بالیسان
شارەدێی بالیسان کەوتۆتە باکووری ڕۆژھەڵاتی شارۆچکەی شەقڵاوە وە سنووردارە بە شارەدێی خەلیفانی سەر بە شارۆچکەی سۆران و شارۆچکەی رواندز لە باکوورەوە بێتواتە ی سەر بە شارۆچکەی ڕانیە و شارەدێی حەریر و باسرمە و ھیران سەر بە شارۆچکەی شەقڵاوە و سکتان سەر بە شاری کۆیە. نزیکەی 88کم لە پارێزگای هەولێر و ٣٦کم لە شارۆچکەی شەقڵاوە و 35 کم لە شارۆچکەی ڕانیە و 29 کم لە شارەدێی خەلیفان و 25کم لە بێتواتە-ڕانیە دوورە کە ئەمانە ھاوسێ و هاوسنووری سنووری شارەدێی بالیسانن.
بالیسان
ھەندێ کەس وای دەبینن ناوەکە لە تورکیەوە وەرگیرابێت وەک دەیگێڕنەوە بالیسان لە (بەیلەسان - بلیسەن) ی تورکی نزیکە و سەرجەم گوندەکانی تری دەوروبەریش ھەر لە زمانی تورکی نزیکن. بێگومان ئەوەش تەنیا بۆچوونە و سەرچاوەی مێژوویی لەبەر دەستدا نیە، بەڵام بەپشتبەستن بە سەرچاوە مێژووییەکان وەک ووتە و وێنە و بەیت و بالۆرە، ناوی شوێنەکان لە بالیساندا جگە لە نەتەوەی کوردز
پێشوتر جولەکەش لە گوندەکەدا ژیاون و لە دوای دامەزرانی دەوڵەتی جولەکەش لەساڵی1948، ئەو جولەکانە بەزۆر رووە و ئیسرائیل گواستراونەتەوە و لەوێدا ھەرقەرێنراون و نەماون.
ئەو گوندە بەر لە دەستپێکردنی پرۆسەی ئەنفال و کیمیابارانکردنی پێکھاتبوو لە 500ماڵ، ھەر یەکە لەو ماڵانەش لە چەندین سەرخێزان پێکھاتبوون. واتە کۆی ژمارەی دانیشتوانەکەی5000 کەس بووە.
کیمابارانی بالیسان
لە ئێوارەی 16-04-1987 لەلایەن فرِۆکەکانی رژێمی بەعس ەوە کیمیابارانکرا کە زیاتر لە200ھاوڵاتی شەھید و بە دەیان برینداری لێکەوتەوە.
شارەدێی بالیسان جگه له سه‌نته‌ری شارەدێیەکە له (20) گوند پێکهاتووه و رێژه‌ی دانیشتوانی ( 7686) که‌سن
مەركەزی ناحیەی بالیسان لە ناو گوندی بالیسانی كۆنە وە بە بالیسان ناسراوە ، پێك هاتووە لە 15 گوند،نزیكەی 88كم لە پارێزگای هەولێر و 36كم لە قەزای شەقڵاوە و 35 كم لە قەزای ڕانیە و 29 كم لە ناحیەی خەلیفان و 25 كم لە ناحیەی بێتواتە-ڕانیە دوورە كە ئەمانە هاوسێ ی سنووری ناحیەی بالیسانن. لە 28/2/1999 فەرمانی بوونی بە ناحیەی دەرچووە لە لایەن حكومەتی هەریمی كوردستان /ئیدارەی سلیمانی .
مێژووی ناحیه‌ی بالیسان
بالیسان لە 28/2/1999 بووەتە ناحیە ئەوكاتە بە داخەوە لە كوردستان دووئیدارە هەبووە بۆیە لكێندراوە بە قەزای كۆیە ، پاشان كە قایمقامیەتی قەزای شەقڵاوە (إستحداپ) كرا لەنێو پارێزگای هەولێر-كۆیە ،بالیسان خرایە سەر قایمقامیەتی قەزای شەقڵاوەی ئەوكات وتاكو یەكگرتنەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شیوەیەكی هەمیشەیی كە وتەسەر قەزای شەقلاوە پاریزگای هەولێر .
ئەم وینەیە لە سالی 1987 گیراوە
ناوی یەكەی كارگێڕی (بالیسان)ـە. سەنتەری ناحیەی بالیسان ، وە بەپێی بەڵگەنامەكانی ساڵنامەی ویلایەتی موسل 1308 كۆچی كە دەكاتە 1890ز وە ساڵنامەی 1325 كە دەكاتە 1906ز ،باسی ئەوە دەكات كە شەقڵاوە و بالیسان دوو ناحیەی سەر بە قەزای كویە بووینە،لە 15/12/1918 كاتی ئینگلیزەكان هاتنە كوردستان وە لە كۆیە دەسەڵاتیان دا بە حەمە ئاغای غەفوری وە دەسەڵاتی قەلەمڕەوی حەمە ئاغای فراوان كرد و ناوچەكانی خۆشناو و شەقڵاوە و بالیسانی بەڕێوە دەبرد. ژمارەیەكی زۆر لەو خێزانانەی كە لە ناوچەكەدا نیشتەجێ بوون خەڵكی ڕەسەنی ئەم ناوچەیە نەبووینە ،بەڵكو لە شوێنەكانی تر هاتوونەتە ناوچەكە وەكو ( بنەماڵەی ئەمبێز، بنەماڵەی شێخەكانی بالیسان، بنەماڵەی قایمەسی، بنەماڵەی مەلایانی خەتێ ، بنەماڵەی مەلازادان لە توتمە).بەپێ ی ساڵنامەی عوسمانی بالیسان لەساڵی 1884شان بەشانی شەقڵاوە ناحیە بووە سەر بە سنجقی كۆیە و كە ئەویش سەر بە شارەزوور بووە . وە لە چلەكانی سەدەی ڕابردوو دیسان فەرمانی بەناحیە بوونی جارێكی تر دەرچووە و بەڵام لە جیاتی بالیسان هیران كراوە بە ناحیە .
ئە م وێنەیە /شوێن گەرەكی ونسیان (كۆنە فەوج) خانوی مەلا خالید ی بالیسان /كەپیان دەگوت ئاش ئەم خانووە سالی 1999 )بوو بەدووەم شوێن پاش خویندنگای سەرەتایی بالیسان ، تاكو سالی 2001 ئەم شوینە بارە گای ناحیە بوو.
بە پێ ی گیرانەوە میژوویەكان 3000 هەزار ساڵ بەر لە مێژووی زاینی لە شارۆچكەی بالیسان دەوڵەتێك هەبووە زۆر بەهێز بووە ، پاشای ئەو دەوڵەتە ناوی –دێگە- بووە ئێستاش گردێك لە خوارووی بالیسان هەیە بەناوی گردی دێگە .كاتی خۆی ئەم شایە قەڵایەكی دروست كردووە ئێستاش بناغەكانی ماون، لەدوای (دێگەشا) كوڕەكەی (شاجوان) بۆتە پاشای ئەم دەوڵەتە ،بەڵام سوپای ( ئەفراسیاب) ئەم دەوڵەتەی ڕووخاندووە .ئەوەی جێگای داخە نازاندرێ سنووری دەسەڵاتی ئەم دەسەڵات دارییە تا كوێ بووە .لە كتێبەكەی (صبح الاعشی) داهاتووە گردی بالوكاوە ودەنگارەی ئێستا لە توتمە ئاوەدانیەكی گەورە بوون و مێژوونووسان وای بۆ دەچن كە قەڵایەكی گەورە و قایم لە سەر گردەكەدا هەبووە ئەوەندە قایم و مەحكەم بووە سوپای پەلامار دەر نەی توانیوە زەفەری پێ ببات . ئەمیری ئەم شوێنە ناوی (باڕۆنیش) بووە . بە فرت وفێڵ سوپای پەلاماردەر كە ئەخمینیەكان بوونە قەڵاكە گیراوە هەر لەوێ ئەمیرەكە كوژراوە و قەڵاكەشیان بەسەردا ڕووخاندون.
لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو لەكاتی هەڵكەندنی خۆڵ بۆ دروست كردنی خانوو چەندین شتی كۆنینە دۆزرایەوە یەكێك لەو پاشماوانە مۆرێك بوو لە سەری نووسرابوو (باڕۆنیش). هەروەها ساڵی 1942 تیمێكی بیانی لە گەڵ دووكەسی شارەزای عێراقی لە بواری شوێنەوار سەردانی ناوچەكەیان كردووەو چوار ڕۆژ ماونەتەوە ئەو ماوەیە سەردانی ( دەنگارە و بالوكاوە و بێوران و گردی كانی كەلەك و گردی دێگە ) یان كردووە لە نزیكەوە بە شوێنەوارەكان ئاشنا بوونە و پشكنینی ووردیان كردووە ڕێپۆرتاژێكی كامڵیان لەم بارەیەوە نووسیوە و گۆڤاری سۆمەری عێراق ساڵی 1950 بڵاوی كردۆتەوە و تیایدا هاتووە . لە ئەنجامی گەڕان و پشكنین گەشتێكی چەند ڕۆژە لە دۆڵی بالیسان باكووری هەولێر ئەم تیمە بۆیان دەركەوتووە كەئەم شوێنانە ئاوەدانیەكی زۆری لێ بووە ولەسەر گردی بالوكاوە قەڵایەكی گەورە هەبووە لە پشكنینەكان بەدیار كەوتووە كە كۆمەلێك خەلك لە ناو قەڵاكە بوونە و بەسەریاندا ڕووخێنراوە .
ساڵی 1229 ز- لە لایەن (ئەرمەن لەنتی یۆنان) بێوران دروست كراوە. بێوران شوێنێكە كەوتۆتە بەرامبەر گوندی توتمە لە خوارووی چیای كڵاوقاسم دوای لە ناو چوونی ئەو كەنازانرێت چۆن لە ناو چووە خەڵكی ناوچەكە دروستیان كردۆتەوە ، بەڵام سوپای تەتەر هێرشی بۆكردووە و داگیری كردووە وە ئەوەی لێ ی بووە و هەڵ نەهاتووە ، كوشتویانە و پاشان سووتێنراوە و خاپووركراوە . زۆر زاناو بلیمەت تیادا هەڵكەوتوە .لەوانە (عبدالملك عەبدەی بێوران) زانایەكی زیرەك و ئاقڵمەند بووە . شەیدای كۆكردنەوەی فەرموودەكانی پێغەمبەر بووە . ئیدی ژیانی گەریدەیی دەست پێ دەكات لە خۆراسانەوە تاكو تەبەڕستان گەڕاوە لە سەمەرقەند نێژراوە ،زۆر شوێنەوار بەجێ ماون ئێستاش لە گەڵێك شوێن بناغەی خانووەكان ماون گەڵێ جاریش پاشماوەی بەنرخی ڵێ دۆزراتەوە .
بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان بالیسان تەمەنی دەگەڕێتەوە بۆ 3000 سێ هەزار ساڵ لەمەوبەر بە یە كێك لە گوندە دێرینە كان دەناسرێت و ئەم ناوچەیەش هەر بە ناوی ئەم گوندە ناودێرە (دۆلی بالیسان) كە لە مەفرەقی بێتواتە دەست پێ دەكات ولە گوندەكانی دۆلی ئاڵانە كۆ تایی دێت ،سەبارەت بە ناوی بالیسان چەند ڕایەك هەیە وەكو: 1. هەندێك دەڵێن وشەیەكی ئارامیە بە واتای ئەو باخچانەی كەوتوونەتە بەرزایی. 2. هەندێكی تر دەڵێن وشەیەكی فارسیە بە واتای شوێنی شیرین و لەبەر دڵان. 3. ڕایەكی تر دەڵێ وشەیەكی توركیە بە بالی واتە قۆڵ وسان واتە پیشاندان، واتە باڵ پیشاندان. 4.ڕای چوارەم كە ئەو رایە بەرای ئێمە زیاتر نزیكە لە راستی دەڵێ وشەیەكی عیبریە بە واتای شوێنی بەرز و دڵڕفێن،بەهۆی هەڵكەوتەی بالیسان شوێنێكی هەم بەرزە هەم دڵڕفێنە.
ئەم زانیاریانە لەكتێبی (اربیل فی العصور الوسگی) داهاتووە خۆشناوەتی ناوچەیەكە لە باكووری هەولێر بریتیە لە چەندین دۆڵ و بە (بلاد الكركار) بەناوبانگە سێ تیرەن ( تیرەی عیسا شهاب الدین)تیرەی (تەلیە) و تیرەی (جاكیە) پاشان دەڵێ هەموویان واتە خۆشناو هەزار پیاو دەبن بۆهەر تیرەیەك ئەمیرێكیان هەیە. لە ناوەڕاستی سەدەی شازدەدا سەركردەیەكی زۆردار دەسەڵاتی ئەو نا وچەیە دەگرێتە دەست كە ناوی ( احمد بەگی مراری)بووە لە خوارووی كڵاوقاسم شوێنێك هەیە پێ ی دەڵێن (ساریج) پێ دەچێ لە (صهریج) ی عەرەبیەوە هاتبێ بەناوی (تانكی یان شوێنی كۆكردنەوەی ئاو) تەختێكی پان و بەرین لەبەرد دروست دەكا بیرێك لێ دەداو كە ئێستاش ماون . دووقەڵاش لەم بەر و لەوبەری ساریج دروست دەكا ئێستا ماون بە قەڵاتە كافر دەناسرێن . مەبەست لە كافر تەنها بۆ كەسی غەیرەدین بە بەكارنایەت بەڵكو بۆ كەسێ زۆرداربێت بەكاردێ . هەروەها دوو كچی هەبووە بە ناوەكانی ( زێنە و زەمبەر ) ئەو زۆردارە بە سەرانە سەندن ناوبانگی دەركردووە ، سنووری دەسەڵاتی تاكو بێتواتە لە ڕۆژهەڵاتەوە و لە ڕۆژئاواشەوە تاكو خەلیفان بووە ، ئەوەی لێ ی یاخی بوایە یان سەرانەی نەدابایە ئەوا لە ( كووپكی زیندان ) یان زیندانی دەكرا یان دەكوژرا .
گوندی توتمە 2012
كووپكی زیندان بەرزاییەكە كەوتۆتە بەرامبەر گوندی بێڕۆ خوارووی زینەتیر ، ئێستاش بناغەی خانووەكە ماوە و زیندانەكەش ماوە كە پڕە لە ئێسك و پروسك . پاش شەست ساڵ لە دەسەڵات ، ساڵی 1713 نەخۆشی ( تاعون ) كە لە توركیاوە هاتوو عێڕاقی گرتەوە و تەنها لە شاری بەغداد هەشت هەزار كەس بەم نەخۆشیە مردن ، ئەم بنەماڵەیەش بەم نەخۆشیە كۆتاییان هات و سەردەمی مراری بەسەر چوو ، لە زۆربەی گوندەكان خەڵكێكی زۆر بەم نەخۆشیە مردن و گۆڕستانی تایبەتیان هەیە بە ناوی ( گۆڕستانی جوانەمەرگان ) . ساڵی 1820 ( مستەر ریچ ) هاتۆتە كوردستان و لە كتێبەكەیدا ( سنتان فی كردستان ) دا هاتووە ... هۆزی خۆشناو ( 2000) خێزان دەبن بە كاری كشتوكاڵی خەریكن و نیشتەجێ ی ( 100 ) گوندن لە ناحیەی شەقڵاوە و بەشێكیان لە كۆیە و ڕانیە دژین ، شێوەی زاراوەیان تێكەڵە لە نێوان بابانیەكان و بادینان ، جل و بەرگیان هەمان جل و بەرگی ئامێدیە .
لە مەدا بۆمان دەردەكەوێ كەوا خەڵكی ناوچەكە _ شاڵ و شەبكیان _ لەبەر كردووە ، لە زاراوەشدا ئێستاش زۆر ووشەی بادینان بەكار دێنن لەم ڕووە وە واتا لە زاراوەدا زیاتر لە ڕووی هونەری شێوەی بادینانی زاڵە ، وە لە بەكارهێنانی ئامرازەكانی ڕێزماندا بۆ دیاری كردنی ژن و پیاو . دوو شوێنەواری تر هەن وەك ( گابڕە ) و گردی ( شلیمون ) پێدەچێ ئاوەدانیەكی زۆری لێ بووبێ و مێژووەكەی بۆ سەردەمانێكی زۆر دوور دەگەڕێتەوە ، بەڵام لە هیچ سەرچاوەیەك باس نەكراوە .
گوندی شیخ وەسان
سەبارەت بە گوندی شێخ وەسان ، ئەڵێن ( 400 ) ساڵ لە مەوبەر هەبووە ، تاكە سەرچاوەی باوەڕپێكراو كە لەبەر دەست دابێ دیوانی شاعیری گەورەی كورد ( حاجی قادری كۆیی ) یە لە شیعری (شەهسەواری بەلاغەتی كوردان ) ناوی شاعیرانی ئەو سەردەم دێنێ كە ( علی حریری و علی بەردەشان ) بە (حەسان ) ناو دەبا ، لە دوایدا ناوی شاعیرێكی شێخ وەسانان دێنێ كە ناوی حاجی قادر بووە و ئەڵێ :_
- دوو عەلین شاعیرن وەك و حەسان
- بەردەشان و حەریرە مەسكەنیان
- یەكێ هەم نامی خۆم بە خۆم دیبووم
- شێخ وەسانی بوو مەردێكی مەعلوم
- وەكو من بوو زاهیری جاهیل
- باتینەن شاعیرێكی زۆر كامل
لێرەدا گەر مێژووی نووسینی شیعرەكەش نەزاندرابێت ، ئەوا مێژووی لەدایك بوونی ئەو كەڵە شاعیرە واتە ( حاجی قادر كۆیی ) كە مشتوومڕی زۆری لەسەر كراوە ، وا ڕێكەوتوون كە لەساڵی ( 1815 ) لە دایك بووبێ و لە ساڵی ( 1897 ) كۆچی دوایی كردبێ ، جا ئەگەر حاجی قادر لەو سەردەم باسی شاعیرێكی ئەو گوندەی كردبێ بێگومان دیارە ئەو كات كەسێك هەبووە كە ئەو گوندەی بە زێدی خۆی زانیوە و ناویشی پێ دەركردووە . ئەمە ئەو ڕاستیەمان بۆ دەسەلمێنێ كە پێشتر ئەو گوندە بوونی هەبووە تا ڕادەیەك بۆچوونەكەمان ڕاست ئەكاتەوە كە دەڵێن شێخ وەسانان چوارسەد ساڵ لەمەوبەر هەبووە یان بنیات نراوە .
بالیسان لە كۆندا بریتی بووە لە پێنج گەڕەك (میروسیان،ناوكۆم،بەگزادان،شێخان،شرێمك)
كاتێ كە سوپای عوسمانی هێرشی كردۆتە سەر خۆشناوەتی ، خەڵكی ئەم ناوچەیە شەڕیان كردوون و بۆیە عوسمانیەكان هاتوونەتە ناوچەكە و لە تۆڵەدا هەموو ئازووقە و خواردنیان لێ بردوون و باری گوزەرانی خەڵك ڕووی لە كزی كردووە و بۆتە گرانی ، مێژووی هەڵكەندنی چاڵ بۆ پاراستنی دانەوێڵە لەو سەردەمەدا دەستی پێ كرد كە تا كۆتایی شۆڕشی ئەیلول بەردەوام بوو .
لە شۆڕشی شێخ مەحمودیش دا كۆمەڵێك لە گیان فیدایانی خۆشناوەتی بۆ پارێزگاری لە نیشتیمان و ئاین و نەتەوەكەیان ئەچن بۆ پشگیری شێخی نەمر و پێش بە لەشكری دوژمن دەگرن و لە نزیك بێتواتە بەهۆی بۆردومانی فڕۆكەكانی ئینگلیز چەند كەسێك بریندار دەبن و چەند كەسێكیش شەهید دەبن لەوانە شەهید مەلا قادر شێخ وەسانی .
هەروەها لەكاتی دامەزراندنی كۆماری مهاباد چەند كەسێك بەشداری لەم كۆمارە گرنگەدا دەكەن و پشتیوانی لە قازی محەمەد دەكەن و ئامادەیی خۆیان بۆ هەموو جۆرە هاوكاریەك دردەبڕن ، لەو پێناوەشدا خۆیان بەخت دەكەن و یەكێك لەو كەڵە مێردانە شەهیدی نەمر ( مستەفا خۆشناو )بوو.
لەگەڵ هەڵگیرسانی شۆڕشی ئەیلول لە ساڵی 1961 زۆربەی خەڵكی خۆشناوەتی بە توانای جەستەیی و ڕووحیەوە بوون بە پێشمەرگە بۆ بەرگری كردن لە وولاِتەكەیان ، لە دوا ساڵی شۆڕشی ئەیلول دا ئەگەر پلانە شومەكەی جەزائیری ساڵی ( 1975 ) نەبوایە هەرگیز هێزەكانی عێڕاق نەیان دەتوانی دەست بەسەر ناوچەكەدا بگرن پاش نسكۆی شۆڕشی ئەیلول و جاڕدانەوەی شۆڕشی نوێ ، گەنجانی خۆشناوەتی پەیوەندیان بە شۆڕش كردەوە و لەم پێناوەشدا كۆمەڵێك قوربانیان داوە . لە دۆڵی بالیسان گەلێك شوێنەواری دێرین بەجێ ماون لە گەلێك گوند كەل و پەلی كۆنینە دۆزراوەتەوە ، چەندین جاریش زێڕیان دۆزیوەتەوە ، لە ساڵی ( 1991 ) كابرایەكی جولەكە بەهۆی نەخشەیەكەوە هات لە ناوچەی ( كۆریان ) لە دەشتی توتمە بە چاوساغی یەكێك كوپێكی گەورەی دۆزیەوە ، وە لە ساڵی ( 1996) لە نزیك گوندی ( ئەنگۆز ) لە چیای ماكۆك ، لاشەیەكی مۆمیاكراویان دۆزیەوە .
هەڵكەوتەی جوگرافی ناحیه‌ی بالیسان
بالیسان كەوتۆتە باكووری ڕۆژهەڵاتی قەزای شەقڵاوە وە سنووردارە بە ناحیەی خەلیفانی سەر بە قەزای سۆران و قەزای ڕواندز لە باكوور و ناحیەی بێتواتە ی سەر بە قەزای ڕانیە و ناحیەكانی حەریر و باسرمە و هیران سەر بە قەزای شەقڵاوە و ناحیەی سكتان سەر بە قەزای كۆیە. قەزای شەقڵاوە دەكەوێتە بازنەی پانی 17-36º و 40- 36 º ی باكوور، وە هەردوو هێڵی درێژی 57-43º و 49-44 ی ، كە بالیسانیش لەم بازنە پانی وهێلی دریژییە لە بەر نزیكی زور لە سەنتەری قەزا .دۆلی بالیسان دۆڵێكە ناوبانگ تایبەتی خۆی هەیە ولەم سنوورەدا دۆلی ئالانە ودۆلی هەرووتیان هەیە وە هەموویان دەكەونە سەر یەك خەت كەچی زۆر جار بە دۆلی بالیسان دەناسرێت .
سەرەتای خۆشناوەتی لە گوندی خەتێ دەست پێ دەكات وە لەبەر ئەوەی ئەم دۆلە هەمووی بەیەكەوە پەیوەستە بۆیە لە پیناسەی جوگرافی ناچاریین زانیاری لەسەر بەشێكی تری خۆشناوەتی بدەیین بۆ ئەوەی زیاتر تابلۆی جوگرافی ناوچەكە دیاربێت، دۆلی بالیسان بریتیە لە ( خەتێ _ سپیلكە _ بێڕۆ _ توتمە _ بالوكاوە _ دەراش _ بالیسان _ كانی بەرد _ شێخ وەسان _ بێراوە _ شیرەی سەروو _ شیرەی خواروو _ خۆران -كەندە سۆر -كۆخان ) كە سەر بەناحیەی بالیسانن وە گوندەكانی ( چیوەی سەروو _ چیوەی خواروو _ زیخان _ سوێرە _ مێرگەسەر _ هەرمك _ زێوە _ هەرتەل _ بێناتان _ بەڕۆژە _ مەلۆك ( ڕووبارە _ وەرێ _ نواوە ) .. سەر بە ناحیەی بێتواتەی قەزای ڕانیەن بەڵام هەر بە دۆڵی بالیسان دەخوێندرێتەوە ...
ناوچەكە تایبەتمەندی خۆی هەیە و بریتیە لە دۆڵێكی درێژ ، ڕووبارێكی بچووك لە گوندی خەتێ دەست پێ دەكات و دەڕژێتە دەریاچەی دوكان ، باكوور و باشووری ئەم دۆڵە بریتیە لە دوو زنجیرە چیا ، زنجیرەی یەكەم لە باكووری ڕۆژهەڵاتەوە لە ئۆردوگای حاجیاواوە دەست پێ دەكات و بە زنجیرە چیای ماكۆك درێژ دەبێتەوە تاكو دەگاتە نزیك چیای كۆڕەك لە خەلیفان ، لە هەر شوێنە و ناوێكی تایبەتی خۆی هەیە وەك (حاجیلە ، دۆڵ ناران ، ماكۆك ، ژاڵە ، كڵاوی دێوانان ، دەرە هەرتەل ، دەرە زێوە ، كەپرە ، دەرە شیر ، دەرەدار ، شۆپە كە بەرزیەكەی 1980مەترە ، سەرباری خەتێ ، سەرەزێ ، ئیرۆن ، لە زۆربەی ئەم زنجیرە چیایە دورو درێژە كوێستانەو دارو درەختی كەمی لێ هەیە بەهۆی ساردی شوێنەكە ،لە باشوریشەوە زنجیرە چیایەكی تری لێ یە لە قەمتەرانەوە دەست پێ دەكات و درێژ دەبێتەوە تاكو دەگاتە سپیلك ئەویش لە هەر شوێنە و ناوێكی تایبەتی هەیە وەك (ناڵە شكێن ، سەری نێوە ، نووسەك ، سەرەدۆرە ، ڕەشەدۆر ، هەورێ ، بن كوڕ ، بێ شێخ ، كڵا قاسم ، زەرتكان ، شاخی سوور ، شێخ سەف ، كڵاوی داوەر ، زینەتیر ، كەپكی حمەداغا ، سۆرەپەل ، بەنی هەریر ، گۆڕبەشیلان ) ...
ئەم زنجیرە چیایە دورودرێژە جۆرەها داری لێ ڕِواوە وەك ( داربەڕوو ، مازو ، كرۆسك ، گێوژ ، دارەبەن ، كەوەت ، بلاروك ، تەوسك ، تاوك) .. بە هۆی ئەم چیایانە لە وەرزی باریندا بارانێكی زۆر دەبارێ تەنیا ڕێژەی باران بارین ساڵانە دەگاتە نزیكەی (850_900ملم ) ...وە ڕێژەی بەفریش ساڵانە ( 40_60 )سم بەفر دەبارێ ، وە بەناوبانگترین و سەرەكی ترین سەرچاوەی ئاو لە دۆڵی بالیسان ئەمانەن ، سەرچاوەی ( پوونگین ، زێنە ، سەروكانی ، سماندار ، سەرۆت ، باراوی ، كانی چۆم ، ڕشەكانی ، ڕووباری چیوە) ئاوەكەی زۆرەوتاكوودەگاتەقەشان هەتا خواروویگوندی نواوەبەراودەكات ،چەندین جۆگەوبناوانی لێ هەلدەبەسترێ ، دۆلی مەلەكانیش دۆلێكی دوورودرێژە گەرلەلای خەلیفانەوە بۆی بچی بەم شێوەیە دەست پێ دەكات ،بلەی خواروو ، بلەی سەروو ، بەردوك ، كەندۆر ، تارینانی خواروو ، تارینانی سەرو ، گۆرەشێر...سەرچاوەی باران دیارترین سەرچاوەی ئاوە لە مەلەكان كەئاوێكی زۆر و سازگاری هەیە . مەلەكان بەگوێز بەناوبانگە ... چڕوپڕی دارگوێزەكان وای كردووە لە هاویناندا زۆربەی شوێنەكانی مەلەكان و تارینان سێبەر بن بەهۆی ئەو ڕووبارەی كە هەیەتی ، فێنكایی دەبەخشێتە دەوروبەری ، بۆكاری گەشت و گوزار شوێنێكی شیاوە .ڕۆژهەڵاتی مەلەكان زنجیرە چیایەكە بە شاخی ئاراسنەوە دەست پێ دەكات و لەكۆڕەك كۆتایی پێ دێ.لە هەر شوێنێك ناوێكی تایبەتی هەیە وەك (ئاراسن، كۆڵانەگادەر،ڕەشكی لەسەر، قۆپی جوانەگا، سەرەسێو) پێشەوەشی زنجیرە چیایەكە بە كەپرە دەست پێ دەكات و شوێنەكانیشی ئەمانەن( كەپرە ، دەرەشیر ، شۆپە ، سەربار ، سەری كاری ، سەرەزێ ، ئیرۆن).
بەشێوەیەكی گشتی زەوییەكانی سنووری ناحیەی بالیسان بەم شێوەیە پۆلێن دەكرێن:
- ڕووبەری گشتی بە دۆنم : 61239 دۆنم
- ڕووبەری شیاو :10692 دۆنم
- ڕووبەری میری
- 1. بەراو : 1792 دۆنم
- 2. دێمەكار: 8900 دۆنم
- ڕووبەری پاوان:13282 دۆنم
- ڕووبەری بەردەڵان : 6005 دۆنم
- ڕووبەری دارستان :29129 دۆنم
- ژماەری كانی: 69
- ژمارەی كارێز:114
گرنگ ترین شوێنەوارەكانی ناوچەكە ئەمانەن :_
- _ كانی كەڵەك .. كەوتۆتە خوارووی گوندی خەتێ لەژێَر چیای زینەتیر دایە ..بریتی یە لە گردێكی گەورەی خۆڵ ڕێژی دەستكرد ، چواردەوری گردەكە شوێن و بناغەی خانوو و مزگەوت و كۆڵانەكانیش دیارن لە ژێر گردەكە سەرچاوەیەكی ئاو هەیە كە بە كانی كەڵەك بەناوبانگە .
- _ ئەشكەوتی نیشاو .. كەوتۆتە ناو دۆڵی نیشاو لە خوارووی لووتكەی چیای كڵاو قاسم .. بریتی یە لە ئەشكەوتێكی گەورەی سێ ژووری ، دەرگای ژوورەكان لە شاخ هەڵكەندراوە و بڕاوە ، ژوورەكان هەر یەكی دەلاقەیەكی بچووكیان تیادایە .
- _ تەختی ساریج .. كەوتۆتە بەرامبەر گوندی توتمە ، لە خوارووی كڵاو قاسم بریتی یە لە تەختێكی پان و بەرین كە لەبەرد دروست كراوە ، بە درێژایی پازدە مەتر و بەرینی شەش مەتر ، وە بیرێكی لێیە ئێستاش دیوارەكەی هەر ماوە .
- _ قەڵاتە كافر .. كەوتۆتە ڕۆژئاوای ساریج ، لەسەر بەرزاییەكە لەسەر شاخێكی تەخت دروست كراوە ئێستاش دیوارەكانی ماون .
- _ گردی بالوكاوە .. گردێكی پان و بەرینە كەوتۆتە پێش گوندی بالوكاوە چەندین شتی كۆنینەی لێ دۆزراوەتەوە و دەوروبەری هەمووی بناغەی خانووە .
- _ بێوران .. كەوتۆتە بەرامبەر گوندی توتمە ئێستاش گەلێك جار شتی كۆنی لێ دەدۆزرێتەوە .
- _ گردی دێگە .. كەوتۆتە خوارووی بالیسان .. بریتی یە لە گردێكی گەورەی خۆڵ ڕێژ چواردەوری بناغەی خانووە .
- _ گابڕە .. كەوتۆتە ڕۆژهەڵاتی شێخ وەسانان پێ دەچێ شوێنێكی زۆر ئاوەدان بووبێ ، چونكە بناغەی زۆر خانووی لێ بەجێ ماوە .
- گردی شلیمۆن .. كەوتۆتە ڕۆژئاوای بالیسان ، چواردەوری ئەم گردە گۆڕستانە و زۆر شتی كۆنی لێ دۆزراوەتەوە .
باری ئابووری ناحیه‌ی بالیسان
لەڕووی مرۆیی وەك و زۆربەی ناوچەكانی تری كوردستان ، خۆشناوەتیش لە ڕووی ئابووری یەوە بۆ چاندنی دەغڵ و دان پشت بە بەفر و باران دەبەستن ، ساڵانە بەڕێژەیەكی باش گەنم و جۆ دەچێنرێت ، پێشان زۆر بایەخیان بە زەویەكانیان دەدا لە پاك كردنەوە لە بەرد و ڕاست كردنی زەویەكانیان ، لە پاڵ گەنم و جۆ نیسك و نۆكیش دەچێندرێت ، هاوینانیش ئەگەر ئاو زۆر بێت ئەوا زۆربەی زەویەكان بە برنج و ماش و كونجی و گوڵەبەڕۆژە و لۆبیا و تەماتە و پیاز دەچێندرێت .خۆشناوەتی بە گشتی بە چاندنی توتن بەناوبانگە ، توتن سەرەكی ترین و بڕبڕەی ئابووری ناوچەكە بوو ، هەرچەندە چاندن و بەخێوكردنی زۆر بە زەحمەت بوو ، هەروەك دەیان گووت بەخێوكردنی توتن وەك و بەخێوكردنی مناڵی ساوا وایە
توتن چاندن زۆر گرنگیان پێ دەدا بە تایبەتی توتنی بۆندار ، گرنگترین سەرچاوەی ئابووری بوو كە پشتیان پێ دەبەست ، وە بە هۆی هەڵكەوتەی جوگرافیەوە لەوەڕگا و پاوانێكی باشی هەیە بۆ بەخێوكردنی مەڕ و ماڵات ، لە هەموو گوندەكان مەڕ و بزن و وڵاخی بەرزە بەخێو دەكرێن و هەموو گوندە كان خاوەن گاڕانی خۆیانن ، بە تایبەتی چیای هەورێ دەوڵەمەنترین لەوەڕگایە كە ساڵانە ڕەوەندەكان ڕووی تێ دەكەن .هەندێ گوندیش بەهۆی كەمی ئاوەوە ، بایەخ بە ڕەزی دێمی دەدەن ، ساڵانە بەرهەمێكی باش لە ترێ و سماق و باوی بەرهەم دێنن ، بە تایبەتی ڕەزە دێمیەكانی شێخ وەسانان و سەرباری خەتێ بەناوبانگن ، وە باخچەی بەراویش گەلێك زۆرە بە تایبەتی لە گوندەكانی ( خەتێ ، توتمە ، بالیسان ، كانی بەرد ) تیایدا (هەنار، هەنجیر ، ترێ ، گوێز ، هەرمێ ..... هتد ) بەرچاو دەكەون ، بۆ نموونە بالیسان هەنجیری باش بەناوبانگە ، بێراوەش بە چەقەلە و باوی ، زێنە بە چۆمی داری ئەسپیندار بەناوبانگە ، وە لە پاڵ كاری كشت و كاڵی هەندێ خەڵك لە گوندەكان بە كاری پیشەوەری خەریك بوونە لەوانە گوندی خەتێ بە دروست كردنی ( بێور ، داس ، داسوكە ، چەكوچ ، گاسنی جووت كردن
باری كۆمەڵایەتی ناحیه‌ی بالیسان:-
لە ڕووی ئاینیەوە :
لەو كاتەوەی كە گەڵی كورد ئاینی ئیسلامی قبووڵ كردووە و بۆتە موسلمان خەڵكی ئەم دەڤەرەش بە هەمان شێوە قبووڵیان كردووە . خەڵكی خۆشناوەتی سوننە مەزهەبن پەیڕەوی لە ئیمام شافیعی دەكەن . تاساڵی چلەكانی سەدەی ڕابردوو ئاینێكی تریشی لێ بووە كە ئاینی جوولەكە بووە . چەندین ماڵە جوولەكە لە گوندەكانی ( خەتێ، توتمە ، بالیسان ، كانی بەرد ، شێخ وەسانان ، بێراوە ) ژیاون .تاساڵی 1890 گەورە و پیاوە ئاینیەكەیان ناوی ( پیر خبول) بووە لە كانی جوولەكان لە توتمە دانیشتووە لە( دارمازەر) كۆبوونەوە و شعائرە دینیەكەیان جێ بەجێ كردووە .جوولەكەكان لە گوندەكانی تر دەچوونە ئەوێ ڕاسپاردەو بڕیارەكانی تایبەت بەخۆیانیان وەردەگرت . پاش مردنی (پیرخبول) جوولەكەكان هاتووچۆی بێتواتەیان كردووە بۆ وەرگرتنی بڕیارەكان و فتوای خۆیان ، وەكو خەڵكی گوندەكان بە ئیش و كاری كشتوكاڵی و ئاژەڵداری خەریك بوونە لە پاڵ ئەم ئیشانەش ئیشی تایبەت بەخۆیان كردووە ئەویش ئیشی –خمخانە-بووە جل وبەرگیان بۆ خەڵك بە خم ڕەنگ دەكردن. لە هەندێ شوێن زۆر دژایەتیان كردوون نەوێراون تێكەڵاوی لە گەڵ خەلك بكەن ، بەڵام لەهەندێ شوێن هاوكاریان كردوون و ڕێزیان گرتوون تێكەڵاویشیان پەیدا كردووە و ژن و ژن خوازیشیان لە نێواندا هەبووە ، ئەو جولەكانە لەسەرەتای دروست بوونی دەوڵەتی تایبەت بەخۆیان لە فەلەستین دەستیان بە ڕۆیشتن كرد و كەسیان لە سنوورەكە نە ماوە.
گرنكترین رووداو تاوانی كیمیاباران كردنی شێخ وەسان وبالیسان لە 16/4/1987
خەلكی دۆڵی بالیسان ئەو كات دڵیان بە سەركەوتنەكانی هێزی پیشمەرگەی كوردستان خۆش بوو....ٍ رژێمی عیراق زیانی گەورە و شكستێكی سەربازی چەندایەتی و چۆنایەتیان بەخۆوە بینی...هاوولاتیان بەم خوش حالیەوە رۆژی 16/4/1987 بەرەو سەركارەكانیان چوون ، هەروەها وەك هەموو ڕۆژەكانی تر چاوەڕێ ی هێرشێكی دوژمن بوون بە (فڕۆكە-تۆپ- هێرشی پیادە) ... ئەم ڕۆژە خۆشەی بەهار خوشیەكانی بەردەوام بوو تاكو سەعات 15ر7 حەوت و پازدە خوولەك بەكاتی هاوینە .
لەناكاو هەستیان بەدەنگی فڕۆكە كرد.. هەشت تا دوازدە فڕۆكە لە سەرئاسمانی شێخ وەسان وكانی بەردو بالیسان سوڕانەوە بۆمب بارانیانكرد.. دەنگی تەقینەوەی بۆمبەكان وەك ڕۆژان ئاسایی نەبوو..دەنگیان كەمتر دەهاتە گوێ ، لەجیاتی ساچمە و تەقینەوەكان .. دوكەلیان ڵێ دەردەچوو و چەند مەترێك بەرز دەبووەوە بۆنێكی پیس و گەنیوی ڵێ دەهات ،هەروەها هەندێكیان بۆنی كبریت و سێووسیری ڵێ دەهات خەلك پێیان ئاسایی بوو ، چوونە دەرەوە و نزیك بۆمبەكان بوونەوە ، دوایش هەموویان ڕشانەوە و كۆخیان دەهات ، هەندێكیان چاویان بینایی كەم دەبوو هەندێكیشیان بینایان بەتەواوی لەدەست دەدا .. سەرەڕایی تەنگەنەفەسی زۆر ..لەبەرئەوەی یەكەم جار بوو ئەم چەكە بەكاردەهات لە كوردستان خەلك نەرێَنمایی تەندروستی دەزانی و نەدەمامكیان هەبوو.. بۆیە خەلكی ئەوەی نزیك بوو لەم تەقینەوانە هەمووی بریندار بوون.. بەڕێكەوت د.جلیل بصری لە بالیسان دەبێت لەماڵی هاووڵاتی حسین حمد شینكۆ .. وەصفی تەقینەوە و دوكەل وبۆنەكە دەكەن بۆی ... ئەویش دەڵێت ئەمە چەكی كیمیاویە و دەچێت لە گوندی كانی بەرد داو دەرمان كۆدەكاتەوە و ئەوەی پێویستە لەكانی بەرد و شێخ وەسان جێ بەجێ ی دەكات ، بەڵام وەعدەكەی خۆی پێ جێ بەجێ نابێت بێتەوە بالیسان بۆ چارەسەركردنی بریندارەكانی ئەم گوندە .. شەو سەعات (9) نۆ بەكاتی هاوینە چەند هەلیكۆپتەرێك سەرچیاكانی پشت شێخ وەسانان و دەرە شیر ودەرەدار و شۆپە وكڵاوقاسم و بەنی حەریر و هەورێ بەبۆمبی كیمیایی ناوچەكە بۆمب باران دەكەن .. بەمەبەستی ئەوەی هەرچی پێشمەرگەو هاوڵاتی هەیە دەیەوێت بەقەد پاڵی چیاكان سەردەكەون و ڕزگاریان بێت ..ڕزگاریان نەبێت و بەتەواوی لەناوبچن.
بریندارەكان لە كاتی بەڕێ كردنیان 18 / 4 / 1987 نەخۆشخانەی رانیە
شەو بارانێكی بەخوڕ باریووە و كەمێك لە كاریگەری كیمیایی كەم كردۆتەوە و بۆی هەبوو هەموو ناوچەكە لەڕووی مرۆڤـــ و گیانەوەر و دارودرەخت لەناو ببات ئەگەر باران نەباریبایە...ئەم هێرشە بەپلەی یە كەم و بەسەختی شێخ وەسانان و بالیسانی گرتۆتەوە.گوندی كانی بەرد و گوندی توتمە لە هەمان هێرشدا چەندین بۆمبیان بەسەر باراندوون ، بەڵام خۆش بەختانە لە (كانی بەرد ) هیچ لە بۆمبەكان نەتەقینەوە بۆیە بریندار و شەهیدیان نەبووە .. تەنیا ئەو پێشمەرگە و هاووڵاتیانە نەبێت كە چوون بۆ یارمەتی شێخ وەسانان ، لەوێ بریندار بووینە ..
وە گوندی توتمە زیاتر لە (9) بۆمبی لە دەوروبەر تەقیوەتەوە ، وە هیچ زیانێكی گیانی بەدواوە نەبووە ، جگە لە هەندێ برینداری سەرەتایی كە بە زوویی چاك بوونەتەوە . هەمان شەو هەندێ لە هاوڵاتیان روویان لەدەرەوەی شێخ وەسان و بالیسان كردەوە وەك گەلی بێ شێخَ و پشت شێخ وەسان ...بۆبەیانی زوو ئەم خەلكە سەری لێشێوابووهەریەكە بەرەو شوێنێك ، چونكە دەنگ وباسی هیرَشی دوژمن (پیادە) بڵاوبووەو لەلایەكی تریش چەكدارەكانی ڕژێم لە ناوچەی خۆشناوەتی لە ڕێگایی هەندێ كەس داوایان لە خەلك كرد بوو كە خۆیان تەسلیم بكەن ، لەلایەكی تریش خەلكی گوندەكانی بێراوە و دەراش و بالیسان و كانی بەرد و توتمە و بێرَو بەتراكتۆرەكانیان بە هانای ئەم خەلكە ڵێ قەوماوە چوون. كوێربوون و تەنگەنەفەسی و كۆخەو نالەی مرۆڤەكان ، مرداربوونی مەڕ و ماڵات ومانگا و وڵاخی بەرز و مریشك و پەلەوەر لەنێو ئەم گوندانەدا بەتایبەتی شێخ وەسان دیمەنێكی تراژیدی ترسناك بوو.. تاكە كەسێك كە بریندار بوو و خوێنی ڵێ هاتبوو لە ڕۆژی16/4 هاوڵاتی (زاهیر حمدامین اسماعیل) بووكە لەدوایدا بە كاریگەری كیمیا شەهیدبوو. خەلكی ئەم دەڤەرە دابەش بوون بەسەر دووبەش هەندێكیان بەناچاری و لەپێناو ئەوەی كە چارەسەربكرێن و چوونە سەروچاوە ، هەندێكیش بڕوایان بە بەعس نەبوو بۆیە بەهیچ جۆرێك ئامادەنەبوون بچنە نێو شارەكان بۆ چارە سەركردن، بەڵكو شەهیدبوونیان پێ باشتربوو لە گوندەكانیان یاخود بەرەو ئەشكەوتەكان چوون بۆ خۆحەشاردان...كارەسات ئەوەیە هیچ چارەسەرێكی بن بڕ لەم شاخە دەست ناكەوێت مردن دەبووە میوان... ..
ئەو خەلكەی چووە سەروچاوە لەوێ هەر چارەسەرێكی ئاساییان بۆ كردبوون ، لەڕێگایی ئەمنەكان بردرابوون بۆ نەخۆشخانەی ڕانیە ... جەماوەری بەسۆزی ڕانیە بە پەرۆشەوە ڕوویان كردە نەخۆشخانە كاتێ دەنگۆی ئەوە بڵاوبوەوە كە خەلكی دۆڵی بالیسان كیمیاباران كراون و لەنەخۆشخانەدان ... هەموو پێداویستیەكانیان بۆ ئامادەكردوون ڕەوانەی ناو نەخۆشخانەیان كردبوون هەر لە جڵ وبەرگ و پێڵاو و خواردن ، پێویستیەكانی ( گەورەو بچوك ) و (ژن ومناڵ).. دكتۆر و كارمەندانی تەندروستی زۆر پەرۆشتر لە خەلك و جەماوەر خزمەتیان كردوون لە شوشتنی دەم و چاو و ئۆكسجین و چاەسەری پێویست .
پەرۆشی هەموو لایەك خەریك بوو ڕاپەڕین و تەقینەوەیەكی جەماوەری بەڕووی ڕژێمی بەعس لە ڕانیە ڕووبدات... بۆئەوەی شار زیاتر نەشلەژێ و هیچ ڕوونەدات ڕۆژی 18/4 بەیانیەكەی هەموو بریندارەكانانیان كە ژمارەیان زۆربوون و كردنیان بە دوو بەشەوە هەندێك بەرەو هەولێر گوایە چارەسەریان دەكەن ، وەبەشێكی كەمیش كە دوو كۆستەر دەبوون بەرەو سلێمانی بەڕێ كران بەمەبەستی چارەسەر كردن .
بەپێی هەندێك سەرچاوە بریندارەكانی هەولێر چارەسەرێكی ئاساییان كراوە لەنەخۆشخانە لە ڕێگای ژنێك بەناوی حلیمە خەڵكی شێخ وەسانە ، كە ژنێكی ئازاو جوامێربووە
زیاتر لە (7) كەسی ڕزگار كردوون .. دوای ئەوە پۆلیسەكان بە نهێنی بە خەلكیان گوتبوو ئەگەر دەتوانن وەرن ئەم بریندارانە بدزنەوە دوای ڕەوانەی بەندیخانە (حجز) كراون لە هەولێر.. بردنی بریندارەكان بۆ (حجز) كارەساتێكە و بەبەشێكی تایبەت باس دەكرێت. ئەم قافلەیەی كەلە هیزۆپ جیاكرانەوە دوو كۆستەر پڕ لە برینداربوون ژمارە هەشت نۆ خێزان بوون ڕەوانەی سلێمانی كراون . لەنەخۆشخانەیەك بووینە بەڵام لەبەرئەوەی ئاستی بینینیان كەم بووە یاخود هەر نەماوە بۆیە نەیان زانیووە چ نەخۆشخانەیەكە و چەند كەسن و چ چارەسەرێكیان بۆ كراوە.چەند ڕۆژێك لە نەخۆشخانە دەمێنەوە و پاشان دەر دەكرێن ئەوانیش(حسین حمد شینكۆ- علی شێخە مستەفا) كەخەلكی گوندی بالیسانن (خورشید سلیم و خێزانەكەی و دوو مناڵی) كە خەلكی شێخ وەسانن بەیەكەوە بووینە و لەلایەن خێرخوازێكی سلێمانی بردراونەتەوە زۆریان خزمەت كردوون... دوای لەبەرئەوەی بریندارەكان حاڵیان زۆر خراپ بووە بردراون بۆ نەخۆشخانەی فریاكەوتنی سلێمانی و لەوێ خەوێندراون و چارەسەریان بۆ كراوە و خەلكیش زۆر هاوكاریان كردوون سێ كارمەندی تەندروستی كەناویان گوڵالە بابە رسول كە خەلكی سلێمانیە و پەیمان كە خوارزایی شەقڵاوەییان بووە و ئەوەی تریش كچێكی گوندی توتمەی سەر سنوری ئێران بووە..لەگەڵ دوو كارگوزار بەداخەوە ناوەكانیان نەزانراوە و هەروەها نەقیبی پۆلیس محمد كە خەلكی خانەقین بووە دەوری دیاریان هەبووە بۆ خزمەت كردنی بریندارەكان ، خورشیدسلیم شێخ وەسانی لە نەخۆشخانە شەهید بووەو هەر لە سلێمانی نێژراوە.. كەلە گواری‌و بووینە لە لایەن پۆلیس نەخۆشخانە حسابی حجزیان بۆكرابوو بۆیە پاش هەولدانێكی زۆر ئازاد كراون و گەڕاونتەوە ناو ماڵ ومناڵی خۆیان .
لە لایەكی تر كۆمەڵێك خێزانی شێخ وەسان بەیەكەوە بووینە و دوای ئەوەی لە نەخۆشخانەی فریاكەوتنی سڵمانی دەركراون ، خەڵكی سلێمانی سێ سێ و چوار چواریان بردوونەتەوە و خزمەتیان كردوون .. اسماعیل حەمەد عباس دەڵێ ئێمە لەلایەن پاوێكی خێرخواز بە ناوی ( عبالرحمن ) كە ناوی باوكی نەزانراوە بردراونەتەوە و زۆر خزمەتیان كردوون و دوایش هەر ئەم بەڕێزە چووەتە شەقڵاوە و خێزانی ( اسماعیل حمد عباس ) یان ئاگاداركردۆتەوە و تەسلیم بە خێزانەكەی كراونەتەوە ... لەگەڵ ئەم كارەساتە ژیان لەم دەڤەرە تاڵ وپڕمەترسی دەبێت .
پیرو منداڵ هەمان چارەنوسی پێشمەرگەیان هەبوو لە كاتی گرتنیاندا لە لایەن رژێمەوە
ڕۆژی 18/4/1987 چەكدارانی ڕژێم و سەربازی عێڕاق هاتوونەتە ناو گوندەكانی دۆڵی بالیسان لە ڕێگای ( ئالانە _ زینەتیر ) .. بەشێكی گوندەكانیان وێران كردوون و ماڵ و مەڕ و ماڵات و هەتا پەلەوەر و خوانەش لەلایەن چەكداران و سەربازەكان تاڵان كراوە .. چەكدارێكی ِژێم دەكەوێتە كەمینی پێشمەرگە و نازانێ ئەمانە پێشمەرگەن و دەڵێ دەچم بۆ تاڵانی ئەم گوندانە ... پێشمەرگەش دەیگرن و ئیعدامی دەكەن ... بەپێ ی سەرچاوەكان یەكێك لە چەكدارەكان وێنەی ( فۆتۆ_ ڤیدیۆی ) وێران كردنی گوندكان و تاڵانەكەی گرتووە .. بەڵام نەزانراوە كێ یە و سەربە چ عەشیرەتێكە. پاش چەند ڕۆژێك لە كارەساتی 16/4/1987 پێشمەرگەكانی ناوچەكە كە، ئەوان هەر زوو سەرلەنوێ ژیان وەبەر شێخ وەسانان و بالیسان هێناوەتەوە بەوەی هەرچی لاشەی گیان لەبەری مرداربوو هەبووە سووتاندویانە و شوێنی بۆمبەكانیان سووتاندووە بەمەبەستی كەم كردنەوەی كاریگەری چەكی كیمیایی ، ئەو گیانەوەرانەی مابوون لە ڕێگای چارەسەری سەرەتایی چاك كراونەتەوە ، لە(70) ماڵ لە شێخ وەسانان نزیكەی (30) مالێك نیشتەجێ بووینەتەوە بەڵام ئەمجارە لەجیاتی لە نێو گوند چوونەتە دەرەوەی گوند بەمەبەستی زیانی كەمتر و خۆحەشاردان .لە گوندی بالیسانیش بە هەمان شێوە ماڵەكانی گوند چوونەتە قاسماواو كونە سیخور بە پەرتەوازەیی نیشتەجێ بوونەتەوە و نزیكەی ( 40_45) ماڵ ژیان لەوێ سەر لەنوێ دەست پێ دەكاتەوە و ئاوەدانی دروست بێت لە ماوەی ساڵێك .
ئەو بریندارانەی رژێم زیندەبەچاڵی كردن 18 / 4 / 1987
لە ڕۆژانی 22 یان 23/4/1987 سوپای عێڕاق بە هۆی تیپی (21) و چەكدارەكانی ڕژێم لە ناوچەی خۆشناوەتی و بیتوێن لە ناوچەی شكارتە .. خۆیان ئامادەكردوو سەعات (6)ی بەیانی بە كاتی هاوینە هێرشیان كردە سەر دۆڵی بالیسان ، سەرەڕای ئەوەی ڕژێمی عێڕاق بە جۆرەها تەقەمەنی تۆپ باران و هێرشی دەكرد و بۆ یەكەم جار لەم ناوچەیە تۆپی فسفۆڕی بەكار هێنا ، بەڵام هێرشەكە تێك شكێندرا و تاكو گوندی مێرگەسەر بەدوایان كەوتوون و نەیان هێشتووە دوژمن پێ بنێتە بالیسان ، لەبەر ئەوەی شەڕەكە بێ وێنە بووە و ژمارەی پێشمەرگەكان كەم بووە هیچ زیانێ نەبووە بە بەراورد لەگەڵ ڕژێم و هێرشەكەش دەرهاویشتەی كیمیابارانی ناوچەكە بووە ، بۆیە بە پێویستمان زانی ئەم ڕاستی یە مێژووییە تۆمار بكرێت،لە بە رواری 31/7/1988بو دووەم جار كیمیابارانی خەتی وتوتمە وبالیسان -كونە سیخور ودەراش كرایەوەو جەندیین شەهید وبریندار هەبوون بەهەموو كارەساتەكانی ناوچە كە بەكیمیاباران وئەنفال زیاتر لە 300 شەهید و400بریندار هەیە ...
تێبینی :- ئه‌و چه‌ند وێنه‌ی سه‌ره‌وه هی بریندارەكانی كیمیاوی شێخ وەسان و بالیسانە لە رۆژی 18 / 4 / 1987 گیراوە لە كاتی بەڕێ كردنی بریندارەكان لە نەخۆشخانەی رانیە بۆ هەولێرو سلێمانی , ئەم وێنانە خاوەنداریەتیەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بەڕێز هونەرمەندی شێوەكارو فۆتۆگراف ( رۆژگار رەسوڵ ) كە خەڵكی رانیەیە و ئێستا لە نەرویج دادەنیشێ و خاوەنی ئەرشیفێكی دەوڵەمەندی میژووی رانیەیە لە رووی وێنەوە , دوای پەیوەندی پێ كردنمان و رەزامەندی خۆی ئەم وێنانە بۆ خزمەتی ئەم كارەساتە بڵاو دەكرێتەوە .
قۆناغەكانی ئاوەدان كردنەوەی سنووری ناحیەی بالیسان بەم قۆناغانە رەت بووە .
قۆناغی 1992بۆ 1998
لەم قۆناغەدا پرۆژەكانی رێكخراوە خێرخوازەكان و بەشێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان وسەرەتایی جێ بەجێ‌كردنی بریاری (خۆراك بەرامبەر نەوت 986)دەبینین وەكۆی برۆژەكان دەگات بە (27)بیست وحەوت پرۆژە.
قۆناغی 1999بۆ 2006
لەم قۆناغەدا بالیسان بوو بەناحیە وبریاری 986 گوروتینێكی جۆر بەخۆیەوە بینی وە حكومەتی هەرێمی كوردستان /سلێمانی باری دارایی باشتر بوو ، وەجۆرەها بەرنامەی پەیرەو كرد بۆ ئەوەی زۆرترین پرۆژە پێشكەش بكات بەتایبەتی لە گوند ودێهاتەكان ، سەبارەت بە پارێزگای هەولێر- كۆیە كە نوێنەرایەتی زیاتر لە هەشتا هەزار كەسی دەكرد كە لە سنووری قەزای كۆیە ودەوروبەری نیشتەجێ بوون بە داد پەروەرانە ئەو بەشەی وەریان دەگرت لە هەولێر كە بری 7%سەدا حەوت بوو برۆژەیان پێ جێ بەجێ دەكردن كە نزێكەی (84)هەشتاو چوار پرۆژە بەر سنووری ناحیەی بالیسان كەوتن وخزمەتێكی بەرچاوی پێكرا وە ئەم قۆناغە بۆ بالیسان قۆناغێكی زێرینە.
قۆناغی 2007 تاكو 2009
لەم قۆناغەدا یەگگرتووی حكومەتی هەرێمی كوردستان زیاتر هەست پێكراوە لەلایەن هەموو لایەكمانەوە وە نزیكەی (19)نۆزدە پرۆژە جێ‌بەجێ‌كراون وكۆمەلێكیشیان لە قۆناغی جێ‌بەجێ‌كردندان وە هەموو پرۆژەكان لەلایەن پارێزگای هەولێر جێ‌بەجێ‌كراون بەلام بە دوو بودجەی جیاواز......
- 1-پرۆژەی رێگای زینەتیر.
- 2-گەیاندنی كارەبای نیشتمانی بۆ گوندەكانی شیرەی سەروو وشیرەی خواروو وبێراوە .
لە سەر بودجەی پەرەپێدانی پارێزگای هەولێر بۆ سالی 2007جێ بەجێ كراون .
هەروەها هەموو ئەو پرۆژانەی لە سالی 2008 جێ بەجێ كراون وەئەوەی ماوەتەوە بۆ سالی 2009 لە پرۆژەكان بۆ جێ بەجێ كردن هەمووی لە سەر بوودجەی پەرەپێدان لەلایەن وەزارەی هەرێم بۆ كاروباری دارایی بودجەی پێویستی بۆ دابین كراوە كە زیاتر لە 11ملیار دینار.
پڕۆژەكانی سنووری ناحیەی بالیسان لە ساڵی 2009 تاكو 2012
- _ڕێگای گوندی خەتێ و بێڕۆ لەگەڵ ڕێگای ڕەزو باخەكان لە گوندی شێخ وەسان/ناحیەی بالیسان
- - دروست كردنی ڕێگای گەڕەكی شرێمك لە بالیسان
- - ئاودێری توتمە/ناحیەی بالیسان
- - دروست كردنی جۆگای ئاودێری (V) شوێنی جیا لە بالیسان
- - چاككردنەوەی ڕێگای بێرۆ بە درێژی (4.5 كم) لە ناحیەی بالیسان
- - دروست كردنی یاریگای چیمەنی دەستكردی (6) یاریزانی لە بالیسان
- - دروست كردنی دیواری پاڵپشت بۆ هۆڵی بۆنە ئایینیەكان لە بالیسان
- - نۆژەن كردنەوەی دروست كردنی ژووری زیادە بۆ قوتابخانەیەك لە بالیسان
- - گۆڕینی ترانسفۆرمەر بۆ گوندی خۆران لە بالیسان
- - دروست كردنی ژوور و دەروازەی شەهیدان و هۆڵی شەهیدان و مەزارگەی شەهیدانی كیمیاباران لە بالیسان و شێخ وەسان
- - بۆیە كردنی بینایەی بەڕێوەبەرایەتی ناحیەی بالیسان
- - دانانی ترانسفۆرمەر و فراوان كردنی تۆڕی كارەبا بۆ هەندێك ماڵ لە ناحیەی بالیسان
- - گەیاندنی كارەبا بۆ گوندی (شیرەی سەروو،شیرەی خواروو،بێراوە) لە بالیسان
- - دروست كردنی ڕێگای (شێخ مەمودیان-زینەتیر) بە درێژی 14.5 كم
- - نۆژەن كردنەوەی بەڕێوەبەرایەتی ناحیەی بالیسان
- - چاككردنەوە و ڕێكخستنی ڕێگای سەرەكی خەلیفان-بالیسان
- - پڕۆژەی ئاوی دۆڵی بالیسان لە بیرەكانی زینەتیر بۆ گوندەكانی شێخ وەسان و توتمە و بێراوە و بالیسان و كەندەسۆر و بێڕۆ و دەراش
- - دروست كردنی یاریگای چیمەنی دەستكردی (6) یاریزانی لە گوندی توتمە/ناحیەی بالیسان
- - دروست كردنی پڕۆژەی ئاودێری شیرە سەر بە ناحیەی بالیسان
- - دروست كردنی پڕۆژەی ئاودێری كانی بەرد سەر بەناحیەی بالیسان
- - فراوان كردن و نۆژەن كردنەوەی تۆڕی كارەبا لە ناحیەی بالیسان
- - نۆژەن كردنەوەی (4) قوتابخانە لە بالیسان
- - قیرتاو كردنی ڕێگای گوندی خەتێ
- - دروست كردنی ڕێگای توتمە/ بالیسان
- - هۆڵی بۆنە ئایینیەكان لە بالیسان
- - ڕێگای گەڕەكی شرێمك لە بالیسان بە درێژی 1 كم
- - ڕێگای بێراوە/ بالیسان
- - ئاودێری توتمە/بالیسان
- - دروست كردنی ئاوەڕۆی لولەیی گەڕەكی بالیسان/قۆناغی دووەم
- - دروست كردنی ئاوەڕۆی لولەیی گەڕەكی بالیسان/قۆناغی یەكەم
- - چاككردنەوەو دەبل دریسینگ كردنی گوندەكانی (خۆران،شیرەی سەروو،شیرەی خواروو) بە درێژی 6.2 كم .. وە گوندی (بێڕۆ) بە درێژی 2.200 كم
- - دوو سایدی بالسان بە درێژی 1.100 كم
- - چەند پڕۆژەیەكی بچووكی گەیاندنی كارەبا و چارەسەر كردنی بار زۆری بۆ چەند شوێنێكی جیا جیا لە بالیسان
- - پڕۆژەی نۆژەن كردنەوە و فراوان كردنی تۆڕی كارەبا لە سنووری ناحیەی بالیسان
- - پڕۆژەی ئاودێری خەتێ
- - شەقامە ناوخۆییەكانی شێخ وەسان[١]
- ↑ سەرچاوە:hawlergov