ئایا كاكەییەكان یارسانین یان موسڵمانن؟
ئایا كاكەییەكان یارسانین یان موسڵمانن؟
نووسینی: مەهدی کاکەیی
وشەی (كاكە) رەگێكی زۆر قوولی هەیە لە مێژوودا. ناوی سۆمەرییەكان به سۆمەری (كي إن گي Ki -en –gi)ه كە واتاكەی (وڵاتی خانەدانان)ه [1]. وشەی (گی) بە واتای (خانەدان) دێت و هەر (كاكە) كوردییەكەیە و ناوی كاكەییش هەر پەیوەندی بەم وشەوە هەیە.
هەروەها یەكێك لە پادشاكانی كاشییەكان كە باوباپیرانی كوردن، ناوی (ئەكوم كاك ريمي) بووە كە لە ساڵی (1590) پێش زایین پادشایەتی وڵاتی بابلی كردوە. پادشا مادەكانیش كە باوباپیرانی كوردن و لە ساڵانى (700) تا (550) پێش زایین خاوەنی ئیمپراتۆریەی میدیا بوون، ناویان دەستپێدەكات بە (كەی) كە واتاكەی (بەگزادە) یان (خانەدان)ە. دەبینین ناوی (كاكەیی) پەیوەندی بە مێژووی دێڕینی كوردەوە هەیه و وشەیەكی ڕەسەنی كوردییە.
كاكەییەكان یەكێتیيەك بوون، پێكهاتبوون لە زۆر هۆز، هەر لە كوردستانەوە تا هیند ناوچەی نیشتەجێبوونیان بو. پێش (3800) سێهەزاروهەشتسەت ساڵ لەمەوبەر دەوڵەتێكیان دامەزراندبوو بەناوی (دەوڵەتی كاكەیی)، كە شوێنەكەی بەشێك لە دەوڵەتی ئێستای ئەفغانستان و پاكستان دەگرێتەوە. ئاماژە كراوە بۆ یەكێتیی هۆزانی كاكەیی لە (ريگ ڤیدا Rig Veda) كە كۆنترین بەشە لە پەرتووكی پیرۆزی هندۆسییەكان (ڤیدا Veda) و نووسراوە لە نێوان ساڵانى (1700) و (1100) پێش زایین و به نووسينى سەنسیكریتی كۆن نووسراوە و تيايدا باسى پادشای دەوڵەتی كاكەیی (Ashvapati) دەكات [a].
هەروەها لە چیرۆكە شیعری هیندی (مهابراتا) كە لە سەدەی پێنج تا شەشی پێش زایین نووسراوە، لە زۆر شوێن ئاماژە بۆ یەكێتیی هۆزانی كاكەیی دەكرێت و دەڵێت ئەوان لە خێزانێكی پادشایین [2].
لەم زانیارییە مێژوویانه بۆمان دەردەكەوێت كە كاكەیی وەك هۆز، ڕیشەی قوولێكی هەیە لە مێژوودا و ژیاون شانبەشانی سۆمەرییەكان و هۆرییەكان و باوباپیرانی تری گەلی كورد و كاكەیی یەكێكە لە باپیرە دێڕینەكانی كورد.
(مەسعودی) لە كتێبەكەیدا كە لە ساڵی (934)ى زاینی نووسێتی، كە واتا پێش (1089) هەزاروهەشتاونۆ ساڵ لەمەوبەر، ناوی هەموو كوردە شاخاوییەكان دەبات بە (كاهكاهی) [3].
ئەو زانییاریانەی سەرەوە بە ڕوونی بۆمان دەردەخەن كە كاكەیی وەكو هۆز، بوونێكی قوولی هەیە لە مێژووی دێڕینی كورددا و یەكێكن لە باوباپیرانە دێڕینەكانی گەلی كورد.
ئێستا با بێینە سەر مێژووی ئاینی یارسان، كە ئاینی كاكەییەكانە.
سان وشەیەكی هۆرییە، بە واتای (خاوەن) یان (خودا) دێت [4]. هۆرییەكان، كە یەكێكن لە باوباپیرانی كورد پێش زیاتر لە (5000) ساڵ ژیاون لە كوردستان.
ئەم وشەیە بە زمانی پەهلەويش واتای (خودا) دەگەیەنێت. (یار) واتاكەی (خۆشەویست) یان (لایەنگر) دێت. كە واتا ناوی (یارسان) بە مانای (لایەنگرانی خودا) یان (خوداپەرەستان) دێت.
دينی یارسان باوەڕێكی هۆری بووە [b] وكاكەییەكانیش هەر ئەم باوەڕەیانە هەبووە، و خۆر پیرۆز بووە لايان و داب و نەریتیان هاوبەشی هەیە لەگەڵ داب و نەریتی ڤێدیدا.
هەروەها دينی یارسان دينی فەرمی میدیا بووە [5].
ئەمە وادەگەیەنێ كە هۆرییەكان و كاكەییەكان و مادەكان هەموویان یارسانی بوونە. كە واتا، كاكەیی و دينەكەی زۆر كۆنترن لە بیستنی ناوی عەرەب و دەركەوتنی ئیسلام، ئیتر چۆن كاكەییەكان موسڵمانی عەلەوین يان شيعەن؟!! ئەوەی جێی ئاماژەیە، هەڵاوییەكان (عەلەوییەكان) موسڵمان نین و بەشێ بوون لە یارسانییەكان و بەهۆی قڕان و كوشتن و ڕاونانەوە، كۆچیان كرد لە ڕۆژهەڵاتی كوردستان و پەخش و بڵاوەیانكرد لە ئەو شوێنانە كە ئێستا نیشتەجێن تیایدا.
ئێستا با بەراوردی دينی یارسان، كە دينی كاكەییەكانە بكەین لەگەڵ دينی ئیسلامدا تا بۆمان دەركەوێت كاكەییەكان یارسانین یان موسڵمانن بەپێی ئەرك و نەریتییەكانیان.
- 1. پەرتووكی پیرۆزی كاكەییەكان (سەرەنجام)ه كه بە كوردی نووسراوە و هەمووی پێكهاتووە لە هۆنراوە.
- 2. كاكەییەكان نوێژ ناكەن، كە نوێژ یەكێك لە ئەركە سەرەكیەكانی ئیسلامە.
- 3. كاكەییەكان ڕۆژووى ڕەمەزان ناگرن، بەڵكو لە چلەی زستان (3) سێ ڕۆژ ڕۆژوو دەگرن.
- 4. كاكەییەكان زەكات نادەن.
- 5. كاكەییەكان حەج بۆ مەككە ناكەن، بەڵكو حەج دەكەن بۆ مەزرگای نوێكەرەوەی دينی یارسان (سان سەهاك)، كە دەكەوێتە ناوچەی هەورامان لە دیوی ڕۆژهەڵاتی كوردستان.
- 6. كاكەییەكان بڕوایان بە دۆناودۆنە، بڕوایان نيه به بەهەشت و دۆزەخ و ئەو دونیا.
- 7. لە دينى يارسان كه كاكەییەكان پەیرەوین، پەیامبەر نیە چوونكە خودا خۆی دەكاتە مرۆڤ و چاكسازی دەكات لەسەر ئەم سەرزەمینە.
- 8. مردن و شەیتان بوونی نیە لە دينى يارسان كه كاكەییەكان پەیرەوین.
- 9. لە دينى يارسان كه كاكەییەكان پەیرەوین، كاكەییەكان سمێڵ دەهێڵن، بەڵام موسڵمانەكان ریش بەخێو دەكەن.
ئەو ڕاستییانەى سەرەوە بۆمان دەردەخەن كه دينى یارسان كە دينى كاكەییەكانە، هیچ پەیوەندییەكی بە ئیسلام و بە هیچ دينێكی ترەوە نیە، و لە هەموو دينەكانى تر دێرینتر و كۆنترە و دينێكی ڕەسەنی كوردیە.
كاكەییەكان ئەوە سەدان ساڵە لە ژێر دەستەڵات و كولتووری ئیسلامیدا دەژێن و قڕان و كوشتن و سووكایەتییان پێ دەكرێت. بۆ پاراستنی ژیانیان و دينەكەیان، لە كاتی سەفەوییەكاندا قڕان كران و بۆ پاراستنی خۆیان و دينەكەیان، كەسایەتی شيعه، وەك عەلی كوڕی ئەبو تالیبیان هێناوە ناو دينەكەیانەوە بەهۆی دۆناودۆنەوە (چوونی ڕەوان بە ناو گیانی مرۆڤێكی تر پاش مردن) و هەروەها عەلی لە دینی یارسان بۆتە كەسایەتییەكی یارسانی و ئەو كەسایەتییە نیە كە لە ناوی ئیسلام دەركەوتوە.
هەندێ لایەن و كەسی سەربە ئەو گەلانە كە كوردستانیان داگیركردوە یان ناحەزانی گەلی كوردستان، پرۆپاگەندە بڵاودەكەنەوە گوایە كاكەییەكان موسڵمانن بە مەبەست كاكەییەكان دەركەن لە كوردبوون و بڵێن عەرەبن، بەڵام ناتوانن سەركەوتوو بن لە هەوڵەكانیان چوونكە ناوی كاكەیی ناوێكی ڕەسەنی كوردییە ودینی یارسان كە كاكەییەكان پەیڕەوین، ڕەوانی دینی و كولتووری و مێژوویی گەلی كوردە.
دوو جۆر گروپی كاكەیی هەن، كە درۆدەكەن و دەڵێن موسڵمانن. یەكەمیان لە ترسی كوشتن و توندوتیژی و هەڕەشەدا، ئەم كارە دەكەن بۆ پاراستنی ژیانیان، بەڵام ئەم كارەیان هیچ لە دۆخەكە ناگۆڕێنێ چوونكە هەمووان دەزانن كاكەییەكان موسڵمان نین و بۆیە هەڵوێستی تیرۆرستان بەرامبەر كاكەییەكان ناگۆڕێت ئەگەر بڵێن موسڵمانن یان نا. گروپی دووهەم پێكهاتوون لەو كاكەییانە كە بەدوای بەرژەوەندی كەسی خۆیاندا دەگەڕێن و هەموو شتێك دەكەن بە مەبەستی دەسكەوتنی دراو و پایە و پلە و ئەمانە لە هەموو كاتێكدا خۆیان نزیك دەكەنەوه لە میری عێراق و ئەوان سەر بە چ دينزایەك بن، ئەمانیش دەڵێن كاكەیی سەربە ئەو دينزایەيە.
گروپێكى كاكەییش، خۆیان بە یارسانی دەزانن و دينەكەیان بە دينێكی سەربەخۆ دەزانن. ئەم گرووپەیش پێكدێت لە دوو بەش، یەكێكیان یارسانی سەلەفین، ناخوازن هیچ ڕاستكردنەوەیە بكرێت لە دينەكە. ئەمانە گۆڕانكاری مرۆڤایەتیی و ژیان لەبەر چاو ناگرن و دەیانەوێت وەك ئیسلامییە سەلەفێكان دينەكە بە هەڵسەنگاندنی كۆن بمێنێتەوە و ئەمانەیش دەبنە هۆكاری نەمانی دينی یارسان و نەهێشتنی. بەشی دووهەمی ئەم گرووپە هەوڵدەدەن بۆ لێكدانەوەی دینەكە بە ڕێكوپێكی و ئاشكراكردنی و دەرگای دینەكە بكرێتەوە بۆ ئەو كەسانە بڕوایان بەم دینەیە و دەخوازن ببنە یارسانی.
هەر مرۆڤێك ئازادە لە بڕواكانی خۆی و ئازادە سەر بە ئەو دینە بێت، كە باوەڕێ پێیەتی. ئەو كاكەییانە خۆیان بە موسڵمان دەزانن، ئازادن با ببنە موسڵمان و ئەوانەیش خۆیان دەبیننەوە لە ناو دینی یارساندا، سەربەستن لە باوەڕی خۆیان. ئیتر كەس بۆی نیە ڕێگە بگرێت لە باوەڕی هەر مرۆڤێكی كاكەیی. ئەم چەرخە چەرخی ئازادی و سەربەخۆییە و با هەمووان ئازاد بن لە هەڵبژاردنی دین و ژیانیان.
داوادەكەم لە كاكەیی یارسانییەكان خۆیان ڕێكبخەن و دەستگایەك بۆ خۆیان دروستبكەن و خەباتبكەن بۆ داننان بە دینی یارسان بەفەرمی وەك دینێكی سەربەخۆ و چاكسازییەكی ڕێكوپێك بكەن لە ئەم دینە و بیناسێنن بە جیهان و جێبەجێی هەموو مافە دینی و كۆمەڵایەتییەكانی یارسانییەكان بكەن. ئەگەر خەبات نەكرێت بۆ ئەم ئامانجانە، ئەوە ئەم دینە نامێنێت و گەلی كوردیش بەشێكی گرینگ لە زمان و كولتور و ئەدەب و شرۆ و مێژووی خۆی لەدەست دەدات.