حەسەن فەهمی

ئامادەکردنی: مانو بەرزنجی

حەسەن فەهمی 1874 لە دایکبووە سەرنووسەری ڕۆژنامەی سربستی( سەربەستی)بووە.

لە ساڵی 1909 تورکەکان و ئیتحاد و تەرەقی هێرشیان کردە سەری لە سەر پردی گالاتا (Galata) لە ئەستەنبوڵ و بەداخەوە کوشتیان.

حەسەن فەهمی یەکەم شەهیدە لە مێژووی ڕۆژنامەگەریی کوردیدا.

حەسەن فەهمی لە ساڵی ١٨٧٤ لە ئەستەنبوڵ لەدایک بووە و لە بنەڕەتدا لە بنەماڵەی ئارناوید بووە. لە قوتابخانەی مولکیە لە ئەستەنبوڵ خوێندوویەتی و هاوڕێیەکی زۆر نزیکی م.ریفات بووە.

لەبەر ئەوەی دژایەتی ستەمی عەبدولحەمید دەکرد، دوای تەواوکردنی خوێندن، ناچار بوو کۆچ بکات بۆ میسر. حەسەن فەهمی بەگ ماوەیەک لە میسر دەمێنێتەوە و دواتر دەچێتە پاریس.

کاتێک لە پاریس دەمێنێتەوە لەگەڵ هەندێک کەسایەتی وەک شازادە سەباحەدین و ئەندامانی کۆمەڵەی ئیتیحاد و تەرەقی (Îtîhad û Terakkî) ئاشنا دەبێت و هەندێک جار لە ڕۆژنامەی مەشڤێرتی سەندیکاییەکان دەنووسێت.

هەروەها بۆ ماوەیەکی زۆر مایەوە و دوای ڕاگەیاندنی دەستووری گەرایەوە بۆ ئەستەنبوڵ.

لە ئیستەنبوڵ دوای ماوەیەکی کەم دەستی کرد بە ڕەخنەگرتن لە سیاسەت و کردارەکانی ڕێکخراوی ئیتیحاد و تێراکی.

لەو پرۆسەیەدا لەگەڵ هاوڕێکەی م ڕیفات پەیوەندی بە کۆمەڵەی خێرخوازی میللەتەوە دەکات. کارەکانیان لەم کۆمەڵگایەدا زۆر ناخایەنێت.

ناکۆکی لە نێوانیاندا دروست دەبێت و هەردوو هاوڕێیان لەم کۆمەڵگایە جیا دەبنەوە.

وای ئەوەی کۆنفیدڕاڵەکان بینییان کە هەڕەشەکانیان کاریگەری لەسەر سەرکردەکانی ئازادی نییە، هەڕەشەکەیان وەرنەگرت، لە ٦ی نیسانی ١٩٠٩دا لەسەر پردی گەڵاتە هێرشیان کردە سەر حەسەن فەهمی بەگ و شاکر بەگی هاوڕێی، لەوێ حەسەن فەهمی لە تەمەنی 35 سالیدا کوژرا . و هاوڕێکەی شاکریش بریندار بووە. بکوژانی ئەو ڕووداوە دەستبەسەر نەکراون.

تاریک زافەر تونایە(Tarik Zafer Tunaya) دەڵێت:

ئیتحادو تەرەقی، بە مەبەستی بێدەنگکردنی ڕۆژنامەنووسانی ئۆپۆزسیۆن، یەک بە یەک کوشتیان و لەناویان برد". بە تایبەتی بەم شێوازە لە نیسانی ١٩٠٩ تا ١٠ی تەموزی ١٩١١ سێ ڕۆژنامەنووسی ئۆپۆزسیۆن کوژران و هەر بۆیە ناوی ئیتیحاد و تێراکی بە کوشتنەکانی بەم شێوەیە یاد دەکرێتەوە...

ئیتحادو تەرەقی بڕیاریان دا مەولەنزادە ڕیفات و حەسەن فهمی هاوڕێی بکوژن و لە ٦ی نیسانی ١٩٠٩ بڕیارەکەیان دا." [١] لە ٦ی نیسانی ١٩٠٩ نەیارێکی دیاری سەندیکاییەکان بە ناوی حەسەن فەهمی سەرنووسەری ڕۆژنامەی سەربەستی لەسەر پردی گالاتا کوژرا، بە ئەگەرێکی زۆرەوە لەلایەن خیانەتکارێکی ئیتیحاد و تێراکیەوە کوژرا. ڕۆژی دواتر پرسەکەی وەک خۆپیشاندانێک بوو لە دژی ئیتیحاد و تێراکی." [2] ڕۆژی دواتر، ٨ی نیسانی ١٩٠٩، تەنیا یەک ڕستە لە لاپەڕەی یەکەمی ڕۆژنامەی ئازادیدا نووسرا: "بۆ یەکەم قوربانی چاپەمەنی ئازاد و کوڕی حوریەت حەسەن فەهمی.

ئەو کەسەی کە ژیانی لە دەربەدەریدا بەسەر بردووە، ئەلفاتیحە."

دوای کوشتنی حەسەن فەهمی، هەزاران خوێندکاری زانکۆ بایکۆتی وانەکانیان کرد، لە بەردەم دەرگای "باب عەلی" خۆپیشاندانیان ئەنجامدا و دەنگی دروشمی "با دەستی شاراوە بشکێنین" و سەرۆکی دادوەری زانکۆ هیلمی پاشایان بەرزکردەوە ناچار بوو لێدوانێکی بەم شێوەیە بدات: "ئێمە گرنگی پێنادەین. لە ماوەی ٢٤ کاتژمێردا بکوژەکە دەگرن و هەڵیدەواسن.... نەک ٢٤ کاتژمێر، ١٠٢ ساڵ بەسەر کوشتنی حەسەن فەهمیدا تێپەڕیوە، بەڵام بکوژەکانی نادیارە." ئەگەر کەسێک لەم شوێنەدا کوژرا، دەبێت هاوکاری حکومەت هەبێت یان بە بڕیاری حکومەت بێت. "[4]

کوشتنی حەسەن فەهمی، ڕۆژێک دوای ڕووداوەکە، لە لاپەڕەی زۆرێک لە ڕۆژنامەکاندا بڵاوکرایەوە. ڕۆژنامەی ئیکدەم لەسەر ئەم ڕووداوە بەم شێوەیە نووسیویەتی: "تاوانە دڕندانە و دڵتەزێنەکەی دوێنێ ئێوارە سەلماندی کە هێشتا ئازادی ڕاستەقینە نەگەیشتووەتە وڵاتەکەمان، کۆیلایەتی سیاسی بە هەموو خراپەکارییەکانیەوە بەردەوامە". لە سێدارەدانی ئەم کوشتنە لە ڕۆژی دوایدا، ماتەمینی و دڵتەنگی گەلە بێچارەسەرەکەمان، لە ڕووخساری پاکی ئەودا ڕەنگدانەوەی هەبوو. خەڵکی ئیستەنبوڵ تا ئەمڕۆش ڕووبەڕووی چەندین کارەسات و ستەمکاری بوونەتەوە و لە کابوسێکی نوێی ستەمکاری دەترسان و لە ئازاری نادڵنیاییدا دەلەرزن. لەبەردەم هۆڵی ئیدارەی سەربێستی، گۆڕەپانەکە پڕ بوو لە بەشداریی کۆمەڵێکی گەورەی خەڵک بۆ بەڕێوەچوونی ڕێوڕەسمی پرسەکە و بۆ ئیدانەکردنی دەسەڵات و کوشتنی شەهیدی حوریەت حەسەن فەهمی بەگ. لە واقیعدا تووڕەیی ئیتیحادچیەکان دژی ئۆپۆزسیۆن و سیاسەتی بڵاوکراوەی سەربێستی و خاوەنەکەی م.ریفات بوو. بە پێی بۆچوونی بەشێک لە توێژەران، سەرنووسەری ڕۆژنامەی سربێستی حەسەن فەهمی بە هەڵە لە جیاتی م.ریفات کوژرا. "دوای ئەم ڕووداوە، بیر و قەڵەم سزای لەسێدارەدانیان بەسەردا سەپێندرا" [6] هەفتەیەک دوای کوشتنی حەسەن فەهمی، ڕووداوی ٣١ی ئازار ڕوویدا و پرسی کوشتنی حەسەن فەهمی لەبیرکرا. بەڵام یەکێتییەکان تەنها ڕۆژنامەنووس حەسەن فەهمییان نەکوشتووە، لە ساڵی ١٩١٠ خاوەن و سەرنووسەری سەدای میللەت ئەحمەد سەمیم بەگیشیان کوشتووە. بەڵام بکوژانی ڕۆژنامەنووسان پێیان وابوو کە هێشتا ترسی پێویستیان لە ڕۆژنامەنووسەکاندا دروست نەکردووە. بۆیە ڕۆژنامەنووسێکی تریان کوشت؛ هەروەها لە ١٠ی تەموزی ساڵی ١٩١١دا، سەرنووسەری ڕۆژنامەی شەهرا، زێکی بەگ، کوژرا.[7]

هەروەها ڕەفیق خالید قەرەی سەبارەت بەم کوشتنانەی ڕۆژنامەگەری دەڵێت: نە کوشتنی حەسەن فەهمی نووسەری کتێبی سربێستی و نە کوشتنی ئەحمەد سەمیم بەس نەبوو بۆ بێدەنگکردنی ئۆپۆزسیۆن. ناچار بوون سێیەم کوشتنی ڕۆژنامەگەری ئەنجام بدەن؛ ئەمجارە زێکی بەگ نووسەری کتێبی شەهرا لە بەکرکۆی کوژرا."[8] لەم کاتەدا ئەم کارە خراپە بە کوشتنی ڕۆشنبیران و سیاسەتمەداران بەردەوامە. هەر لەبەر ئەمەشە لە لێدوانەکەی عەبدوڵڵا مورادئۆغڵودا بە ڕوونی باسی بارودۆخی ئەو سەردەمە دەکات و دەڵێت: "لە سەردەمی ستەمکاریدا، ناڕازی و ڕۆژنامەنووسان بۆ مووچەیەک دەربەدەر دەکران، لە "سەردەمی ئازادی"شدا لە پشتی خۆیانەوە کوژران. ئەمە جیاوازی نێوان ئەو دوو سەردەمە بوو."[9]

http://serbesti.net/forum/showentry.php?sNo=54759 [1] Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler[Li Turkîyeyê Patîyên Sîyasî], Cild: 3, Weşanên İletişim, 2011, İstebul, r. 502, 503 [2] Erik Jan Zürcher, Savaş, Devrim ve Uluslaşma, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Îstenbul, 2005, r. 107 [3] Abdullah Muradoğlu, Hasan Fehmi suikastıyla darbeye zemin hazırlandı, Yeni Şafak, 18 Kasım 2011, http://www.yenisafak.com.tr/.../hasan-fehmi-suikastiyla... [4] J. b. [5] Erhan Ayaz, Muammer Erdem, yunus Kuloğlu, II. Meşrutiyet Döneminde Bir Faili Meçhul: Hasan Fehmî Bey, Elektronic journal of vocational colleges, May-2015, http://www.ejovoc.org/makaleler/may_2015/pdf/12.pdf [6] Şerif Paşa, Bir Muhalifin Hatıraları, Nehir yayınları, îstenbul, 1990, r. 43 [7] Tarık Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler[Li Turkîyeyê Patîyên Sîyasî], Cild: 3, Weşanên İletişim, 2011, İstebul, r. 504, 506 [8] Refik Halit Karay, Bir Ömür Boyunca, Weşanên İnkılapê, Îstenbul, 2009, r. 73 [9] Abdullah Muradoğlu, Hasan Fehmi suikastıyla darbeye zemin hazırlandı, Yeni Şafak, 18 Kasım 2011 http://serbesti.net/forum/showentry.php?sNo=54759

گۆڕی حەسەن فەهمی