەی فریشتەی ئەلحان"
• - ناتوانێ جەرگی هەڵقرچاو پڕ كا لە"هەستی سپی وجوان"
• - نەڕەوتی بیر بزوێنی كەو نە"كەروێشكی گورج وقەڵەو"
• -ئێستا لەبن "توتڕكی" سۆور وەنەوشە بۆ تۆ پەرۆشە
• - تۆ عاشقی جوانییەك بووی كەشاردراوە ونادیاری بێ

ئەوا لێرەدا هەموو ئەو دەستەواژانەی كەكەوتونەتە نێو كەوانەكانەوە بریتین لەو نیشانە هێماییانەی كەپەیوەندی ڕاستەوخۆی بە سروشتی گۆران ەوە هەیە وسەرجەمیشیان لەنێو بازنەی جوانی سروشت وئافرەتدا دەسووڕێنەوە بەڵكو تەنها پەیوەندیان بە گۆران ەوە هەیە.

جۆری دوهەم.لەم جۆرەیاندا سوارە پەنا بۆ هێما گشتییەكان دەبات كەلەدەرەوەی كلتوور وڕۆشنبیری خۆی كاری لەسەر كراوە.بۆ نموونە،شار،كەبەلای شاعیرە ڕۆمانسیزمەكانەوە سەرچاوەی دڵەڕاوكێ وقەیران وگەندەڵییەكانە،ئەو ئاماژە هێمایەیە كەهەڵگری هەمان مانای شاعیرە ڕۆمانسیزمەكانە.واتە بەلای سوارەشەوە شار مەڵبەندی ئاسن وقەنارە وكوشتن ودەرد ودڵ ونەخۆشی وكەلەپچە ودووكەڵ وتاوان وئێش وئازارەكانە.ئەوەتا دەڵێت:

• - دڵم پڕە لەدەرد وكوڵ
• - لەشارەكەت كەڕەمزی ئاسن ومنارەیە
• - ئەوەی كەدارە تیلە مەزهەری قەنارەیە
• - لەشارەكەت كەمەندی دووكەڵە
• - كێ لەشاری تۆ،لەشاری قاتڵی هەژار

لێرەدا گەر بڕوانینە ووشەكانی ئاسن وقەنارە ودووكەڵ وقاتڵ دەبینین ئەمانە تەنها هەڵقوڵاوی ژینگەی كوردەواری نیە بەڵكۆ لەسەرانسەری جیهانی گرتۆتەوە بەبێ جیاوازی بەوپێیەی ناوەڕۆكی ئەم ووشانە، كەبوونەتە هێما بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی وبەشێوەیەك لەشێوەكان بەرگی دیستۆپیایان لەبەر كردووە،ڕەزامەندی هەمووانی لەسەرە.لەزۆرێك لەشیعرەكانی ئیلیۆت وئیدیپ سیتوێڵ وستیڤن سبندەر ولۆركا والسیاب والبیاتی بەهەمان پێوەر ومانا بەكار هاتوون.بۆ نموونەدەقەكانی "مدینە بلا مگر" و"جیكور والمدینە" و"انشودە المگر"السیاب ئاماژەی بەوێرانە وپیسی شار كردووە:

مدینتنا تۆرق لیلها نار بلا لهب

تحم دروبها والدور پم تزول حماها ( الدیوان،مدینە بلا مگر: 133) _ _ _ _ _ _ _ _ وتلتف حولی دروب المدینە

حبالا من الگین یمچغن قلبی ویعگین عن جمرە فیه گینە

حبالا من النار یجلدن عری الحقول الحزینە (الدیوان،جیكور والمدینە:77).

لەهەموو ئەو شتانەی كەلەم لێكۆڵینەوەیەدا باسی لێوە كراوە دەگەین بەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:

- كەرەستە سیمۆڵۆژییەكان پەیوەستە بەفینۆمینیای فیكر وسیاسەت ودۆخە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژییەكان.ئەمەش لەڕێگەی جەختكردن لەسەر توخمەكانی پەیوەندییە ماناییەكانە،بەنموونەی ئایكۆن وئاماژە وهێما.بەمەش پەیوەندییەكان دەرئەنجامی یاسا ولۆژیكە نەریتییەكان دروست دەبێت كەمرۆڤایەتی بەدرێژایی زەمەن كاری لەسەر دەكات وتەنها پەیوەند نییە بەزەمەنی هاوچەرخەوە.لەلایەكی تریشەوە،ڕۆشنبیریەتی تاك وكۆمەڵگا وزەمەنەكان توانای خوڵقاندنی ماناكانیان هەیە،ئەویش لەڕێگەی ئەزموون وتێگەیشتن بۆ شتەكان وڕاڤەكردنیان.بۆ هەر زەمەنێكیش چەند كەسێكی هەستیار،بەنموونەی سوارەی ئیلخانی زادە،بەكاری گواستنەوەی ماناكان هەڵدەستن لەدۆخێكی دیاریكراو بۆ دۆخێكی كاریگەرتر.ئەمەش بەو مانایە دێت كەمەسەلە ودۆخە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان گوشارەكان لەسەر كەسە هەستیارەكان دروست دەكەن ولەوێشەوە دەستەواژە پێویستەكان بەشێوەك لەشێوەكان دەگوێزرێتەوە بۆ وەرگر وخوێنەر،بەوپێیەی كۆدی پەیوەندییەكان بەكەسە سروشتییەكان ناكرێنەوە وپێویستی بەخوێنەرە نموونەییەكانە.

- پەیوەندییە سیمۆڵوژییەكان لەنێو دەقە ئەدەبی وشیعرییەكاندا پێدەنێتە قۆناغی چەمكە تەكنیكی وهونەری وبابەتییەكانەوە وخاوەنەكانیان نایانەوێت ڕاستەوخۆ نامەی دەقەكانیان بدەن بەبەرامبەرەكان تەنانەت بەخوێنەرە نموونەییەكانیشەوە. هەر لەبەر ئەمەشە،دەقەكانی سوارەی ئیلخانی زادە بریتیە لەنەخشەیەكی فیكری وسیاسی وسۆشیاڵی وگەر خوێنەر بەچاوی ڕەخنەی نوێوە كاری لەسەر نەكات ئەوا كردنەوەی تۆڕی پەیوەندییەكان كارێكی مەحاڵە.هەر لەبەر ئەمەش بووە،لێكۆڵینەوەكەمان پشتی بەبۆچوونەكانی زانای ئەمریكی پێرس بەستووە چونكە بۆچوونەكانی ئەم زانایە،بەلای ئێمەوە،كار ئاسانییەكی باش دەكات بۆ كردنەوەی تۆڕی پەیوەندییەكان.كەواتە بنەمای كاردنمان لەسەر بۆچوونەكانی سۆسێر دانەمەزراوە بەوپێیەی بەرنامەی سۆسێر خۆی لەدۆزینەوەی مانا گرامەری وڕستەییەكاندا دەبینێتەوە نەك ڕەهەندە پراگماتییەكان كەبنەمایەكی سەرەكی كاركردنی بۆچوونەكانی پێرس ە.ڕەهەندە پراگماتیكییەكانیش تەواو دەچێتە نێو قوڵایی ماناكانەوە بەتایبەتی ئەو مانایانەی كەپەیوەندی ڕاستەوخۆی بەژیان وئایندەی تاكەكانەوە هەیە ودواتریش چاوەڕوانی ئەنجامەكانیشە بەنێگەتیڤی یان پۆزەتیڤی.

پەراوێز وسەرچاوەكان:

• - امبرتو ايكو،القاريء في الحكاية،ترجمة انطوان ابو زيد،المركز الثقافي العربي،بيروت،الدار البيضاء،الطبعة الأولى،1996.
• - انور المرتجي،سيمائية النص الأدبي،افريقا الشرق،الدار البيضاء،1994.
• - جيرار لودال،بيرس أو سوسير،ترجمة عبدالرحمن بو علي،مجلة العرب والفكر العالمي،العدد 3، 1988.
• - حامد خليل،المنطق البراجماتي عند تشارلز بيرس،دار الينابيع،دمشق،سوريا،1996.
• - سعيد بنكراد (أ )،السيميائيات مفاهيمها وتطبيقاتها،دار الحوار،سوريا،الطبعة الثالثة،2012.
• - سعيد بنكراد (ب)،السيميائيات النشاة والموضوع،عالم المعرفة،العدد 3،مجلد 53، 2007.
• -السياب،ديوان انشودة المطر،مؤسسة مهداوي،القاهرة،2014.
• - سيزا قاسم والأخرون،مدخل الى السيميوطيقا،انظمة العلاقات في اللغة والأدب والثقافة،منشورات عيون المقالات،الدار البيضاء،المغرب،1987.
• - عبدالله ابراهيم والأخرون،معرفة الأخر،مدخل الى المناهج النقدية الحديثة،المركز الثقافي العربي،بيروت،الطبعة الثانية،1996
• - گۆران،دیوان،بڵاوكراوەی پانییز،چاپخانەی دالاهو،چاپی یەكەم،تهران،2005.
• - لوقمان ڕەئوف،جەللاد،دیوانی هاوار (عەلی حەسەنیانی)،چاپخانەی دێكان،سلێمانی،2014.
• - تێبینی:دەقەكانی سوارە ئیلخانی زادە،كەلەم لێكۆڵینەوەیەدا بەكارهاتوون،لەڕێگەی فەیس بووك وبەیارمەتی دكتۆر لقمان ڕەئوف ەوە بەدەستمان كەیشتووە.