باکووری کوردستان و نامەیەکی مێژوویی هێنری دۆبس

نووسینی: عومەر مەعروف بەرزنجی

راستییەکی بەڵگە نەویستە کە باکووری کوردستان لانکەی دروستبوون و گەشەکردنی بیرو باوەری نەتەوایەتی و مەڵبەندی سەرەتای پەیدابوونی جووڵانەوەی ئازادی هەموو میللەتی کورد بووە، هەر لەبەر ئەمەیش سیاسەتی شۆڤێنی چینە کاربەدەستەکانی تورک بە خێرایی رەمەکی خەڵکەکەی جووڵاند، کە زۆربەیان لە بۆتەی خەباتی دێرینی باوو باپیری خۆیاندا قاڵ بووبوون.

دیارە ئەمەیش راستییەکی مێژوویی گەورەیە کە کارێکی زۆری کردووەتە سەر بەرپابوون و سروشتی راپەڕینەکەی ساڵی 1925.

لە لایەکی ترەوە زۆربەی جوڵانەوەکانی کورد لە سەدەی نۆزدەیەمدا لەم بەشەداگیرکراوەی کوردستاندا بڵێسەی سەندووە، بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1880 دا دروشمی سەربەخۆیی کوردستانی گەورە لەکاتی راپەڕینەکەی (شێخ عوبیدوڵڵا) دا بەرزکرایەوە، هەر کوردە نیشتمانپەروەرەکانی ئەم بەشەی کوردستان بوون کە یەکەم رێکخراوی سیاسییان لە مێژووی کورددا دامەزراند.

ی رۆژی 20-12-1926 ی ئارشیفی وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیا دا (C. 23378 – C. O. 730 – 69) لە دۆکیۆمەنتی ژ.

نامەیەکی نوێنەری باڵای بەریتانی لە عێراق (سیر هێنری دۆبس) ی تێدایە کە لە بەغدادەوە بۆ وەزارەتی دەرەوەی بەریتانیای ناردووە سەبارەت بە کوردەکانی باکووری کوردستان و لەو نامەیەدا دەڵێ :

(لەگەڵ سێر جۆرج کلارک دا چووم بۆ ئانقەرە و لەوێ لەگەڵ – تۆفیق رەشید بەگ – دا گفتو گۆمان کرد بۆ ئەوەی لەمەبەستی ئەوو – مستەفا کەمال – بگەم و بزانم مەبەستیان چییە ؟ لەکاتی گفتوگۆدا – رەشید بەگ – هەڕەشەی لە کوردەکان کرد و دەیوت یۆنانییەکان و ئەرمەنییەکانمان بە چ دەردێک برد کوردیش بەوجۆرە لێدەکەین و دەریان دەکەین. لە یەکەم گفتوگۆدا دەربارەی کوردە ئاوارە بووەکانی تورکیا – رەشید بەگ – بە هیچ جۆرێک رێگەی ئەوەی نەدا ئەو کوردە ئاوارە بووانە بگەڕێنەوە بۆ تورکیاو دەیوت من و مستەفا کەمال هەوڵ دەدەین کە لە رێگایەکی ژیرانەوە ئەو کوردانە بکەین بە تورکێکی مۆدرن).

دیارە ناوەرۆکی ئەم نامەیە و هەڵوێستی کاربەدەستانی تورک لەگەڵ سیاسەتی تورک و هەموو داگیرکارانی کوردستاندا دەگونجێ و دوای سەرکوت کردنی شۆرشی باکوری کوردستان و خنکاندنی (شێخ سەعیدی پیران) و سەرکردەکانی تربووە. بەڵام وەنەبێ ئەم سیاسەتەیش شتێکی شاراوەو پەنهان بێ و لە ژێر پەردەوە کاری بۆ کرابێ و خوێندەوارو تێکۆشەرانی ئەو سەردەمە هەستیان پێنەکردبێ، ئەوەتا هەرلەو ساڵەدا کەسێکی شارەزای وەک (مستەفا پاشای یامۆڵکی 1866 - 1936) لە ژ 14 ی رۆژی 15 ی شوباتی ساڵی 1926 ی رۆژنامەی (بانگی کوردستان) دا وتویەتی :

من کەراماتم نییە، باوکم قسەم بگرن لە گوێ

قاز و سیسارک لە کوێ، سەرپۆپی هەورامان لە کوێ ؟

چۆن بە هەڵواسین و کوشتن تورک لە کوردان تێر ئەبێ

قەومی (نەوشیروان) و (جەنگیز) چۆن لەگەڵ یەک دۆست ئەبێ ؟!

سەرنج :

1 – تۆفیق رەشید (رشدی ئاراس) لەو سەردەمەدا وەزیری دەرەوەی تورکیا بووە.

2 – کە پیرسی کۆکس یەکەم نوێنەری باڵای بەریتانی لە عیراق رۆژی یەکەمی مایسی ساڵی 1923 گەرایەوە لەندەن، هینری دۆبس جێگەی گرتەوەو تا سەرەتای ساڵی 1929 دۆبس بە نوێنەری باڵا مایەوە.

سەرچاوەکان

1 – دکتۆر کمال مەزهەر ئەحمەد، رۆژی کوردستان، ژ 2، تەمووزی 1971.

2 – محەمەد رەسول هاوار، شێخ مەحموودی قارەمان و دەوڵەتەکەی خوارووی کوردستان، لەندەن، 1991، بەرگی دووەم.