گوتار لەنێوان ئەوان و ئێمەدا
پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
چەمكی گوتار ، چەمكێكی فرە مانا وداتا وكارنامەیە,پێناسەیەكی دیاریكراو ، ستراتیژیەتی چەمكەكانی دەشێوێنێت و تەنها بەلای بازنەیەكمان دەبات و بازنەكانی تر فەرامۆش دەكات ، ئەمە لە كاتێكدا سەرجەم بوار و ڕێبازەكان دەچنە ژێر یەك چەمكی سەرەكییەوە وەك ئەوەی جیاوازی نەبێت لە نێوان گوتاری ئەدەبی و سیاسی و فیكری و ئابوری و سۆسیۆڵۆژی و هونەری و ئیمپریالیزمی . . هتد . لەم نوسینەدا چەند پێناسە و ئارگیومێنتێك دەخەینە ڕوو كە لەهەمان كاتیشدا هۆكارن بۆ دەستنیشانكردنی مەرجەكانی. بۆ نموونە گوتار بریتییە لە :
یەكەم :نامە وگوزارشت.نامەكان پێویستە گوزارشت لەشتێك یان چەند شتێك بكەن یان ئەو نامانە پێویستیان بەلێكۆڵینەوە وڕاڤەكردن وپرسیاركردن هەیە ئەویش لەڕێگەی تەكنیكی گوزارشتەوە.گەر بە پێی گریمانە ، نامەكان بۆشاییان تێدا بوو ، یان تێكەوت ، ئەوا گوزارشتەكان بەرە و ئاڕاستەیەكی نادیار وشاراوەمان دەبات. بەپێچەوانەشەوە گەر نامەكە لە بنچینەدا خاوەن هێزێكی گونجاو بوو ، بەڵام لاوازی لە دەربڕینەكاندا تێدا بەدی كرا ، ئەوا بێ گومان ، كاریگەر دەبێت بەسەر بونیادی گوتارەكە. گۆران لە شیعری "هەڵبەستی دەروون "دا دەڵێت : هەرچەن ئەكەم ، ئەو خەیاڵەی پێی مەستم بۆم ناخرێتە نێو چوارچێوەی هەڵبەستم .
شاعیر خاوەن خەیاڵێكی باشە ، بەڵام توانا دەربڕینەكەی یان گوزارشتەكەی لاوازە و هۆكارێكە بۆ لە دایك نەبوونی دەقەكە. ئەم كارەش هۆكاری خۆی هەیە ، ئەگینا بە پێی لۆژیك گۆران لەكاتێكدا خاوەن دەسەڵاتێكی خەیاڵاوییە ، دەبوایە شیعرەكە لەدایك بێت ، كە لەدایكیش نابێت ، ئەمە مانای ئەوەیە شاعیر لە چركەساتی خەیاڵەكەدا تووشی پێكدادانێك هاتووە كە كاریگەر دەبێت لەسەر گوزارشتەكە. تەنانەت گەر دەقەكەش لە دایك بێت ئەوا ئەو دەقە دەقێكی نەزۆك دەردەچێت وبەهاكانی خۆی لە دەست دەدات . لە لایەكی تریشەوە ، جاری وا هەیە لە یەك دەقدا چەندین بۆچوونی جیاواز و دژ بە یەك بەدی دەكرێت, وەرگر نازانێت چۆن مامەڵەی لەگەڵدا بكات و ناشزانێت جەخت بخاتە سەر كام بۆچوونیان ! ئەمە لە كاتێكدا جیاوازی هەیە لە بۆچوونەكان لە ڕووی هێز و پێشڕەوییەوە . خۆ ئەگەر شتێك ئەم بۆچوونانە ببەستێتەوە وەك ئەوەی گەر فەوزاكان نەسەقێك بیانبەستێتەوە ئەوا ئەو دەقە دەقێكی سەركەوتووە ، بە پێچەوانەوە فەوزاكان گەر نەسەقێك نەیان بەستێتەوە ئەوا بەهای دەقەكە بەرە و تێكشكان دەچێت.ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن ،پەیوەندی نێوان نامە و گوزارشت پێویستە لە جۆری تەواوكاری بێت و نامەكە توانای گوزارشتی لەشتەكان هەبێت . هەندێك جار ، نامەكە پیرۆزە ، بەڵام خاوەنەكانیان توانای گوزارشتیان نییە ، یان ئەوانەی كە لە دەرەی نامەكەن توانای گوزارشتیان هەیە ، بەڵام نامەكە یان بە هەڵە لە دایك بووە ، یان بە زۆرە ملێی گوشاردا هاتووە. دوهەم:پەیوەندی نێوان نینەر و وەرگر.بەمەبەستی تێگەیشتن وكاركردن وگواستنەوە, یەكەم ,نامەكەی خۆی بۆ دوهەم دەنێرێت. لێرەدا ولەڕووی مەعریفەت وڕۆشنبیری وكارنامەوە,پێویستە دوهەم لەحاڵًەتی خۆئامادەكردن و ئامادەباشیدا بێت تا بتوانێت ,لەلایەكەوە ، پەیوەستێتی خۆی بۆ یەكەم نیشان بدات ، لەلایەكی تریشەوە بازنەیەكی ئەكتف و بزێو بێت بۆ یەكەم.بەشێوەیەكی گشتی,دەقە كوردییەكان ولە زۆر حاڵەتدا توشی جوودابونەوە هاتوون ئەمەش بە هۆی :
أ- هەڵەی بنەڕەتی لە نامەكاندا كە لە سەر بنەمایەكی تەندروست بینا نەكراوەن ,ئەویش بە هۆی گوشارە ئایدیۆڵۆژاییەكانەوە.گەر نامەكەش وەك پێویست بوو,ئەوا كەمتەرخەمی وەرگر وبایەخدانی بەشتە لاوەكی ودەرەكییەكانی نامەكەوە .واتە نامەكە لە جێی خۆیەتی بەبێ جووڵە,بەڵام وەرگر بە هۆی بێ ئاگایی خۆیەوە ناتوانێت ناوەڕۆكی نامەكە وئەنجامەكانی تاوتوێ بكات.ئەم كەتەرخەمییە لەهەدروو جەمسەرەوە,دەقێكی ناتەندروست ووەرگرێكی بێ ئاگا,مەسەلەكان تێكدەشكێنن,كەپێویستە دەق و وەرگر لەئاستێكی زۆر باڵادا بن.
ب - ئاستی ڕوناكبیری یان كارنامەیی هەردوولا هاوشێوە نییە (نێنەر و وەرگر)، وەك ئەوەی یەكەم بۆ مەبەستێك لە دایك بووبێت و دوهەمیش بۆ مەبەستێكی تر. یان ئەوەی هەریەكەیان هەڵقوڵاوی سەرچاوەیەكن, جیاواز لەوی تر . بۆ نموونە یەكەمیان هەڵوێستەیەكی نەتەوایەتی و ئەوی تریان سۆشیاڵ یان سۆشیاڵ دیموكرات. كۆكردنەوەی ئەم دوو لایەنە جیاوازە لە مەڵبەندێكی نا مەدەنیدا ، كارێكی سروشتی نییە,چونكە ستراتیژییەتیان لەڕووی كارنامە وئایدیاوە جیاوازە وهەریەكەیان بەلای خۆیدا دەیبات.بەمانایەكی تر,نەبوونی یەك هەڵوێستەیی یان پەیوەستێتی لەفیكر وئایدیادا وادەخوازێت كەهەر یەكێك لەو لایەنانە كار بۆ خۆی بكات جیاواز لەو یان لەوانی تر. لەدەقە شیعرییەكاندا تێبینی ئەوە دەكرێت كە لە یەك دەقدا چەندین چەمكی دژ بە یەك هاتوون,هیچ نەسەقێكیش بەیەكییەوە نایان بەستێتەوە كە ئەمە نەك هەر گوتار دروست ناكات ، بەڵكو گاڵتەجاڕیشە بە گوتار.
سێهەم : دایەڵۆگی سێ كوچكەی نێنەر و نامە و وەرگر یان خود و ئەو و بابەت .دایەڵۆگەكان خۆیان زیاتر لە عەقڵێكی لۆژیكی وفیكری وئایدیولوژیایدا دەبینێتەوە.لەِناوچە وجێگەی گوتار ، هێزی هەریەك لەو سێ كوچكەیە یەكسانە ، وەك ئەوەی هەمویان بۆ یەك پڕۆسە دروست بوون و كاردەكەن.بەڵام لای ئێمەی كورد ، ڕێدەكەوێت نامەكە زۆر پیرۆز بێت و هێزێكی لە ڕادەبەدەری هەبێت بەنموونەی نیشتمان وخاك وكلتور ونەتەوە ، بەڵام نێنەر بەهۆی كاری ناپڕۆفیشناڵی و نابەرپرسیارێتییەوە كارەكانی پێ ئەنجام نادرێت و وەرگریش,لەزۆر حاڵەتدا, بە چاوی بایەخەوە ناڕوانێتە نامەكە,یان ئاستە ڕۆشنبیرییەكەی لەجێگەی خۆی نیە. لەهەمان كاتیشدا,ڕێدەكەوێت نێنەر و و وەرگر لەئاستێكی باڵای بەرپرسیارێتیدایە,بەڵام لەبەرامبەردا نامەكە بەهۆی بۆشاییە ڕۆشنبیری ومەعریفییەكانییەوە وەك پێویست نییە و بە زۆرە ملێیی لەدایك بووە.
چوارهەم: ململانێی نێوان دەسەڵاتەكان( دەسەڵاتی خودی بكەر و بابەت یان من و ئەو یان نێنەر و وەرگر). ململانێكان, لەئەدەبە پێشكەوتووەكاندا,هۆكارێكن بۆ گەشە و پڕكردنەوەی بۆشاییەكان . بەمەش ململانێكان دروست كەرن نەك ڕوخێنەر.بەڵام لای ئێمە ، ململانێكان لەپێناو بەدەستهێنانی كۆكردنەوەی هێز و دەسەڵاتە وەك ئەوەی هەریەكەیان خۆی بۆ سەركەوتن ئامادە بكات كە جیاواز بێت لە جۆری سەركەوتنەكانی تر.یان هەر یەكەیان ,لەپێناو بەدیهێنانی دەستەكەوتەكان خوازیارە هەرەس بە ژمارەیەك بهێنێت.ڕۆمان و یۆنانییەكان لەگەڵ ئەوەی دژایەتی بنەڕەتیان هەبوو ، بەڵام ڕۆمانەكان لەپێناو بەدەستهێنانی مەعریفەتی زیاتر پەنایان بۆ یۆنانییەكان برد ئەمەش دوای سەركەوتنیان بەسەر یۆنانیەكان لە ( 146پ.ز) تەنانەت كەسێكی وەك (هۆمیرۆس )ی ڕۆمانی سوور بوو لەسەر وەرگرتنی زانیارییەكان لەیۆنانییەكان . خێڵە عەرەبەكانی پێش ئیسلامیش لەگەڵ ئەوەی دوژمنایەتی زەمەنیان هەبوو ، بەڵام لەپێناو خوڵقاندنی گوتارێكی عەرەبی ، ساڵانە لە بازاڕی عوكاز كۆبونەوەی خۆیان ئەنجام دەدا و بەشیعر گۆڕینەوە كاری دیاڵۆگیان ڕێك دەخست . شیعرە بەرزەكانیان ، كە بە هەڵواسراوەكان ناسراوە ، بە ئاوی ئاڵتون دەنوسرا و دواتر لە تەنیشت یەكەوە و لە پیرۆزترین جێگە ( كەعبە ) هەڵدەواسرا. لای ئێمەش, بەرزڕانەگرتنی زەمەنەكان و سوود وەرنەگرتن لەئەزمونە جیاوازەكانی هەرێمە جیاوازەكانی كوردستان و شەڕكردن بۆ ئایندەیەكی نادیار بەرهەمی ڕۆشنبیری وئەدەبی لۆكاڵی دەخوڵقێنێت وناوچەكان وەك پێویست ئاگاداری یەكتر نین.ئەمەش جۆرێكە لەشەقبوونی ناسنامە وشوناس وجوگرافیا وئەدەب. تەنانەت ,هەندێك جار كار دەگاتە ناوزڕاندنی كەسێتییە ناودارەكان ,سیاسی وئەدەبی ,بچووك دەكرێنەوە بەنموونەی مەلیك مەحمود وگۆران وچەندینی تر.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر, ململانێكان بۆتە سەرچاوەی نیگەرانی تاكەكان تا كار گەیشتۆتە ئەوەی ئەم تاكانە باوەڕیان بەئەدەب وخوێندنەوە وڕاڤە و دەسەڵات وشوناس ونیشتمان وخاك كاڵ بێتەوە یان نەمێنێت.
پێنجەم : سستمێكی تایبەت بۆ هەڵسەنگاندن .هەر دەقێك لە دەقە ئەدەبی و شیعری و سیاسی و شتەكانی تر ، لەرێگەی ڕێباز و میتۆدە ڕەخنەییەكانەوە,بەتایبەتی تازەگەرییەكان,هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێت ، بە پێچەوانەوە ، بەهای ئەو دەقانە ، لەڕووی داهێنان وهونەر و فیكرەوە بەدەرناكەون.ئەم جۆرە هەڵسەنگاندنە بەكاری جوداكردنەوە وپۆڵینكردن هەڵدەسێت وناكرێت هەمووان لەیەك تای تەرازوودا دابنرێت هەر وەك چۆن,لەڕووی ئەكادیمی وزانستییەوە, جیاوازی گەورە هەیە لەنێوان زانكۆی هارڤەرد و زانكۆكانی ڕۆژهەڵات.
لەكۆمەڵگا پێشكەوتووەكاندا وبەهۆی چەمكی ئازادی و بابەتیبوون و ڕێژەی بەرفراوانی مەعریفیان ئەم كاری هەڵسەنگاندنە بۆتە نەریتێك وهیچ كات نەكەوتونەتە ژێر گوشاری لایەنێك یان چەند لایەنێك. تەنانەت دەتوانن سنوورەكان ببەزێنن و كاری نزیكبوونەوە یان دراوسێتی ئەنجام بدەن كە ئەمە لە بەرژەوەندی دەوڵەمەندكردنی گوتارەكەیانە بەوپێیەی گوتار لەبنەڕەتدا ، پرۆسەیەكی مەعریفی و ڕۆشنبیری و ئاركۆڵۆژیاییە و پێویستی بەیارمەتی هەموو هێز و جێگە و زەمەنەكانە ، بە بێ جیاوازی ئایین و زمان و ڕەگەز.بەڵام لای ئێمە ، بەهۆی دەستەمۆیی و دابەشبوونی تاكەكان بەسەر گروپەكاندا و نابابەتیبونی هەڵسەنگاندن و بۆچونەكان و لاوازی بازنە مەعریفییەكان و نەبوونی بوێرێكی پێویست و سەیركردنی شتەكان بە گومانەوە و . . هتد ، هەست بەوە دەكرێت كەشتێك نییە گوتارێكی تەندروست وگونجاو دروست بكات. دەشێت بگوترێت ئەم تێڕوانینەی ئێمە بۆ گوتار پێچەوانەی گوتاری ئەدەبە زلهێزەكانە,ئەمە لەكاتێكدا ئەم ئەدەبە زلهێزانە لەڕێگەی گوتارەكانیانەوە دەتوانن خۆیان و دەرەوەی خۆشیان ڕاڤە بكەن و لێی تێبگەن و بە خێرایی ڕێگە چارەی پێویست بۆ تەنگەشە و قەیرانەكان بدۆزنەوە,یان لەگەڵ ڕەوڕەوەی ژیاندا زۆر بەزووی خۆیان بگونجێنن.
تەنانەت,لەزۆر كایەدا بەشدار دەبن لە پرۆسەی سیاسی و فەرهەنگی و ئەدەبی و فیكری هەروەك لەشۆڕشی فەڕەنسی بەدی دەكرێت ودواتر گوتارێكی گشتگیری جیهانیان دروست كرد.واتە ئەو گوتارە,وەك ئاركۆڵۆژیایەكی مەعریفی و ڕۆشنبیری وفەلسەفی وئەدەبی,پەلی كێشا بۆ سەرجەم ناوچەكانی جیهان و كاریگەری تەواوی خۆی هەبوو,بەڵكو سستمی فەرمانڕەوایی وچەمكی بیركردنەوەكانی گۆڕی .لەگەڵ ئەوەی ئەم گوتارە بە نرخە بەخێرایی هاتە نێو ناوچەكانی جیهان وڕۆژهەڵات بەڵام ,لای ئێمە,وەك پێویست سوودی لێ نەبینرا ، لەوەش زیاتر كاریشی لەسەر نەكرا ,گەرچی وەك لاساییەكی فۆڕمی هەندێ بانگەوازی بۆ كرا.بەڵام ڕۆژ لە دوای ڕۆژ چەمكی یەكسانی و برایەتی و دادپەروەری لە مەترسیدا بوون كە ئەمانە دروشمی سەرەكی شۆڕشی فەڕەنسی بوو.ئەمەش ئەوە دەگەنێت كە تا ڕۆشنبیریەت و مەعریفیەتی تاك لە گەشەدا بێت ئەوا زیاتر كراوەتر دەبێت و سوودی زیاتر لە ڕووداو و گوتارەكانی دەرەوە دەبینێت .جگە لەمەش، ئێمەی كورد تەنانەت نەمانتوانیوە ، سوود لە ڕووداوەكانی خۆمان لە ڕووی سیاسی و فیكری و ئەدەبیەوە ببینین ,بەڵكو لەزۆر حاڵەتدا دوژمنایەتی سەرچاوە بەنرخەكانی زەمەنی ڕابردوو دەكرێت وەك ئەوەی زەمەنی ڕابردوو هیچی نەكردبێت.بێگومان ئەم سڕینەوەیە كاریگەر دەبێت بەسەر لەباربردنی گوتار لەهەموو ڕوویەكەوە بەتایبەتی سیاسی وئەدەبی.
شەشەم : چەند وشە و دەربڕینێكی كورت كە بە دوای یەكتردا دێن و دەچن و چەند وێنەیەكی فراوان و گەورەی لێ دروست دەكرێن.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت پانتایی بۆچونەكان تەسك دەبنەوە ودواتر فراوانتر دەبن و كۆ دەكرێنەوە لەبازنەیەكی دیاریكراودا . بۆ نموونە لەكاتێكدا دەڵێین "كوردستان جوان نییە !" ئەمە ، گەرچی خۆی لە شێوە پرسیار و سەرسورماندا دەبینێتەوە ، بەڵام خاوەنەكەی مەبەستێتی بڵێت "كوردستان جوانە" یان حەز دەكەم "جوانی كوردستان ببینم" یان "ئەوەی دەڵێت كوردستان جوان نییە ئەوا راِستی نەفەرموو ، كوردستان جوانە".یان خاوەنەكەی دەیەوێت پەیوەستێتی خۆی بۆ كوردستان نیشان بدات بە تایبەتی ئەوانەی كە گومانی نا جوانی كوردستانیان هەیە.لەهەمو ئەم بۆچوونانەدا ، ڕستەكە ڕستەیەكی جێگیرە و ڕەتكردنەوەی نییە لەگەڵ ئەوەی جۆری نمایشەكە ڕاستەوخۆ نییە بەڵكو زیاتر لایەنێكی ڕەوانبێژی یان ئەدەبی ڕۆڵی تێدا دەبینێت.بەڵام لە دەرەوەی ئەم نمایشە,جۆرە تێنەگەیشتنێك لەڕستەكەدا دروست دەبێت بەوەی خاوەنەكەی خاوەنی یەك پرسیارە و یەك وەڵامیشی دەوێت بە بەڵێ یان نەخێر ! ئەمەش ، ڕەنگە ئەوە بگەیەنێت خاوەنەكەی هەر لە سەرەتاوە مەبەستی ڕایكردن و گەمەیەكی ڕاگەیاندنی بێت ، وە ڕەنگە لە ناخیشدا هیچ حەز نەكات بەرامبەر بە "بەڵێ" وەڵامەكەی بداتەوە وەك ئەوەی مەبەستی نەبێت كوردستان جوان بێت یان نا ! پیرۆز بێت یان پێچەوانە. دیارە فاكتەرە میتریاڵیزمەكان لێرەدا هۆكارێكن بۆ نەگۆڕینی ئاڕاستەی ڕستەكە. ئەمە جۆرە گومانێك یان بێ متمانەییەك لای تاكەكان دروست دەكات بەرامبەر بەجوانی و ناجوانی كوردستان.
حەوتەم :یەكە زمانەوانییەكان لەڕێگەی قسەكەرەوە سەرچاوە دەگرن ,دواتر دەشێت ئاڕاستەی ڕستە و نامەكەی پێ بگۆڕێت.واتە قسەكەر,بەهۆی زانیارییە سەرچاوەییەكانەوە, پێویستە توانای گۆڕینی ئاڕاستەكانی هەبێت . بۆ نموونە ، كاپتنی كەشتی یان فرۆكەیەك ناتوانێت تەنها پشت بە یەك هێڵ ببەستێت ، چونكە هەندێك جار بە هۆی كارێكی سروشتی یان سەربازییەوە ئاڕاستەكان تێك دەچن. لێرەدا كاری كاپتن ڕزگاركردنی سەرنشینەكانە,نەك شتی تر. بەمانایەكی تر,كردارە پسپۆرییەكان,یان پڕۆفیشناڵییەكان ، پێویستیان بەكەسە شارەزاكانە ,یان بەڕاوێژكردنیان.
بۆیە تێكڕای خەڵكی وا پێویست دەكات ڕاهێنان لەسەر شێوازە جۆرا و جۆرەكان بكەن تا بەشداربن لەپڕۆسەی ناوەڕۆكی دەربڕینە زمانییەكان.دواتر دۆخی گۆڕانەكە نامۆ نابێت. بەڵام لای ئێمە ، سەرەتا وبەوپێیەی توانا وئاستی قسەكەر و تێكڕای خەڵكی لەڕووی مەعریفی و فیكری و ڕۆشنبیریەوە دیاریكراوێكی لاوازە دەبینین گۆڕانەكان,لەلایەكەوە, بەخاویی دەڕۆن،لەلایەكی تریشەوە ئەگەری زۆریش دەكرێت كەئاڕاستەكان بەرە و تێكشكاندن بچن ,ئەویش بەهۆی پێكدادان لەنێو ڕێڕەوی هێڵەكان وهەرەسهێنانی ئەو تێكڕایە لەڕووی هێز وتواناوە كەتوانای بەرەنگاری بەرامبەر ودۆخەكانیان نیە، وەك ئەوەی خاوەن قسەكەر لە یەك كاتدا چەندین داوا و پڕۆژەی هەبێت و هەموشیانی لاپیرۆزبێت,بەڵام نەتوانێت بەچ میكانیزمێك كاریان لەسەر بكات,یان لەڕووی پێشترییەوە ڕیزبەندیان بۆ بكات.ئەمە لەجێگە پێشكەوتووەكاندا بەپێی لۆژیك ویاسا وڕێنما وڕێباز میتۆد بەڕێوە دەچێت.
ئەوان دەزانن كام ژمارە لەژمارەی پڕۆژەكان لەپێشترە ودەبێتە چەقی كارنامە.واتە ، ئێمە لە كاتێكدا دەڵێین هەمو ژمارەكان گرنگ و پێویستن ، پێویستە ئەوەش بزانین كە كامیان لە هەمویان بە پێی سروشتی جێگە و زەمەن باشتر و باشترینە. ئەمڕۆ ، بۆ جێگەیەكی وەك ئێمە ، لە هەموو شتەكان پیرۆز تر ئابورییە ، چونكە زۆربەی هەرە زۆری تاكەكان بە دەست هەژارییەوە دەناڵێنن . ئەمە لە كاتێكدا ، لە سەرەتای سەدەی بیستەم تا كۆتایی ئەم سەدەیە ،تاكەكان زیاتر پێویستمان بە فیكر و سیاسەت بوو ، بۆ ئەوەی لە ڕێگەی ئەم فاكتەرانەوە لەنێو بازنەیەكی نەتەوەیی ونیشتمانی سەربەخۆدا بەئاسوودەیی بژین.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت زەمەنەكان بە شێوەیەك لە شێوەكان داوای گۆڕینی ئاڕاستەكان دەكەن.
بەڵام لای ئێمە,بەهۆی تێنەگەیشتن وناهەستییەوە, دەرباز بوون لە وێنە كلاسیكییەكان كارێكی سەخت و دژوارە .
هەشتەم : ستراتیژیەتی قسەكردن, یان رژێمێك كە لەبنەڕەتدا لەچەند قسە و ڕژێمێكی تر پێك دێت . لە ووڵاتانی خاوەن گوتار ، شتێك هەیە توانای كۆكردنەوەی شتەكانی هەیە ودەتوانێت بەرژەوەندی تاك و تاكەكان و گروپەكان مسۆگەر بكات و تەنانەت دەتوانێت لەڕێگەی ئەو شتانەوە كاری بەرامبەرەكان ئەنجام بدات وبەرژەوەندییەكانیان بپارێزێت.تەنانەت,ستراتیژیەتی ڕژێمی خاوەن گوتارەكان ، توانای دانانی پرۆژە و سستم وپلانە گەورەكانیان بۆ دەرەوەی خۆیشیان هەیە هەروەك چۆن زلهێزەكان لەبەرامبەر جیهانی سێهەم ئەنجامی دەدەن ولەكارەكانشیان سەركەوتوون.ئەوەتا ئەمریكا,ئەمڕۆكە,لە زۆر ڕووەوە جێ دەستی دیارە لە نێو كۆمەڵگاكانی جیهان تەنانەت بە ئەوروپاشەوە. بەڵام لای ئێمە ، دەنگەكان دەنگێك دروست ناكەن، بەڵكو هەمیشە كار لەسەر دابڕان و جودابونەوەی دەنگەكان دەكرێت.لە هەمان كاتدا ئەوەندەی دەنگە تایبەت ولاوەكییەكان پیرۆزن ئەوەندە بایەخ بەدەنگە سەرەكییەكان نادرێت.تەنانەت لە نێو دەنگە تایبەتەكاندا ، چەندین كێشە وگرفت هەیە ودەسەڵاتی تاكگەرایی وناتاكگەرایی توانای چارەسەركردنیان نییە.
نۆهەم : دەربڕینێكی ئاراستە كراو بۆ دەرەوە بە مەبەستی تێگەشتنی شتە دیاریكراوەكان.لێرەدا قسەكەر ، یان نووسەر پێویستە لە یەك كاتدا بایەخ بە : أ-شێوەی دەربڕینەكان بدات ئەویش لەڕووی پەیوەندی وشە و دەستەواژە وپێكهاتەكان ، چونكە گەر هەڵەیەك كەوتە نێو وشە ودەستەواژەكان ئەوا ڕەنگە كارەساتی گەورەی لێ بكەوێتەوە ، لەبەر ئەوەی كەسی وەرگر لەدەرەوە كار لەسەر ئەو هەڵەیە دەكات. لە هەندێ حاڵەتدا ووڵاتە زل هێزەكان بە دەستی ئەنقەست ئەم كارە ئەنجام دەدەن بۆ ئەوەی بەرامبەر توشی كێشەیەك بكەن هەروەك چۆن بەكاریان هێنا لەگەڵ عێراق پێش جەنگی كەنداو, دوای ئەوەی باڵیۆزی ئەمریكی لەعێراق گەمەیەكی دەربڕینی كرد و ئەو گەمەیە بووە هۆی سەرهەڵدانی كێشە و هەڵە گەورە كان. هەر لەبەر ئەمەشە ، سەرۆكەكانی ووڵاتە پێشكەوتووەكان ، لەپێناو دوركەوتنەوە لەهەڵەكان ولەكاتی پێشكەش كردنی گوتارەكانیان هەمیشە ڕاوێژ وڕاهێنان دەكەن .بەڵام لای ئێمە بە بەردەوامی ئەم هەڵانە دوبارە دەبنەوە و بە بەردەوامیش كێشە دروست دەبێت كە دواتر چارەسەركردنی كارێكی ئاسان نییە.نموونەی سیاسی وئابوری وسۆسیۆڵۆژیایی قەبەمان هەیە چونكە لەبەرنامەكانیاندا جێگەی ڕاوێژ نابێتەوە.
ب-ناوەڕۆكی ئەو شێوە و دەربڕینانە بدات . بۆ دەستنیشانكردنی گوتار ودامەزراندنی بایەخدان تەنها بە شیكردنەوە شێوەییەكان بەس نیە. لەم حاڵەتەدا كارەكە وەك كارێكی ڕتووشی یان میكیاژی وجوانكاری لێدێت . هەروەها ، جەختكردنە سەر ناوەڕۆكە زەقەكان بە بێ هونەری قسەكردن ، بۆ ئەمیشیان ، بەس نییە ، بەوپێیەی خاوەن گوتارەكان ، بۆ هەچ دەستەواژەیەك یان دەربڕینێك ، خۆیان ئامادە دەكەن تا بتوانن كارنامەكانی خۆیان بدۆزنەوە و شكست نەهێنن.هەر بۆ نموونە قوتابخانەكانی وەك كڵاسیزمی تازە لە فەڕەنسا و ڕۆمانسیزمی ئینگلیزی، بە نموونەی ۆردز ۆرز و كۆڵیردج ، و ڕیاڵیزم و سیمبۆڵیزم عەفەویانە لە دایك نەبوون.لەپشت ئەم ڕێبازانەوە چەندین هەوڵ و كۆششی مەعریفی و روَِشنبیری وسیاسی وئابوری بوونیان هەبوو ولەهەموو بوارێكەوە گۆڕانكاری گەورە لەپشتیانەوە بووە.بەپێچەوانەوە ,لای ئێمەی كورد لەگۆشەیەكەوە بازنەكان عەفەویانە لە دایك دەبن ، لەگۆشەیەكی تریشەوە هاوردە دەكرێن كەوەك پێویست نازانرێت چۆن یەكدەگرنەوە لەگەڵ كەسێتی و تایبەتمەندێتییەكانی فینۆمینۆڵۆژیا وكێشە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئابورییەكانی.بۆیە دەبینرێت بازنەكان ماوەیەكی كەم بەردەوام دەبن و دواتر وون دەبن وكێشەكانیش لەجێگەی خۆیان بەزەقی دەمێننەوە بەبێ چارەسەر هەر وەك ئەوەی كە لەڕوانگەدا بەدی كرا.لەهەمان كاتدا, بەهۆی هێما ئاڵۆزەكانەوە ناتوانرێت دەربڕین و دەستەواژەی بەرامبەرەكان بخوێنرێتەوە وتێگەیشتنیان بۆ ئەنجام بدرێت,كە لە زۆر حاڵەتدا دۆڕاندنەكان مسۆگەرن ,چونكە گوتار لە خۆڕا دروست نابێت وچەند بەرامبەر بە هێز بێت ، دەبێت ئەوەندەش ئەم بەهێز بێت. لە هەموو ئەمانەی كەباسمان كرد ، پێویستە ئاماژە بە گرنگی گوتار بدەین كە بریتییە لە:
1 - نزیكایەتی ,یان دراوسێیەتی فیكری و سیاسی و ئەدەبی. هیچ دەقێك ,یان نووسەرێك بەبێ پەیوەندییەكان ، وەك كارێكی سەرچاوەیی یان سەرچاوە لێگرتن ، گوتاری پێ ئەنجام نادرێت.تەنانەت لەپێناو بە دەستهێنانی گوتارێك ، ئەو دەق ونووسەرە پێویستە هێڵە سوورەكان ببەزێنێت وەك هێڵی ئایینی و كلتوری و ئایدیۆڵۆژیایی و جێگەیی . بۆ نموونە (دانتی ) ئیتاڵی و (گۆتە)ی ئەڵمانی ، هەردووكیان سەر بە ڕژێمێكی سیاسی و ئایینی وسۆسیۆڵۆژی وئەدەبی وجێگەیی دیاریكراو بوون ، بەرە و رۆژهەڵات و ئیسلام هاتن ئەویش بە مەبەستی كۆكردنەوەی زانیاری و ئەزموون و شێواز و تەكنیكەكان . . لەگەڵ ئەوەی هەردووكیان لە ڕووی مەعریفەت و ڕۆشنبیریەتەوە لە ئاستێكی بەرزدا بوون ، بەڵام هەر لە سەرەتای ژیانیانەوە ئەو هەستەیان لا دروست ببوو كە تا زانیاری و ئەزمونەكان لە زیاد بوندا بێت ئەوەندە گوتارەكانیان جێگیر و سەركەوتوتر دەبێت.پەیوەندێتی وكاریگەرێتی هەردووكیان دەرئەنجامی بە جیهانیبوونیان بوو. دانتی و كۆمیدیایی خوایی ، گوتە و دیوانی ڕۆژهەڵات . بەمەش كلتوری ڕۆژهەڵات بەگشتی وئیسلامی بەتایبەتی بوون بەشتێكی كاریگەر لەكارەكانیاندا.بە مانایەكی ڕونتر ، لەپێناو بەدەستهێنانی گوتار ، ئایینی مەسیحی و كلتوری ڕۆژئاوا ڕێگر نەبوون لەبەر دەم (دانتی ) و (گۆتە) دا . بەڵام لای ئێمە بە هۆی لاوازی ڕۆشنبیری ونەبوونی وێرایەتی بۆ تێپەڕاندنی هێڵە سوورەكان نەمانتوانیوە كاری دراوسێیەتی وەك پێویست ئەنجام بدەین.واتە دبلۆماسیەتی دەرەوەی ئێمە ئەوەندە بەهێز نییە تا بتوانرێت گوتاری بەشێوە ئایدیاڵیزم وتەندروستەكە پێ دروست بێت. چوونە دەرەوەكانیش زیاتر مۆركی مۆدێلی وەردەگرێت نەك مەبەستێتی. زۆرێك لە نووسەران وشاعیران دوای چەند شەپۆلێكی فەلسەفی وڕێبازی وفیكری كەوتوون بەڵام بە شێوەیەكی جدی ئاگاداری ناوەڕۆكی ئەو شەپۆلانە نەبوون ونابن. یان زۆرێك لەشاعیران ، بەهۆی تێنەگەیشتنی فۆڕمەكانی دەرەوە ، دەكەون وكەوتونەتە هەڵەی تەكنیكی و هونەری و فیكرییەوە لەئەنجامدا دەقەكانیان لەڕووی داهێنانەوە لاوازە.گوتاریش تەواو پشت بەداهێنانەكان دەبەستێت.
2 - بەرجەستەكردنی بیر و بۆ چونەكان لەبەر دەم وەرگردا.بۆ خوڵقاندنی گوتارێك ، پێویستە هەماهەنگی وڕێكەوتنێك ، لەسەر بنەمایەكی فیكری یان ئەخلاقی ، هەبێت لە نێوان بیر و بۆچوونەكان و وەرگردا.واتە لەكاتێكدا بۆچوونەكان بەرجەستە دەبن ، ئەوا تێگەیشتنەكان گوشار دەخەنە سەر وەرگرەكان دواتر بە شێوەیەكی سستماتیك گوتار لە دایك دەبێت. لە ووڵاتانی خاوەن گوتار بە نموونەی ئینگلتەرا لەكاتێكدا ڕۆمانسیزم و خەسڵەتەكانی لەدایك بوون ، لەبەرامبەردا كەسانێك هەبوون لەم ڕێباز و چەمكە تێ دەگەیشتن و ڕاڤە و كاریشیان لەسەر دەكرد.پێشەكییەكەی كۆڵریج بۆ "دەقە لیریكییەكان"نزیكترین نموونەیە.ئەمەش بە هۆی ئەو ڕێكەوتنە مەعریفییەوە بوو كە هەردوو لای پێكەوە گرێ دابوو .ئەنجامی ئەم ڕێكەوتنە,چوونە دەرەوەی ئەم ڕێبازە بوو بۆ دەرەوەی ووڵات ودواتر بە جیهانیبوونی.بەڵام كە هاتە ڕۆژهەڵات ,بەهۆی بۆشایی ڕۆشنبیری و مەعریفییەوە شاعیران بە نموونەی أبولو و مهجر بە بێ دەستكاری و لادان وەك خۆی وەریان گرت . واتە كۆپیەكی دەرەوە بوون.لەئەدەبیاتی ئێمەشدا,جگە لەچەند شاعیرێكی دیاریكراو بەنموونەی گۆران وپیرەمێرد و بێكەس ودیلان ..،هەمان هەڵە دوبارە بۆتەوە.واتە جۆری مامەڵە لەگەڵ ڕێبازە فەلسەفییەكان پێویستی بەخوێندنەوە تیۆرییە جدییەكانە.گوتاریش دەرئەنجامی هەستكردن وتێگەیشتنی شتەكان لەدایك دەبێت ودواتر گونجاندنی ئەو ڕێبازانە لەگەڵ خەسڵەتە تایبەتییەكانی كۆمەڵگا,هەر وەك چۆن گۆران لەدەقەكانی " بووكێكی ناكام و دەروێش عەبدوڵڵا وبەستەی دڵدار " ئەنجامی داوە.
3 - بەردەوامییە مێژووییەكان .دەقە سەركەوتووەكان ، یان گوتارەكان هەڵقوڵاوی سەرچاوە مێژووییەكانن . واتە ، بیركردنەوە مێژووییەكانی زەمەنی ڕابردوو كەرەستەیەكی بە نرخی گوتارە.یۆنانی و ڕۆمانی وهند و ئێرانی كۆن هەمیشە بیریان لە دروست كردنی بازنە مەعریفی وفەلسەفی ولۆژیكییەكانیان كردۆتەوە تا ئەم زانیاریانە بە شێوەیەك لە شێوەكان ببنە یاسا و فۆڕم و دەستوور.بە هۆی چڕی زانیارییەكان و كاركردنی جدی لەسەر بۆچوونەكانیان ، كارەكانی وەك سۆكرات و ئەفڵاتۆن و ئەرستۆ و هۆمیروس وبەیدەبای پێیان نایە نێو بەجیهانبوونی فیكر و فەلسەفە و ئەدەب.سیفەتی بەجیهانیبونیش هۆكاری دروستبوونی گوتارە,لەهەمان كاتیشدا كاریگەر دەبێت بەسەر دامەزراندنی قەوارەیەكی جوگرافی ونەتەوەیی .بۆیە ، هەتا ئەمڕۆ ئەو گوتار و بۆچوونانە كاریگەری خۆیان هەیە لەسەر تاكێكی ڕۆشنبیر و نموونەیی.بەڵام لای ئێمە مێژوو خراوەتە سەر ڕەفەكان وڕەفەكانیش بەتۆز داپۆشراون,بۆتە كلتورێكی وەستاو لەكاتی پێویستدا وەك ئامڕازێك سەیر دەكرێت.دەگمەنن ئەوانەی كە پشت بە داتاكانی مێژووی لۆكەڵ و دەرەوە دەبەستن بەكارهاتنەكانیش زۆربەیان ڕوكەشن و كارنامەیان پێ نابەخشرێت.ئێمەی كورد, ئەمڕۆكە, ڕەنگە شتێك ئاگاداری ئەدەبیات و ڕۆشنبیریەتی عەرەبی و ئینگلیزی و فارسی و توركی بین ، بەڵام لەلایەكەوە ئەمە بەس نییە,لەلایەكی تریشەوە كلتورەكانی تریش بە نموونەی ئەفریقا و ئاسیا و ووڵاتانی ئیسكەندەنافیا و ئەوروپای ڕۆژهەڵات زۆر پێویستن كە ئێمە زۆر لێیانەوە دورین وئاشنایەتیمان لەگەڵیاندا وەك پێویست نیە.واتە تا ڕێژەی پەیوەندییەكان لەگەڵ دەرەوەدا بەهێز بێت ئەوا لەبەرامبەردا زانیارییە سەرچاوەییەكان خۆیان ئامادە دەكەن بۆ دامەزراندنی گوتار,لەوێشەوە بۆ قەوارە جوگرافی ونەتەوەییەكە وڕزگاربوون لەنەخشەی داگیركەران.
4 - جەخت كردنە سەر كارێكی دیاریكراو .خاوەن گوتارەكان ، وەك كارێكی پڕۆفیشناڵی دابەش دەبن بەسەر پسپۆڕی و بابەتەكاندا . واتە پسپۆڕیبوون و چڕكردنەوە لە بابەتێكدا زیاتر نزیكمان دەكاتەوە لە گوتارێكی دیاریكراو.بۆ نموونە,هەریەك لەشكسبیر و دیكارت و ئەنشتاین و بتهۆفن و ئیلیۆت هەڵگری پەیام وهونەرێكی دیاریكراو بوون بەڵكو هەر یەكەیان سەرقاڵی كارێك بوون ودواتر بەقوڵبوونەوەی كارەكان بەرهەمەكانیان سنووری جێگەی خۆیانیان تێپەڕاند وبوون بەسستمی ئیش كردن.لای ئێمەی كورد,بەشێوەیەكی گشتی, تێهەڵكێشی و چەندێتی پسپۆری بۆتە كلتور.ئەمەش جۆرێكە لەپەرتەوازەیی گوتار.گەر پرسیارێكی فزوڵی لەكەسێك بكەین وبڵێین پسپۆری وردت چییە؟ڕەنگە لەوەڵامدا بڵێت من سیاسەت مەدار ونووسەر وشاعیر ومێژوونوس وشرۆفەكەر وهونەرمەند وڕۆژنامەنووس وئەكادیمی...هتد. ئەم دابەشبوون وفرە بابەتی وپسپۆرییە ,لەكەسانی زۆر دەگمەندا جێگەی دەبێتەوە,بەڵام بەشێوە گشتییەكەی ئەگەری ئەوەی لێ دەكرێت گوتارەكە بەنەزۆكی لەدایك ببێت یان لاواز دەرچێت,چونكە هێزەكان دابەش دەبن ولەسەنتەری خۆیان دەترازێن, لەكۆتایی وئەنجامدا بەتەواوی نازانرێت سەنتەری گوتارەكە لەكوێدا دەگیرسێتەوە.
لە نێو هەموو ئەمانەشدا ، پێویستە ڕەچاوی :
أ - بە ڕۆشنبیریەتی نامە یان دەق بكرێت بەوپێیەی نامە ودەقێكی سەركەوتوو ، پشت بە كۆمەڵێ سیاقی دەرەكی دەبەستێت كە دەتوانێت جوڵەیەك بدات بە هەوڵە لۆكەڵییەكان.بۆ نموونە,لەنێو ئەدەبیاتی ئینگلیزی و ئەمریكی و فەڕەنسی و ئەڵمانیدا چەمكە ئاڵووگۆڕییەكان بە دی دەكرێن و هیچیشیان هەست بە كەمی خۆیان ناكەن.(ت.س.ئیلیۆت ) بە ئاشكرا باس لەگەورەیی وكاریگەری( ئیزرا پاوەند)ی ئەمریكی لەسەر چامە بەناوبانگەكەی The Wasteland دەكات. ئەم پەیوەندییەش لەجۆری عەفەویەت نەبوو ، بەڵكو (ئیلیۆت )لەپێناو بەرجەستەكردنی گوتارێك یان بازنەیەك ئەم هەوڵە و زیاتریشی داوە.بەڵام لای ئێمە ، ئەم جۆرە ڕەفتارە ڕەتدەكرێتەوە وزۆرێك لەخاوەن دەقەكان پێیان شەرم ونزمە باس لەكاریگەرییە دەرەكییەكان بكەن.لەهەمان كاتیشدا لەزەمەنی ونبوونی پەیوەندییە دەرەكییەكان دەقە لۆكاڵییەكان لەبازنەیەكی مەعریفی وهونەری وفیكری دیاریكراودا دەسوڕێنەوە وگوتاریش تاك لایانە وەك پێویست دروست نابێت.
ب - جێڕێتی ( Elasticity ) نامە و دەق بكرێت بەتایبەتی لەنێوان خودی بكەر و بابەت ، یان لەنێوان نێنەر و وەرگر یان لەنێوان ئێمە و ئەوان .جیڕێتی بە كاری تێپەڕینەكان هەڵدەسێت كە ئەم كارە ڕامان دەكێشێت بۆ لادانەكان ( الانزیاح ) .واتە ، نامە ,یان دەق پێویستە توانای ڕاكێشانی بەرامبەرەكانی هەبێت ، چونكە دژایەتی یان پێكدادان و دەمارگیری هەمیشە هۆكارن بۆ لەبارچوونی گوتار.
لە (شكسپیر)دا لادانەكان لەسەر بنەمای دراما بەدی دەكرێن بەتایبەتی لەپێكهاتە سەرەكییەكانی درامادا( ڕوداو وزەمەن وجێگە).لەهەمان كاتیشدا، دەرگای كاریگەرییەكانی لەسەر خۆی دانەخستووە.هەر لەبەر ئەمەشە,ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوای عەرەب بە ئاشكرا لە دەقەكانیدا دەبینرێت.لە ڕۆمانسیزمیشدا سۆز و ئەندێشە فراوانەكانی (الف لیلە و لیلە) بەئاشكرا كاریگەری دروست كردووە.بەڵام لای ئێمە ، شتەكان,هەندێك جار بێ ئاگایی وبێ منەتی پێوە دیارە,هەندێك جاری تریش ئەو شتانە خوێندنەوەی جدی وپڕۆفیشناڵی بۆ ئەنجام نادرێت ولەبەرامبەردا تێنەگەیشتنێك لەئایدیا ڕوو دەدات وەك ئەوەی ڕێدەكەوێت خاوەن دەق هەڵگری پەیامێكی چەپ بێت وسەرچاوە زانیارییەكانی پەیامێكی پێچەوانە.بۆیە ناپەیوەندێتی لەگەڵ جیهانی دەرەوەدا ونەخوێندنەوەیان ,هۆكارێكی سەرەكی لاوازین .لێرەدا جیڕێتی بە مانای كردنەوە و گونجاندن دێت . لە هەچ جێگەیەك ئاسۆیەكی ڕۆشنبیری یان مەعریفی وهونەری هەبوبێت ئەوا خاوەن توانا گوتارییەكان بۆی چوون گەرچی بەدەستییەوە ئازاری زۆریشیان خواردبێت.