گەلاوێژ ساڵح فەتاح

(گەلاوێژ ساڵح فەتاح) ناسراو بە »گەلاوێژخان»، خێزانی رابەر و سەركردەی سیاسیی مێژوویی و مافناس و پارێزەرو ئەدیب و رۆماننووسی بەناوبانگی كۆچكردووی كورد مامۆستا برایم ئەحمەد (بلە)، ساڵی 1930 لە شاری موسڵ لەدایك بووە. كۆچكردووی باوكی خەڵكی زاخۆیەو لەعەشیرەتی (قۆچەبەگیی) بووە كە عەشیرەتێكی دێرێن و رەسەنە و لەبنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ باكوری كوردستان (باشوری خۆرهەڵاتی توركیا).

-كەسوكاری دایك: باپیری (باوكی دایك)كە ئەفسەرێكی سوپای دەوڵەتی عوسمانیی (توركیای ئێستا) بووە ولەجەنگی یەكەمی جیهانییدا شەهیدبووە، خەڵكی زۆزانە لەباكوری كوردستان. نەنكی (دایكی دایك) خەڵكی شاری وانە كەهەر لەباكوری كوردستانەو كچی سەیید سلێمانی سڕی بەرزنجییە كەباپیری كوڕەزای شێخ محەمەد نەوەی شێخ موسێی بەرزنجەیە. بەوتەی خاتوو گەلاوێژ وەك زۆربەی هەرە زۆری نەنكەكان لە كوردستان و بگرە لە جیهانیشدا نەنكی دایكێكی تر بووە بۆی و دەڵێت «نەنكم منی پەروەردە كردووە و هەمیشە قەرزداری نەنكم بووم» و ئەو كاتەی دوورخرابوونەوە بۆ باشوری عێراق كۆچی دوایی كردووە.

-هاتنیان بۆ باشورو عێراق: لە جەنگی یەكەمی جیهانییدا (1914-1918) ژیان و گوزەرانی ماڵی باپیری (باوك ودایكی دایك) زۆر قورس وگران دەبێت بۆیە بەناچاریی لە باكورەوە (توركیا) پەڕیونەتە ئەم دیو (عێراقی ئێستا). باپیری پێش شەهیدبوونی لەوجەنگەدا بەنەنكی و ئەندامانی تری خێزانەكەی و تووە ئێوە بڕۆن خۆتان ڕزگار بكەن لەبارگرانیی و نەهامەتییەكانی جەنگ. ئەوانیش هەر چۆنێك بێت خۆیان گەیاندۆتە ماڵی پورێكی دایكی بەناوی (مەریەم) لە شاری موسڵ كە ئێستا مەڵبەندی پارێزگای نەینەوای عێراقەو لەو سەردەمەدا هێشتا لەژێر فەرمانڕەوایی دەوڵەتی عوسمانییدا بوو تا ئەوكاتەی دەوڵەتی عێراق دامەزرێنرا. ئەو پورەی دایكی گەورەی خێزانەكە بووە و لەبەر ئەوەی زۆركات جلی پیاوانی لەبەركردووە گەلاوێژخان و منداڵانی تری خێزانەكە بە (مامۆ) بانگیان كردووە.

-نەگەڕانەوە بۆ توركیا: دوای مانەوەی خانەوادەی دایكی بۆ ماوەی چەند ساڵێك لەموسڵ و بەهۆی كۆتایی هاتنی یەكەم جەنگی سەدەی بیستەمەوە، بانگەواز گەیشتە خێزانی ئەفسەرەكانی سوپای عوسمانیی كە پەڕیبوونەوە بۆ شاری موسڵ بۆ ئەوەی بگەڕێنەوە بۆ توركیا گوایە بەهۆی راوەستانی شەڕەكەوە ژیان و گوزەران باش بووە. بەو هۆیەشەوە خانەوادەی ئەفسەر و سەربازەكانی ئەو سوپایە گەڕابوونەوە. بەڵام ماڵی نەنكی وەڵامی ئەو بانگەوازەیان نەدابوەوە بەهۆی ئامۆژگاریی هەندێك لەوخێزان و كەسایەتییانەی ئاشنایەتێكی كۆنیان هەبووە لەگەڵیان كە پێیان وتون ئێوە مەڕۆنەوە و لێرە بمێننەوە. ئیتر لەوێ دەمێننەوە، كوڕان و كچانیشیان دەچنە بەر خوێندن لە قوتابخانە.

-ساڵی لە دایك بوون و چیرۆكی ״گەلاوێژ״: ساڵی لەدایك بوونی گەلاوێژخان ساڵێكی ناسراوە لە رۆژژمێری سیاسیی و نەتەوەیی گەلی كوردستان بەگشتیی و باشور(هەرێمی كوردستان/عێراق) دا بەتایبەتیی، چونكە وەك شارەزایان و سیاسەتمەداران باسی دەكەن ساڵی گواستنەوەی خەباتی نەتەوایەتیی كورد بوو بۆ شار ئەویش لەرۆژی 6ی ئەیلولی ساڵی 1930دا بوو ئەو رۆژەی رێكەوتی (شەڕی بەردەركی سەرا)یە. لەم بوارەدا گەلاوێژخان دەڵێت «ساڵی 1930 لەدایك بووم. كاتێك خاڵە محەمەد تەخەروجی كردبوو بە ئەفسەریی لەكاتی شەڕی بەردەركی سەرا بروسكەیان بۆ كردبوو چونكە دایكمی زۆر خۆش دەویست و پێیانراگەیاندبوو كەمن لەدایكبووم. ئەویش زۆری پێ خۆش بووە». لەهەمان كاتدا ئەو خاڵەی كە »زۆر زیرەك بوو ولەگەڵ عەبدولكەریم قاسم -سەركردەی شۆڕشی چواردەی تەمووز 14/7/1958 كەرژێمی پاشایەتیی لە عێراقدا رووخاند و وڵاتی كرد بە كۆماریی - لەیەك پۆلدا بوون، لە نامەیەكدا دوای پیرۆزبایی و خۆشحاڵیی دەربڕین تكای كردووە ناوەكەی بكرێت بە ناوێكی كوردیی وەك لە پاشتر باسی دەكرێت. هەرچی ناوەكەی ئێستایە كەگەلاوێژە و بۆ خانمانی كورد بووەتە یەكێك لەناوە باو و خۆشەكان، ئەوە چیرۆكێكی تایبەتیی هەیە، چونكە لەسەرەتادا ئەم ژنە نووسەر و تێكۆشەرە ناوی گەلاوێژی لێ نەنراوە، بەڵكو ناوی نراوە (ساجیدە) واتە ئەو خانمەی سەجدە (كورد دەڵێت سوجدە) دەبات. هۆكاری هەڵبژاردنی ئەو ناوە عەرەبییە، كە گوزارشتە لەكەسێك جۆرێك لە پەرستش بكات و بۆ پیاو (ساجد) بەكاردەهێنرێت، بۆ ئەو شەو و شوێنە دەگەڕێتەوە كەخاتوونەكەمانی تێدا هاتۆتە دونیاوە. ئەوەتا گەلاۆێژخان دەڵێت: (لە شاری موسڵ لەدایكبووم. لەموسڵ شەوێك هەبووە پێیان وتووە (لیلە المحیا) واتە (شەوی زیندووكەرەوە) لەوشەوەدا نوێژخوانان سوجدە دەبەن بۆ خودای گەورە. دوای ئەوە بروسكەیان بۆ خاڵم نارد وتیان ئەوە شوكر كچێكی بووە و ناومان ناوە ساجیدە». پێدەچێت ئەم ناوە بۆ كیژێكی رەسەنی كورد لە خانەوادەیەكی كوردپەروەردا لەلایەن خاڵییەوە جێی دڵخۆشیی نەبووبێت هەربۆیە تكای كردووە ناوەكە بگۆڕن بەوەی «وتوویەتی توخوا با ساجیدە نەبێ بیكەن بە ژیان». بەڵام زۆری پێناچیت جارێكی تر ناوەكەی دەكرێتەوە بە ساجیدە «كاتێك بە هۆی خاڵەكانمەوە دوورخراینەوە بۆ دیوانییەو عەفەك، جارێكی تر ناوەكەم بووەوە بە (ساجیدە)» ئیتر بەم ناوەوە دەمێنێتەوە تا ئەدیب و رووناكبیر و سیاسیی و مامۆستای پایەدار برایم ئەحمەد (1914-2000) دەچێتە خوازبێنیی و دەبێتە دەستگیرانی. بەهەمان شێوەی خاڵە محەمەدی، دەستگیرانە كوردپەروەر و خەباتكارەكەی حەزبەگۆڕینی ناوە عەرەبییەكەی دەكات بۆ گەلاوێژ و بۆ چەسپاندنی ئەو ناوە كوردییە تازەیەش رێگەیەكی كەم وێنەی جوانی زادەی هۆش و بیری كوردانە و مرۆڤدۆستانە پەیڕەودەكات كە بەچاكەكاریی كۆتایی دێت «باوكی هێرۆ-مامۆستا برایم- وتی دەبێت ناوی بگۆڕین بەگەلاوێژ، بەناوی گۆڤارەكەی خۆیەوە. برایم قوتویەكی دانابوو هەركەسێك بەناوی ساجیدەوە بانگی بكردمایە، دەبوو دەفلس بكاتە ناو قووتوەكەوە، تا ناوەكەم بوو بەگەلاوێژ دوو سێ جار قووتووەكە پڕبوو دایان بەخەڵكی هەژار».

-كاریگەریی خاڵوان و خۆشویستنیان گەلاوێژ لەلای نەنە حەلیمە لە ماڵی خاڵە (هەمزە عەبدوڵڵا)و خاڵە(محەمەد)ی گەورە دەبێت. سەركردەی كۆچكردوو هەمزە عەبدوڵڵا یەكێكە لە سیاسەتمەدار و مافپەروەرەكانی سەردەمی خۆی و یەكێكە لە دامەزرێنەرانی پارتی دیموكراتی كورد و یەكەم سكرتێری ئەو حزبەبووە خۆی دەڵێ «مناڵ بووم خاڵە هەمزەم لە شاری زاخۆ ئیشی پارێزەریی دەكرد، بەتۆمەتی پەیوەندیی بە حزبی شیوعییەوە دەستگیركرا. خاڵە محەمەدیشم كە ئەفسەری سوپا بوو لە تەمەنی گەنجیدا خانەنشین كرا. ئیتر بێ ویستی خۆم و بێ ئەوەی هیچ دەستێكم هەبێت لەم هەڵبژاردنەدا، تێكەڵ بە دونیای سیاسەت و كوردایتی بووم». بێگومان سیاسەت لە ماڵی خاڵوانییەوە دەستپێدەكات و پاشان لەلای هاوسەری ژیانی برایم ئەحمەد هەڵدەكشێت «كە شووم كرد بە باوكی هێرۆ، دوو ساڵ لە خانوو یەكدا بە خۆشی نەژیاوین هەر لەم شار بۆ ئەو شارمان كردووە، هەتاوەكو چووینە لەندەن. برایم ئەحمەد بەردەوام یا سجن بوو یا لەژێرزەمین و خۆشاردنەوەدا بوو یان لە شاخ بوو.ئیتر كاری ئێمەش ژیان لە خۆشاردنەوە و دڵەڕاوكێدا بوو».

-چوونی هەڤاڵ مام جەلال بەچوونی هەڤاڵ مام جەلال بۆ ناو ئەم خێزانە بەهۆی پێكهێنانی هاوسەریی لەگەڵ هێرۆخان كچە گەورەی مامۆستا برایم ئەحمەد و خاتوو گەلاوێژ، سیاسەت دەبێتە بەشێكی جیانەكراوە لەژیانیان.

-بیرەوەرییەكی منداڵیی كاتێك گەلاوێژخان لەتەمەنی 5ساڵییدا دەبێت، واتە ساڵی 1935 كە سەركردەی نەمر هەمزە عەبدوڵای خاڵی لەكۆلێجی ماف-حقوق دەردەچێت و دەبێت بەپارێزەرو دەچێتە زاخۆ. لەوێ یەكەم -كەیس وەك پارێزەرێك وەردەگرێت تایبەت بوو بەكێشەی زەوی و زار بۆ ئەو مەسەلەیە پێویست دەكات چەند جووتیارێك لەو كەیسەدا ببینێت. ئەوەی جێی باسە لەو سەردەمەدا كەعێراق رژێمێكی پادشایی هەبوو حزبی شیوعیی عێراق تاكە حزبی سیاسیی بووكە لەوڵاتدا دەركەوتبوو بەشێوەیەكی بەربڵاو لەنێو گوندنشین و جووتیاراندا ناسراوبوو نەیاری سەرسەختی رژێمە سیاسییەكەی عێراق بوو بۆیە چالاكیی سیاسیی ئەو حزبە قەدەغەبوو و كادر و ئەندامەكانیشی بناسرانایە دەستگیردەكران. ئەوەندەی لە خێزانی ئێمەدا ڕوون بوو «خاڵە هەمزە لایەنگری شیوعییەكانە و هەر خوێندكاریش بوو پۆلیس بەدوایەوە بوون»، لەئەنجاما بەوشێوەیە خاڵە هەمزەی دەستگیركرا. ساتەوەختی دەستگیركردنەكەش یەكێكە لەو دیمەنە كاریگەرانەی وەك بیرەوەرییەكی تاڵ هەر لەدڵ و دەروونی گەلاوێژخاندا ماوە «لەبیرمە كەیەكەم جار هاتن ماڵەكەمان گەڕان و دواتر خاڵمیان قۆڵبەست كرد و كەلەبچەیان كردە دەستی. كەخاڵمم ئاوەها بینی زۆر گریام وتم نابێ خاڵم بەرن خاڵیشم دڵخۆشی منی دایەوەو پێی وتم ناگیانەكەم من ئێستا لەگەڵیان دەڕۆم بەڵام دوایی دێمەوە بۆ لات».

-دوورخستنەوە لە خەڵك وخاكی كوردان:

• نەریتێكی نامرۆڤانەی رژێمەكانی عێراق

ئاشكرایە لای خەڵكی كوردستان هەر كوردێك بەشداریی خەبات و شۆڕشەكانی گەلی كوردستانی لەدژی هەر رژێمێكی فەرمانڕەوای سەردەمی خۆی بكردایە ئەوا دووردەخرایەوە لەزێدی خۆی ئەگەر نەكوژرایە بەدڕندانەترین شێوەكانی قەتڵ و عام كردن. لەم بوارەشدا دەكرێت بوترێت بەدرێژایی خەباتی ڕەوای گەلی كورد دژی رژێم و حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق هەزاران خێزان لەپارێزگا و شار و شارۆچكەكانی كوردستانی بن دەستی رژێمە عەرەبییە شۆڤێنییەكانی عێراق بەبڕیاری ناڕەواو نامرۆڤانەی ئەو دەسەڵاتانە رەوانەی شاروشارۆچكەكانی تر كراون بەتایبەت ئەوانەی دەكەونە بەشە عەرەبییەكەی عێراق لە ناوەڕاست و باشورلەو شاروشارۆچكانەش قەزا و ناحییەكانی لیوای دیوانییە كەساڵی 1890 كراوە بەلیوا (ناوی رەسمیی ئەو سەردەمە بۆپارێزگا)و ساڵی 1969 گۆڕدرا بۆپارێزگای دیوانییە و لەسەردەمی رژێمی بەعسدا بەسەرۆكایەتیی سەدام حسەین ناوەكەی كرا بەقادسییە. ئەم پارێزگایە كەدەكەوێتە بەشی خۆرهەڵاتی روباری فورات لەناوچەی فوراتی ناوەڕاست، ئەوسا یەكێك بوو لەدوورترین شارەكانی عێراق لەسنوری هەرێمی كوردستان و دانیشتوانەكەی عەرەبی شیعە مەزهەبن. لەم دوورخستنەوانەدا چەندین خێزان لەو شارانە منداڵیان بووە و هەندێك لە منداڵەكانیان چەندین قۆناغی خوێندنیان لە قوتابخانەكانیاندا تەواوكردووە.

-نەفییكران بۆ باشوری عێراق: لەچوارچێوەی ئەونەریتە هەمیشەییەی رژێمەكانی دژ بەكورددا، ئەندامانی خانەوادەكەی گەلاوێژخان بەهۆی كاری سیاسییەوە پاش دەستگیركرانی خاڵی لەزاخۆ بەتۆمەتی شیوعیی بوون لەساڵی 1935دا دوور دەخرێنەوە (نەفیی دەكرێن) بۆ چەند شار و شارۆچكەیەكی پارێزگاكانی باشوری عێراق لەوانە سەحرای عەفەك (بە زمانی باوی عەرەبی عێراقیی عەفەج) كە یەكێكە لەقەزاكانی پارێزگای دیوانییە «ئێمەیان نەفییكرد بۆ سەحرای عەفەك ئەوكات تەمەنم 5ساڵان بوو، من و خوشكەكەم لەوێ چووینە مەكتەب، سەردەمی منداڵییم لەناو عەرەب بەسەربرد بۆیە ئێستاش زمانی عەرەبیم باشە و زۆر سوودم لێ بینیوە».

-بەردەوامیی دوورخستنەوە، هەوێنی رۆمانێك: هەر لەسەربوردی دوورخرانەوەیاندا زانراوە كەدواتر دەچنە دیوانییە كەمەڵبەندی پارێزگاكەیە (بەهەمان ناوەوە) و نزیكەی 2ساڵ لەوێ دەمێننەوە. دوای ئەوە دەیانگوێزنەوە بۆ (گورنە-قرنە)لە پارێزگای بەسرەی باشوری عێراق. بۆ خاتوو گەلاوێژی چەلەنگ و خاوەن ئەندێشەی بەپیت ئەوگواستنەوەیە دەبێتە بزوێنەری هۆش و بیری نووسەرانەی بەهۆی نزیكبوونەوەی لەوقۆناغە گرنگەی تەمەنییدا لەیەكێك لەهەرە گرنگترین ناوچە ئاوییەكانی عێراق لە (گوڕنە-قرنە) كەشوێنی بەیەكگەیشتنی هەردوو روباری دیجلەو فوراتە «كە لە خوارماڵەكەمانەوە بەیەك دەگەیشتن، ڕۆمانێكم نووسیوە تائێستا نیوەییم تەواو كردوە بەناوی (دیوارەكانی ناو ئاو)، چونكە دیوارەكانمان لەناو ئاوی رووباری دیجلەدابوو ئیتر كەتازە چووبووین پاپۆڕ بەشەو تێئەپەڕین هاژەیەكی گەورەی شەپۆلەكانی ئاویان دروست دەكرد و دەیاندا لەدیوارەكەمان ئیتر ئێمەش خەومان لێ نەدەكەوت». ئەم بەسەرهات و یادەوەرییانەی گەلاوێژخان یەكانگیرە لەگەڵ ئەو بۆچوونەی دەڵێت داخراویی وشكانیی كوردستان و بەریەكنەكەوتنی راستەوخۆی خاكەكەی لەگەڵ ئۆقیانووس و دەریاكان هاوشێوەی وڵاتانی دراوسێ كەم و كورتییەكی بەخشیوە بە ئەندێشەی داهێنەرانە لەبوارەكانی ئەدەب و هونەری كوردییدا، چونكە ئەو سەرچاوە سروشتییە خواكردە پڕ لەئەفسوون و جوانییانە دەتوانن ببنە بزوێنەر و هەژێنەری ناخ ودڵ و دەروون و بیر وروانین لەواقیع و خەیاڵیشدا.

یەكەم سەردانی سلێمانی، دارولمولكی بابان: بوونی خاڵە (هەمزە عەبدوڵڵا) لەژیانی گەلاوێژخاندا بۆخۆی داستانی خۆشەویستییەكی بەرزی ئینسانییە لەنێوان ئەم خاڵە پێگەیشتوو و تێگەیشتووە و ئەم خوشكەزا قەشەنگ و چەلەنگە. تەنانەت چیرۆكی یەكەم سەردانی بۆ شاری سلێمانیی - دارولمولكی بابان وەك شێخ رەزای تاڵەبانیی بەسەریدا دابڕی یا شارە حەیاتەكەی مام یا شاری هەڵمەت و قوربانییەكەی كامەران موكریی - بۆ ئەو خاڵە هەڵكەوتووەی خەباتی كوردایەتیی دەگەڕێتەوە لەبەر ئەوەی هەمزە عەبدوڵا یەكێكی تربوو لەوسەركردە و خوێندەوارانەی كورد كە بۆ سەرخستنی (كۆماری كوردستان) لە شاری مهاباد لەخۆرهەڵاتی كوردستان (خۆرئاوای ئێران) بەرابەرایەتیی پێشەوای شەهید قازی محەمەد دەچێتە مهاباد و بەنهێنیی دێتە سلێمانیی. لەهاتنەوەشیدا لە ماڵی مامۆستا برایم ئەحمەد خۆی حەشار دەدات و داواكاریی دەنێرێت بۆ كەسوكارەكەی بێن بیبینن. لەو بارەیەوە گەلاوێژخان دەڵێت »ساڵی 1946 بوو یەكەم جار بوو بێین بۆ سلێمانی، لە ماڵی مامۆستا برایم ئەحمەد (هاوسەری داهاتوو)، خاڵە هەمزە عەبدوڵا هاوڕێیەكی خۆشەویست و جێی باوەڕی برایم ئەحمەد بوو».

-هاوسەرگیریی، زیاتر نزیك بوونەوەی دۆستان: ساڵێك دواتر، واتە ساڵی 1947كاتێك گەلاوێژخان دەبێتە 17 ساڵ، مامۆستا برایم ئەحمەد لەتەمەنی 33 ساڵیدا هەڵیدەبژێرێت تاببێتە هاوژینی. بەو هەڵبژاردنەش پەیوەندیی هاوڕێیەتیی و بۆیەك بوون و لەیەكترنزیك بوونی هەردوو زیندەیاد هەمزە عەبدوڵا و برایم ئەحمەد كەدوو سەركردەی سیاسیی دیاروبەرچاوی نیوەی یەكەمی سەدەی بیستەمی عێراق و كوردستانن، دەچێتە ئاستێكی باڵاتر و بەهێزتر كەبوون بەیەك خێزانە بەهۆی ئەو ژنخوازییەوە كەدەتوانین بڵێین نموونەی هاوشێوەی هەیەو لەنێوخەڵكی تریشدا روویداوە كەدۆست و هاوڕێ و جێی بڕوا و متمانەی یەكتر بوون و خوشك یاكچی تری نزیك لەیەكتریان هەڵبژاردووە بۆ پێكهێنانی خێزان و پێشمەرگایەتیی و دۆستایەتیی و خەباتی هاوبەشیان بە تێكەڵاوییەكی زیاتری خێزانیی بەهێزتركردووە.

-ژنێكی خوێندەوار، بەهرەدارتر لە بڕوانامە: گەلاوێژخان بەختەوەربووە بەوەی لەنێو خانەوادایەكی خوێندەوار و پەرۆش بۆ پێگەیاندنی كوڕو كیژەكانیان لەهەرشوێنێك بووبن هاتۆتە دنیاوگەورەبووە. ئەوەتا لەهەرشوێنێك ژیابن چووەتە قوتابخانە. وەك خۆی دەڵێت «خوێندنمان باش بوو مەكتەبەكە (سەرەتایی) لەخانوویەكی گەورەدابوو، دواتر مەكتەبێكیان دروست كرد مامۆستای باشی تێدابوو، مامۆستایەكی لێ بوو ناوی صەبرییە بوو خۆی و دایكی لەوێ بوون و ژوورێكیان پێدابوون بۆنیشتەجێ بوون، ئینجا زۆر ڕوو خۆش بوو زوو زوو سەیری سەعاتەكەی دەكرد و دەیوت ئادەی بڕۆ بەدایكم بڵێ وەختی برنجەكەیە». وەك یادگارییەكی خۆشی كاتی خوێندنی وانەكان. ئەوەی زانراوە گەلاوێژخان جیاواز لەمامۆستا برایم ئەحمەدی هاوسەری یا مام جەلالی زاوای یا هێرۆخانی كچی و كوڕوكچەكانی تری خۆی و زۆرێكیش لەهاوتەمەنەكانی نەگەیشتووە بەتەواوكردنی خوێندنی ناوەندیی و ئامادەیی تاهاوشێوەی ئەو ناوە ناسراوانە بچێتە زانكۆ یاپەیمانگەیەك و بڕوانامە لەپسپۆڕییە بەرزوگرنگەكان بەدەستبێنێت، چونكە وەك بەرێزیان دەڵێن «تاپۆلی یەكی ناوەندییم خوێندوە ولەتەمەنی 17 ساڵییدا دراوم بەشوو». لێرەدا پێویستە باس لەراستییەكی گرنگ بكرێت پەیوەست بەسیستمی پەروەردەو فێركردن لەنیوەی یەكەم و چارەكی دووەمی سەدەی بیستەمدا لەعێراق كە بەگەواهیی و گێڕانەوە و ئەزموونی بەرجەستەی كەسوكارو خوێندەوارانی ئەو سەردەمە پشتڕاستكراوەتەوە هەر قوتابییەك لەكوڕان و كچان كەبەشەش ساڵی پەیوەندییان بەخوێندنەوە كردبێت یا لەنەهێشتنی نەخێندەوارییدا لەتەمەنێكی گەورەتردا چووبێتنە بەرخوێندن ئەگەر قۆناغی شەشی سەرەتاییان تەواوكردبێت ئەوا بەشێوەیەكی گشتیی بوونەتە دارای ئاستێكی باشی نووسین و خوێندنەوە و زانیاریی گشتیی كەرێگەی پێدەدان بەشداریی پرۆسەی فێركردن بكەن لەكاتێكی دواتری ژیاندا و وەك مامۆستای سەرەتایی دادەمەزرێنران لەوهەڵمەتە سەرتاسەرییە نیشتمانییە گەورەیەدا كەلەدوای نەمانی رژێمی پادشایی لەعێراق بەناوی هەڵمەتی (سڕینەوەی نەخوێندەواریی – محوالامیە) بەرپاكراو دانیشتوانی كوردستانیش لێی بەهرەمەندبوون. هەروەك بواری دامەزراندنی لەدەستگاو دامەزراوەكانی تری حكومەتیشدا بۆ دەڕەخساندن، چونكە هەلی كار زۆر و دەستی كاری خوێندەوار كەم بوو لە قۆناغەكانی سەرەتای گەشەپێدانی ئابووریی و كۆمەڵایەتیی عێراقدا. لەم بوارەدا خودی گەلاوێژخان نموونەیەكی زیندووی پرشنگدارو درەخشانە كەدەیسەلمێنێت خوێندەواریی هەر بەتەنیا واتای بەدەستهێنانی بڕوانامەی بەرز و پسپۆڕیی لە رشتەی گەورە وگراندا نییە، بەڵكو دەكرێت بوترێت ئادگارەكانی خوێندەواریی بریتیین لەبەهرەمەندبوون و بەرهەمداریی لەنووسین و خوێندنەوە و زمانزانیندا لەپاڵ بەهێزكردنی كەسایەتیی و خۆپێگەیاندن و ناسینی ئەرك و مافەكان و بەشداریی چالاك لەكایەكانی ژیاندا. لەم سۆنگەیەشەوە ئەم خانمە پێشەنگە رچكەشكێنێكی تر و هەڵكەوتوویەكی تری نێو كۆمەڵی كوردەوارییمانە و نموونەیەكە بۆ زۆر لە ژنانی خاوەن بڕوانامە.

-پێكەوەژیان، سیمای عێراقی جاران گومانی تێدانییە پێكهاتەو نەتەوەكانی عێراق لەبەشێكی زۆری مێژووی كۆن و نوێی ئەم وڵاتەدا بە ئاشتیی و ئارامیی و تەبایی پێكەوە ژیاون. ئەمەش لەو پەیوەندییە خێزانیی و مرۆییە جوان و بەرزەدا رەنگیی داوەتەوە كە ساڵەهای ساڵ پێش ئێستا لەنێوان كورد و عەرەب و توركمان و كلدۆئاشوور، موسوڵمان و مەسیحیی و سابیئە وئێزدیی و شەبەك و كاكەیی و سووننە و شیعەدا دوور لە ستەم و چەوساندنەوەی رژێمە سیاسییە ستەمكارەكانی ئەم وڵاتە لەسەر زەمینی واقع بەرجەستەبووبوو.رەنگە یەكێك لەو نموونانە پەیوەندیی خێزانە دوورخراوەكانی كوردستان بۆناوچەكانی تر بووبێت كەیا عەرەبی شیعە یا سووننەبوون. یاخود ئەو پەیوەندییە بەهێزەی لەنێوان سەربازانی سوپا بەجیاوازیی نەژاد و زمان و ئایینەوە لەنێوان سەرباز و ئەفسەرانی كورد و نەتەوەكانی تردا هەبوو كەدەشێت تا ئێستاش هەر مابێـت. هەروەها تێكەڵاوییەكی تری كورد لە زانكۆكانی عێراقدا بوو و زۆر لەخوێندكارانی كورد تا ئەوكاتەی زانكۆی سلێمانیی دانەمەزرابوو و تەنانەت پاش ئەوەش لە شارەكانی تری عێراقدا خوێندوویانەو لەگەڵ هاووڵاتیانی تری عێراقیی خاوەن بیروبڕوای ئازادی دوور لەدەمارگیریی و توندڕۆیی ئایدۆلۆژیی و سیاسیی بوونەتە دۆست و هاورێ و برادەر. هەروەك ژن و ژنخوازییش هەمیشە هۆكارێك بووە بۆ زیاتر تێكەڵاوبوونی نێوان ئەم پێكهاتانە كە بەداخ و ئەفسووس و پەژارەیەكی زۆرەوە لە ئێستادا بەهەرە ناخۆشترین قۆناغەكانی ژیانی كۆمەڵایەتیی و سیاسیی و ئابووریی و ئەمنیی لە مێژووی عێراقدا تێدەپەڕن بەهۆی دووبەرەكیی و تێرۆر و تائیفەگەریی و زۆر هۆكاری ترەوە. لێرەدا جێی خۆیەتی گەواهییەكی كوردانە لەسەر زاری گەلاوێژخانەوە بهێنینەوە بۆ ئەوعێراقەی جاران كەسیمای پێكەوژیانی پێوەبوو هەروەها لەسەر ئاستیی سەركردەی سیاسییە مەزن وبلیمەتەكانمان برایم ئەحمەد، هەمزە عەبدوڵا و سەرۆك مام جەلال بانگەشەی برایەتیی كورد و عەرەبیی تێدادەكرا. ئەوەتا خانمە نووسەرەكەمان دەڵێت »چونكە بەمنداڵیی چووین تێكەڵیان بووین ئەوان هەموو شیعە بوون كە زانیان ئێمە كوردین و لێقەوماوین و حكومەت ڕەوانەی كردووین و نەفیی كردووین زۆر یارمەتیانیداین وب وون بەدایك و باوكمان و ئێمەیان زۆر خۆشویست. هەر لەوێش نەنكم كۆچی دوایی كردت نەنكە نازدارەكەم ئیتر ژیانمان بەو شێوەیە بووە».

برایم ئەحمەد، شاسواری خەونەكان: گەلاوێژخان لەباسی هاوسەرگیریی (شووكردن)ـی بە مامۆستا برایم ئەحمەد دەڵێت «خاڵە هەمزەم و باوكی هێرۆ هاوڕی بوون، ئیتر وتیان دەتدەین بەو. منیش هیچ ناڕازیی نەبووم، وەڵا ئیتر بووم بەدەستگیرانی». لەم گێڕانەوە سادەو ساكارەوە ئاشكرا دەبێت ئەو هاوسەرگیرییەی لەنێوان گەلاوێژخان و مامۆستا برایم ئەحمەددا زیاتر لەنیوسەدەی خایاند (1947-2000) هیچ پێشینەیەكی ئەوینداریی و دڵداریی نەبووە كەچی بەپێچەوانەی هەندێك لەهاوسەرگیریی دڵداران و ئەویندارانەوە كەبەجیابوونەوە یاژیانێكی دوور لەبەختەوەریی و پڕ لە ناسۆرو ناخۆشیی كۆتاییان دێت، هاوسەرگیرییەكەی ئەوان پڕ دەبێت لەخۆشەویستیی سەرباری ئەو هەموو ناڕەحەتیی و ناخۆشییانەی لە ژیانیاندا بەرۆكیان دەگرێت. لەم بوارەدا گەلاوێژخان مامۆستا برایم ئەحمەد بە »شاسواری خەونەكانم» ناودەبات، نازناوێك كەبەرزترین ئاستەكانی رەزامەندیی لە پیاو-هاوسەر و خۆشویستنی لەدڵی خێزانەكەیدا دەخاتەڕوو. لەم ڕووەوە باسی چوونە نێوكەژاوەی زێڕین دەكات و دەڵێت »لە ساڵی 1947 دابوو ژیانی هاوسەرییم لەگەڵ مامۆستا برایم ئەحمەد پێكەوەنا، لەگەڵ كەسێكی ڕۆشنبیری كوردپەروەر، خۆنەویست و فیداكار. باوكی هێرۆ ئەسپ سوارەكەی خەون و خەیاڵم بوو». ئەم شۆڕە ژنە هێندە جوامێرەكەی هاوسەری خۆشدەوێت كەلەچەند دێڕێكی پڕ لەهەست و سۆزدا ئەو خۆشەویستییە هەمیشەییەی بۆتاكە خۆشەویستی ژیانی بەیان دەكات و دەڵێت «ئەو چەند دێڕەی بۆم نووسیوە گوزارشت دەكات لەوەی نێوانمان چۆن بووە. كەكتێبێكم پێشكەش كردوە نووسیومە بەیەكەم وشەی دڵداریی كاتی جوانییم.. بۆدڵسۆزی بێوێنەی تەمەنم.. بۆدوادێڕی عیشق و خۆشەویستییم.. لەسەر شاخەكان هاودەمم بوو.. لەغەریبیی و دەربەدەریی وڵاتم بوو.. بۆ ئەوەی لەپاكیی پاكتر و لەڕاستیی راستتر بوو.. قەڵای بەرزی هیواو ئاواتم بوو.. بۆ ئەوەی شەیدای ڕوخسار و شێتی شۆریم بوو..دەریای بێ سنووری بڕواو نازم بوو.. ئێستا چۆن بێ ئەو بژیم؟. چۆن بڕوا بكەم لە چاوتروكانێكدا ئیتر لێم ونبوو.؟».

-سۆزی دایكایەتیی، شانازیی بە منداڵەكانەوە: منداڵ دیاریی گەورەی یەزدان بۆ هاوسەران، جوانترین بەرهەمی ژیانی پێكەوەیی هەر ژن و مێردێكە كەبڕوایان بە هێنانەدونیای جگەرگۆشە و بەرهەمی خۆشەویستیی نێوانیان بێت و پێیان ببەخشرێت. ژیانی هاوسەریی ئەم خانمە كەزۆر زوو پێی شادبووە بەدیهاتنی یەكێك لەگەورەترین ئاواتەكانی خانمانی پێوەبوو كەدایكایەتییە «ئیتر دوای ساڵێك هێرۆم بوو». ئەو هێرۆیەی كوردبوون ناچاری دەكات لەسەر رێبازەكەی دایك و باوكی بەردەوام بێت و ژیانی خەبات و تێكۆشان و كوردایەتیی و پێشمەرگایەتیی و پشتیوانیی هاوسەرەكەی هەڵببژێرێت تا گەیشتن بە ئامانجەكانی گەلی كوردستان و خەباتە رەواكەی. ئەو هێرۆیەی كە لەتەمەنی 6 مانگییدا بۆماوەی 2 ساڵ لە ئامێز و ئاوازوسەدای باوكی بێ بەشدەكرێت» هێرۆ 6 مانگ بوو، ئیتر هاتن دەستگیریان كرد (برایمی باوك) و نزیكەی 2 ساڵ سجن بوو.» ئەم ژن و مێردە تێكۆشەرەی رێی كوردایەتیی بەختەوەردەبن بەوەی ببنە دایك و باوكی شەش كچ و دووكوڕ بەناوەكانی (هێرۆ، شاناز، هەتاو، لیلۆز، كوردە، هێڤی، هەڵۆ و هاوڕێ)وە. »دووەم و سێیەم منداڵم لە كەركووك بووە كەركوكیین. ئیتر ژیانمان هەرئەملاو ئەولامان كردووە». خاتوو گەلاوێژ هەستێكی پڕلەشانازیی هەیە بۆ كوڕوكچەكانی «زۆرفەخر بەمنداڵەكانمەوە دەكەم بەتایبەتیی هێرۆ و هەڵۆ. هێرۆ منداڵەكانی خۆی بەجێهشتووەو لەگەڵ مام جەلال چووەتە شاخ. من منداڵەكانیم بەخێو كردوە. ئەوكاتە مام جەلال لەقاهیرە بوو هێشتا نەچووبوونە شاخ، هێشتا یەكێتیی دروست نەبووبوو، منداڵەكانی هێرۆم بەفرمێسك بەخێوكردووە، چونكە غەریبیی زۆر ناخۆشە مام جەلال و هێرۆ لەشاخ بوون». ئەم كەسایەتییە گەورە و خۆشەویستە، نەنك بەتامی دایك، ئەو پەندە كوردییە دێنێتەوە یاد »گیا لەسەر بنجی خۆی دەڕوێتەوە» بەوەی خاتوو گەلاوێژ دوای ساڵانێك ژیان لەگەڵ نەنكییدا هەمان رۆڵ و ئەزموونی ئەو نەنكە میهرەبانە لەگەڵ كچەزاكانییدا دووبارەدەكاتەوە و درێژە دەدات بەگیانی قوربانییدان و توانەوە لەخزمەت نەوە و رۆڵەكانییدا.

-كوردایەتیی، سەربەرزیی و دەربەدەریی كوردایەتیی، بەواتای هەڵبژاردنی چالاكیی سیاسیی لەناوەوەو دەرەوەی وڵات بۆ بەگژداچوونەوەیەكی كردارەكیی رژێمە چەوسێنەر و ستەمكارەكانی عێراق ساڵەهایە لەم وڵاتەدا سەرییهەڵداوە. ئەگەر بۆ زۆرێك لەدانیشتوانی باشوری كوردستان كوردایەتیی رێبازێك بووبێت كە باوك و باپیریان لەسەری رۆیشتبن، ئەوا بۆ خاتوو گەلاوێژ كوردایەتیی ئەو رێبازەیە كەبەهۆی كەسایەتییە دیارو بەرچاوەكانی بنەماڵە و خێزانەكەیەوە وەك مامۆستا هەمزە عەبدوڵا (خاڵ)، برایم ئەحمەد (هاوسەر) و مام جەلال (زاوا)، هێرۆخان (كچە گەورە) زیاتر برەوی سەندووە و هەریەكێكیان بەجیا یاخود پێكەوە لەقۆناغە جیاوازەكانی خەباتی رەوای خەڵكی كوردستاندا نەخش و جێدەست و رۆڵی گەورەی ئەدەبیی، فیكریی، سیاسیی، رێكخراوەیی، پارتیزانیی، میدیایی و حوكمڕانییان هەبووە. ئەگەرچی كوردایەتیی رێگایەكی بەگوڵچنراو نەبووە و قوربانیی، چەرمەسەریی، دەربەدەریی، خەم و ناسۆرێكی زۆرو زەوەندی پێوەبووە وەلێ بۆ ئەوانەی هەڵیانبژادووە تاكە رێگەی مانەوە بەسەربەرزیی بووە. هەر بۆیە كوردایەتیی بیركردنەوەیەكە لەهزروهۆش و بیرەوە دەست پێدەكات تادەگاتە بەرجەستەبوون لەكاروكرداردا كەخۆی لەخۆشویستن و هەڵبژاردنی بەرەی خەڵك وخاكی خۆت ورەتكردنەوەو دووركەوتنەوە لەبەرەی ستەمكارو چەوسێنەری گەلەكەتدا دەبینێتەوە. لەم كوردایەتییەدا خاتوو گەلاوێژ و هاوسەرە سیاسییەكەی «دووجار بەپەنابەریی چووینەتە ئێران. مام جەلال و هێرۆ لەقاهیرەی پایتەختی میسر بوون، ئێمەش چووین لەمیسر بووین. ماوەیەكیش لەسوریا بووین، ئیتر كەیەكێتیی دروست بوو هەموومان لەقاهیرە بووین- منداڵەكانی خۆم و خوشكەزاكانم لەوێ بووین- لەكۆتایدا چووینە لەندەنی پایتەختی بەریتانیا، چونكە باوكی هێرۆ نەخۆش بوو خۆم چەند جارێك چووم لەگەڵی بۆ لەندەن». وەك دەڵێن كورد گەلێكی بەئەمەك (وەفا)یە و چاكەی دۆستەكانی لەیادناكات. لەمەشدا گەلاوێژخان نموونەیەك پێشكەش دەكات كاتێك لە باسی لەندەندا دەڵێت «بەراستیی لەوێ بۆم دەركەوت، ئینگلیز زۆر مرۆڤی باشن. بەڕاستیی واپلان دانرا كەبە یەكجاریی بچینە لەندەن».

-نەخۆشیی دوور وڵاتیی لە زمانی ئینگلیزییدا دەستەواژەیەك هەیە بۆ وەسفكردنی باری دەروونیی ئەو كەسانەی لە زێدی خۆیان دووردەكەونەوە و بریتییە لە (هۆم سیكنس) واتە نەخۆشیی وڵات كە كەم كەس هەیە لەوانەی بەهەر هۆكارێك بێت لەزێدی لەدایكبوون و ژیان و كەسوكاریان دووردەكەونەوە تووشی نەبن. لەمەشدا گەلاوێژخان بەدەرنییە لەوهەست و حاڵەتە مرۆییە. تەنانەت یەكەم نووسینی بەكاریگەریی دووریی و دابڕان لەخەڵك و تامەزرۆیی بۆ خاكی وەتەن نووسیوە «ئیتر چووین من زۆر بێ تاقەت بووم لەوێ بیری كوردستانم دەكرد، شتێكم نووسیی وتم :كوردستان خۆشەویستم، بۆتۆ زۆر پەرێشانم، لای تۆیە هۆش و هەستم، نەهیچ شارو وڵاتێك، نە هیچ خۆشی و ئاواتێك، ناتوانن هەر بۆساتێك، دورت بخەنەوە لەبیرم، هەی جێ باووباپیرم، دڵم لای پێشمەرگەیە، لای عەزیزو هەنەیە، هەر والای خەڵكی شارە، لای دێهاتیی و هەژارە، چونكە دوژمنیان نالەبارە، دڕندەو گورگی هارە، ئەیەوێ كورد لەناو بەرێ ناوونیشانی نەهێڵی، بەڵام با بمرێ خەیاڵی خاوە، كورد هەر ئەمێنێ و هەرماوە. ئەوە یەكەم نووسینم بوو». لەو پەخشانە شیعرییە كورتەدا ناوی عەزیز و هەنە هاتووە لەدوای پرسیار و وەڵام، گەلاوێژخان ئاشكرای كرد كە عەزیز هەڤاڵ مام جەلال و هەنەش هێرۆ خانە.

-دووریی لە سیاسەت: سەرباری ئەو وابەستەبوونە توندوتۆڵە بە كوردستانەوە و لەگەڵ ئەوهەموو خەبات و تێكۆشانەی بەرابەرایەتیی هاوسەرەكەی و زاواكەی لەنێو بزوتنەوەی رزگارییخوازی كوردستاندا بەردەوام بووە، گەلاوێژخان جیاواز لەزۆربەی تاكەكانی ئەم وڵاتە دووریی لەسیاسەت هەڵبژاردووە بەواتای ئەندام نەبوون لەهیچ حزبێكدا »من تێكەڵ نابم هەقم بە سیاسەتەوە نییە، بەڕەسمیی هیچ حیزبێك نییم، كاتێك عبدولكەریم قاسم ئیجازەیدا بە پارتیی بەئاشكرا ئیش بكات چووم لەگەڵیان بۆ لای عبدولكەریم قاسم، بەس هەرگیز بەڕەسمیی نەچوومەتە ناو سیاسەتەوە، چونكە بێزاربووم لە سیاسەت تاقەتم چووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا زۆر میللەتەكەمم خۆشویستوە».

-لێهاتوویی قانونیی مامۆستا برایم: لە ژیاننامەی بڵاوكراوەی مامۆستا برایم ئەحمەددا هاتووە كە لەساڵی 1953ەوە تا ساڵی 1964 (ساڵی جیابوونەوەی باڵی مەكتەبی سیاسیی)، سكرتێری گشتیی پارتی دیموكراتی كورد بووكە لە 16 ئاب 1946 دا دامەزراو بەرابەرایەتیی كۆچكردوو مەلا مستەفا بارزانیی بووە هەرە گرنگترین و بەهێزترین حزبی سیاسیی كوردستان. لەسەر ئاستی عێراقیش نەیارێكی بەهێزی رژێمەكانی عێراق بوو. بەڵام ئەو سەركردە سیاسییە تێكۆشەرە پێش خۆ یەكلاكردنەوەی یەكجاریی بۆ خەباتی كوردایەتیی لەبنەڕەتدا مافناس و پارێزەرێكی لێهاتوو و كارامەبوو چونكە ساڵی 1937 بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لەیاسادا لەكۆلێجی قانونی زانكۆی بەغداد بەدەستهێنابوو. هەر بەوهۆیەوە لە ساڵانی 1942-1944 وەك دادوەر لەهەردوو شاری هەولێر و هەڵەبجە خزمەتی كردووە. لەم بوارەدا گەلاوێژخان لەباسی لێهاتوویی مامۆستای كوردایەتییدا دەڵێت »هەتا نەیاندەهێشت باوكی هێرۆ محامیەتییەكەی بكات. باوكی هێرۆ زیرەكترین محامیی بوو تاوای لێ هاتبوو لەقاهیرەوە دەعوای بۆ دەهات. پێیان دەووت بلیمەت كە لەمەكتەب بووە پێیان ووتوە (بلە بلیمەت)». جێی ئاماژە بۆكردنە ژمارەیەك سەركردەی ناسراوی ئەو باڵە سیاسییەی مامۆستا برایم ئەحمەد وەك سەركردەیەكی رووناكبیر و پێشكەوتنخواز لەنێو پارتییدا رابەرایەتیی دەكرد بەوە جیادەكرانەوە كەدەرچووی زانكۆن و بڕوانامەی بەرزیان هەیە بۆن موونە خودی مامۆستای زیندەیاد كەوەك ئاماژەمان پێكرد مافناس بوو. هەڤاڵ مام جەلال بەهەمان شێوە دەرچووی كۆلێجی یاسای زانكۆی بەغدادە. هەرچەندە مامۆستا برایم ئەحمەد لەساڵی 1975 دا بەرەو لەندەنی پایتەختی بەریتانیا كۆچی كرد و لەكایەی سیاسیی كوردستان دووركەوتەوە، بەڵام بەپێی سەرچاوە مێژووەكان جیابوونەوەی ئەو باڵە سیاسییە روناكبیر و پێشكەوتنخوازە هەوێنی دامەزراندنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بوو 1/حوزەیران/1975 كە هەڤاڵ مام جەلال رابەری بزووتنەوەی رزگاریی گەلی كوردستان بووە سكرتێرە گشتییەكەی. ئەو حزبەی نازناوی رەنجدەرانی بیروبازووی لێنراو بووە هۆی هەڵگیرساندنەوەی شۆڕش ناسراو بەشۆڕشی نوێ لەدوای هەرەسی شۆڕشی پێشتر لەساڵی 1974 دا.

-ژانی گەل، بناغەی رۆمانی كوردیی: مامۆستا برایم ئەحمەد بەشاهیدی پسپۆڕان و توێژەرانی ئەكادیمیی یەكێكە لەقەڵەمە دیارەكان لەئەدەبیاتی كوردییدا و ژمارەیەك لەهەڵبەست و هۆنراوەكانی كراون بەگۆرانیی بۆ نموونە مەقامی شیرین بەهارە (مامۆستا تایەر تۆفیق)، هەركوردین و هەركورد دەبین (ئاوازی شاناز خانی كچی وتنی حەمید بانەیی ودانانی موزیك ع.ج.سەگرمە). تەنانەت دەستپێكردنی مامۆستا برایم ئەحمەد بۆ نووسینی رۆمان بەزمانی كوردیی لەساڵی 1933 ەوە بەوەرچەرخانێكی ئەدەبیی مەزن لەمێژووی كورددا دادەنرێت. لەم بوارەشدا مامۆستا خاوەنی رۆمانی «ژانی گەل»ـە (1956) كەبەمەشخەڵی رێی رۆمان لەئەدەبی كوردییدا ناوزەدكراوە و ساڵی 2007 كرا بەفیلمێكی سینەمایی بەهەمان ناوەوە لەبەرهەمهێنانی كۆمپانیای سولی فیلم و دەرهێنانی جەمیلی رۆستەمیی و رەوانەی ئەكادیمای هونەر و زانستەكانی فیلم لەئەمریكا كرا بۆگروپی فیلمی بیانیی لە 80هەمین ئاهەنگی ساڵانەی دابەشكردنی خەڵاتی ئۆسكاردا. گەلاوێژخان سەبارەت بەو شاكارەی هاوسەرەكەی دەڵێت »زۆر حەزم لە ڕۆمانی (ژانی گەل )بوو، ئەوە لە ژیانی ئێمەوە هاتووە، یانی ژیانی خۆمانە» ئەوجا ئاشنامان دەكات بەهەندێك زانیاریی كەدەشێت یەكەم جاربێت باس بكرێت «من ئەو ڕۆژەی ژان دەیگرتم بە لیلۆزی كچمەوە ئەوكاتە بوو كە شێخ مەحودی حەفید كۆچی دوایی كرد. ئەو ڕۆژەی دەیانهێنایەوە ئێمە لەكەركووك بووین دەیان برد بۆ ئیمام قاسم لای چایخانەی عاشور لەوكاتەدا تەرمە پیرۆزەكەیان دەهێنایەوە باوكی هێرۆ و كاك عومەر دەبابەی ڕحمەتیی و چەند كەسێكی ترچوون لەگەڵی، من لەوكاتەدا ژان دەیگرتم باوكی هێرۆ ناچار منی بەجێهێشتوو ڕۆی كەڕۆیشت دوای 6 ڕۆژ هاتەوە. كەهاتەوە من منداڵم بوو بوو وتی قەیناكە گەلە ڕۆمانێك دروست بوو لەبیرمدا. وتم چی وتی (ژانی گەل)».

-(26) بەرهەمی ئەدەبی گەلاوێژخان یەكێكە لەو ژنە نووسەرانەی لە بواری چیرۆك و ڕۆمان و یاداشتنووسیندا جێدەستی دیارە. بەرهەمەكانی بریتیین لە (بەرەو ئەشكەوتی دلێران كە سێ بەشە، دایك وكوڕ، بوكی ئاتەخان، پای و خونچە، دنیا بێشەیە، ڕێبوارێكی سەرگەردان، كارەكەر، لەسەر باڵی سیمرخ، گەشتی كوردستان، اوراق من السیرە الژاتیە، ئەفسانەی گەلی ناوگردان، سێ چیرۆك بۆ مێردمنداڵان، پەڕەندەی ئیداری وەرگێڕان، بەشی یەكەمی كتێبی بیرەوەرییە هەرگیز لە بیر نەكراوەكانی (من) و بەشێك لەم بەرهەمانەی كراون بە عەرەبی. گەلاوێژخان لە نووسینەكانیدا زۆر بە سادەیی و بەجوانیی واقیعی سیاسیی و كومەڵایەتیی دەگێڕێتەوە لە فۆرمێكی ئەدەبییدا «لەنووسیندا حەزدەكەم زۆر بە سادەیی بنووسم تاكو هەموو كەسێك لێم تێبگات، نەك وەك نووسەرەكانی ئەمڕۆ كە خۆشیان نازانن دەڵێن چی».

- كاریگەریی ئەدیبی هاوسەر: خۆشەویستیی و گونجان و لەیەك تێگەیشتنی گەلاوێژخان و مامۆستا برایم ئەحمەد بەچەشنێك بووە كە بواربدات بەكاریگەریی دوولایەن و نەخشاندنی كەسایەتیی یەكتر وەك پرۆسەیەكی تەواوكاریی كە یەكێكە لەئامانجەكانی هەر هاوسەرگیرییەكی سەركەوتوو. لەم رووەوە گەلاوێژخان وەك پێدانەوەی مافێكی رەوا بە هاوسەرە خۆشەویستییەكەی زۆر بەكراوەیی باس لەكاریگەریی و جێدەستی ئەدیب و ئەدەبییانەی مامۆستا برایم ئەحمەد لەسەر كەسایەتیی ئەدەبیی خۆی دەكات «بەڵێ زۆر كاریگەریی هەبوو لەسەرم. من خۆم لەمنداڵییەوە، زۆرم حەز لەكتێب بووە بابەتێكم نووسی ناردم بۆ ڕۆژنامەی (سینەماوكواكب) كە دەربڕین هەستی خۆم بوو بەرامبەر سەباحی هونەرمەند، ئەوانیش بڵاویانكردوە زۆری پێخۆشبوو.لەدوای ئەوە ڕۆژنامەم دەكڕی و دەمخوێندنەوە، یەكەم ڕۆمان كەخوێندمەوە لە نووسینی تۆفیق ئەلحەكیمی میسریی بوو بەناوی (یومیات نائب فی الاریاف-رۆژانەی نوێنەرێك لەگوندەكان) كەهەندێ وشەی تێدابوو لێیان تێ نەدەگەیشتم، بەرهەمەكانی نەجیب مەحفوز (براوەی نۆبڵی ئەدەب لە ساڵی 1988) و مەكسیم گۆرگییم دەخوێندەوە. بەڵام وەك نووسینی كتێب لە ناوەڕاستی هەشتاكانەوە دەستم پێكردووە كاتێكیش دەستمكرد بەنووسینی رۆمانێك بەناوی (بەرەو ئەشكەوتی دلێران) یەكەم جار لاپەڕەیەكم نووسیی. دواتر بردم پیشانمدا پێیوتم ئافەرین بڕۆ لەسەری بڕۆ وتم بەڕاستتە، وتی بەڵێ، بەڕاستمە منیش دەستم كرد بەنووسینی و تەواوم كرد، ئەوە یەكەم كتێبم بوو».

-مام جەلال، براوەی خۆشەویستییەكی كەم وێنە: وابۆ نیوسەدە دەچێت گەلاوێژخان- دایكی هێرۆخان، خەسووی هەڤاڵ مام جەلالە كەساڵی 1970 لەگەڵ هێرۆخان خێزانیان پێكهێنا. لەم پەیوەندییەدا مام جەلال بووەتە براوەی خۆشەویستییەكی كەم وێنەی خەسووی. هەرچەندە مام جەلال وەك سەركردەیەكی سیاسیی مێژوویی گەلەكەمان لەنێو زۆرێك لەدایكان و باوكان و كوڕان و كچانی كورددا بەجیاوازیی تەمەن و پیشەوئاستی رۆشنبیریی و كۆمەڵایەتیی و ئابووریی و ئینتیمای حزبیی و روانینی فیكرییەوە خۆشەویستییەكی بەهێزی پێ بەخشراوە، بەڵام جیاوازییەكەی گەلاوێژخان لەدایكانی تری كوردستان ئەوەیە كە خۆشەویستییەكەی هەر لەدوورەوە و هەر لەدڵەوە نییە، بەڵكو بە رۆح وگیان و پێكەوەییە بەوپێیەی مام جەلال زۆر پێش هاوسەرگیریی لەگەڵ هێرۆخان تێكەڵ بە ماڵی مامۆستا برایم ئەحمەد بووەو لەژیانی خودی گەلاوێژخاندا چەند لاپەڕەیەكی تایبەتی پێ بەخشراوە «مام جەلال بەر لەوەی ببێت بە زاوامان، تەمەنی 16 ساڵ بوو هاتوچۆی دەكردین، هەموو جارێك باوكی هێرۆ دەیوت خەڵك وادەزانن لەبەر ئەوە مام جەلالم خۆشدەوێت، چونكە زاوامە بەڵام مام جەلالم ئەوەندە خۆشو یستووە حەزم كردووە ببێت بەزاوام» سەرەنجام ئەو ئاواتە بۆ هەریەك لەمامۆستا و خوێندكار، رابەرو پشتیوان، دۆست و ئازیز برایم ئەحمەد و مام جەلال لە ساڵی 1970 دا دێتە دیی. گەولاێژخان لەوەسفی مام جەلالدا دەڵێت «پیاوێكی زیرەك و نەزیهی كوردپەروەرە، خۆنەویست و ماندوو نەناسە، بە بۆچوونی من جارێكی تر كەسێكی وەك مام جەلال دروست نابێتەوە» سەبارەت بە خۆشەویستیی بۆ مام جەلال وتی «هەموو منداڵەكانم بەلایەك و مام جەلال بەلایەك. نازانم چۆن باسی بكەم زۆر تەبیعەتمان لەیەك دەچن». لەدرێژەی ئاخافتنماندا گەلاوێژخان بیری چووەوە بۆ ئەوسەردەمەی »لەكۆتاییدا دنیاباش بوو دەیتوانی (واتە مام) لەئێرانەوە بێ بۆلامان لەلەندەن بۆئەوەی كوڕەكانی ببینێت بەتایبەت قوباد كەهەر نەیدیبوو. هێرۆ لەنەخۆشخانە قوبادی بوو ئەو كاتە مام جەلال لەگەڵ چەند كەسێكی تر دەیانویست یەكێتیی دروست بكەن، ئیتر مام جەلال رۆیشت نەیبینی. كە دێتەوە بۆ لای ئێمە قوباد درگاكەی لێدەكاتەوە و دەڵێت تۆ كێیت ئەویش دەڵێت باوكت. من پێشتر ڕەسمی مام و هێرۆم پیشان دەدان، دەموت ئەوە دایكتە ئەوە باوكتە، قوباد هەر نەیدیبوو، بەڵام باڤێڵ باشتر بوو، چونكە كەچوونە سوریا ماوەیەك لەگەڵی بوون، ئەو كاتە تەمەنی 2ساڵ بوو، بەڵام دواتر، هێشتا نەبووبوو بە4ساڵ بردمەوە بۆ لەندەن».

-گەلەخان و مام جەلال گەلاوێژخان لەماوەی سەرۆكایەتیی سەرۆك مام جەلالدا وەك یەكەم سەرۆك كۆماری كورد بۆ كۆماری عێراق گلەیی هەبوو لەوەی زور كەم یەكتریان دەبینی «ڕۆژێكیان شەڕێكی گەورەم كرد لەگەڵی پێموت مام جەلال ئێمەش حەز دەكەین لە نزیكەوە بتبینین، ڕاستە ئەركی ئێوە زۆر قورسە و زۆر ماندوو دەبن، بەڵام ئێمەش حەز دەكەین دوو قسەت لەگەڵدا بكەین. ئەویش وتی گەلەخان ڕاست دەكەیت، بەڵام بڵێم چی ئەركەكەی منیش وایە ناچارم». لەوەڵامی ئەو پرسیارەی كە بەچی ناوێكەوە یەكتری بانگ دەكەن گەلاوێژخان وتی «من پێی دەڵێم مام جەلال و ئەویش پێم دەلێت گەلەخان».

هێرۆ خان هێرۆخان، كچی گەورەی گەلاوێژ و خێزانی مام جەلال یەكێكە لە ژنە پێشمەرگەكانی سەردەمی شاخ، یەكێكە لە ژنە دیارەكانی ئەمڕۆی كوردستان و لە زۆر بواردا خزمەتی بەرچاوی كردووە لەشاخیش وێنەگری ڕووداوەكان بووە و خاوەنی ئەرشیفێكی دەوڵەمەندە، دایكی لەبارەیەوە وتی «هێرۆ زۆر زەحمەتی كێشاوە، كە مناڵی دووەمی بوو، بەجێیهشت و لەگەڵ مام جەلال ڕۆیشت، هەردوو كوڕەكەی (بافڵ و قوباد) لەلای من گەوەربوون. بە فرمێسك ئەوان و مناڵەكانی خۆمم گەورەكرد، هێرۆ پێشمەرگەیەك بوو لەو شاخانە قوربانیەكی زۆری داوە».

-باسی جلی كوردیی «جلی كوردی مێژووە وەكو قەڵای هەولێرە، وەكو قەڵای كەركووكە ئەمە مێژووە نابێت بگۆڕدرێت نابێت ئەمە لابچێت» داخۆ كەس هەبێت بەم چەشنەی گەلاوێژخان خۆشەویستیی و قەدری بۆ جل و بەرگی كوردیی لابێت..؟ خۆ ئەگەر هەشبن كەمیان وەك ئەو هاتوونەتە دەنگ و لەهەر بۆنە و دەرفەت و سەكۆیەكەوە بۆی رەخسابێت رەخنە و گازندەی خۆی بەیانكردووە» هەندێك دیزاینەر هەن دەڵێت جلی نوێم داهێناوە بەس نابێت بڵێ ئەمە جلی كوردییە چونكە ئەوە جلی كوردیی نییە ئەم گۆڕینە لای من وەكو جەریمە وایە، ئێستا لەلەندەن هەر كەسێك شتی وابكات سزای ئەدەن، لە لەندەن لەیادەكاندا پیاوان تەنورە لەبەردەكەن ئەمەجلی سكۆتلەندییە و مێردی شاژن لەبەری دەكات. كوڕی شاژن لەبەری دەكات».هاوكات گلەییشی لەشێوازی نووسین و رەنووسی كوردیی ئێستا هەیە« نووسینیش وای لێ هاتووە كەدەچم سەیری ڕۆژنامەیەك دەكەم دەبینم نووسینەكان گۆڕاون. دەبێت نووسین وابنوسرێ كەحاجییەكانی قەیسەری نەقیب لێی تێبگەن».

سەرچاوە: [[١]]