میس بێڵ كێیەو ڕۆڵی چی بووە لەدروستكردنی عێراقدا؟
خاتوو گێرتروود مارگرێت لوسیان بێڵ (14ى تەمووزى 1868 ـ 12ى تەمووزى 1926)، خانمێكی ئینگلیز بووە و نووسەر، گەڕیدە، سیاسەتمەدار، ڕۆژهەڵاتناس، شوێنەوارناس و سەر بە دەزگاى هەواڵگریى بەریتانیا بووە و كاریگەرییەكی هێجگار زۆری لە داڕشتنی نەخش و سیاسەتی ئیمپراتۆرێتی بەریتانیادا بە هۆی ئەو زانیاری و شارەزاییەوە كە لە سەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدەستیهێنابوو لە میانەی گەشت و گەڕانێكی چڕ و پەیوەندیی بەرفراوانی لە وڵاتانی میسۆپۆتامیا و شام (سوریای گەورە) و ئاسیای بچووك (توركیای ئەمرۆ) و نیمچە دوورگەی عەرەبداو بە زۆری بەوە ناسراوە كە لەگەڵ تۆماس ئێدوارد لۆرەنس (ناسراو بە لۆرەنسی عەرەب)ى هاوڕەگەز و هاوپیشەیدا یارمەتیدەری دروستكردن و دامەزراندنی مەملەكەتی هاشمی بوون لەو دوو وڵاتەی ڕۆژگاری ئەمڕۆ بە عێراق و ئوردن ناسراون. ئەم خانمە بەریتانییە، كە زیاتر بە میس بێڵ و پاشان لە بەغدا بە خاتوون ناوبانگى دەركرد لە سەروەختی داگیركردنی ئەم وڵاتەی ئێستا عێراقە و پێشتر سێ ویلایەتی ئیمپراتۆرێتی عوسمانلی بوو، لە ئاخر و ئۆخری جەنگی جیهانیی یەكەمدا لەلایەن بەریتانیاوە، لە سۆنگەی ئەو رۆڵە سەرەكییەوە كە گێڕای لە دامەزراندنی دەوڵەتی نوێی عێراقدا و بە سوود وەرگرتن لەو ئەزموونە جیاكار و دەوڵەمەندەی كە لە میانەی گەڕان و پەیوەندییەكانیدا دروستیكردبوون لەگەڵ دەمڕاست و سەرۆك هۆزەكانی ناوچە جۆراوجۆرەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بە تایبەتیى عەرەبەكان. ئەم خانمە لە ماوەی ژیانیدا زۆر بەرز دەنرخێنرا و متمانەی پێدەكرا لەلایەن كاربەدەستە باڵاكانی بەریتانیاوە و دەسەڵاتێكی زۆر بەرفراوانیان پێدابوو وەك ژنێك لەو سەردەمەدا و بەوە وەسف دەكرا كە "یەكێكە لەو كەمە نوێنەرانەی حكوومەتی خاوەن شكۆی بەریتانیا كە لەلایەن عەرەبەكانەوە بە سۆز و خۆشەویستیی یادی دەكرێتەوە".
بێڵ لە 14ی تەمووزی 1868 لە ناوچەی دورهامی هەرێمی ئینگلاند لە بەریتانیا لەدایكبووە و لە خێزانێكی دەوڵەمەندا گەورە بووە، كەوا كاریگەریی بەرچاوی هەبووە لە كۆمەڵـگەی ئینگلیزدا و هەر ئەم خوشگوزەرانییەش دواتر دەرفەتی گەشت و گەڕانی وڵاتانی بۆ دەستەبەر كردووە. باپیری یەكێك بووە لە سەرمایەدارە گەورەكانی وڵات و خاوەن كارگەی پیشەسازیی ئاسن بووە و لە هەمان كاتیشدا ئەندامێكی لیبراڵی پەرلەمان بووە و رۆڵی لە داڕشتنی سیاسەتی بەریتانیادا كاری كردووەتە سەر گێرتروودی كوڕەزای لە تەمەنی گەنجیدا كە بایەخ بە مەسەلە نێودەوڵەتییەكان بدات و پاشانیش مەراقی تیكەڵبوون بە سیاسەتی نێودەوڵەتی بكەوێتە سەر. سێر هیو بێڵی باوكی ماوەی چەندین ساڵ سەرۆك و كاربەدەستی گەورەی شار و ناوچەكەی خۆیان بووە و رۆڵی سیاسی و ئیداریی كاریگەر و بەرچاوی بووە. لە تەمەنی چوار ساڵیدا دایكی بە سەر لەدایكبوونی مۆریسی برایەوە دەمرێت. لە تەمەنی حەوت ساڵیدا باوكی ژنی دووەم دەهێنێت و ئەم خانمە باوەژنەی كە ناوی فلۆرەنس بێڵ دەبێت و وەك ژنێكی نەریتی و موحافزەكاری سەردەمی ڤیكتۆریی كۆمەڵـگەی ئینگلیزی رۆڵێكی كاریگەر لە پەروەردەی ئەم دوو منداڵەدا دەبینێ و جیایان ناكاتەوە لەو سێ منداڵەی كە لە ژیانی هاوسەریدا لە باوكی گێرتروود دەیبێت. فلۆرەنس بێڵی باوەژن نووسەری شانۆیی و چیرۆكی منداڵان بووە و بێجگە لەوەش نووسەری توێژینەوەیەك بووە لە سەر كرێكارانی كارگەكەی بێڵ و رۆڵێكی گەورەی بووە لە پێگەیاندن و داڕشتنی بنەما رۆشنبیرییەكانی گێرتروودا و ڕەنگە هەر ئەمەش كاری كردبێتە سەر هەڵوێستی دواتری میس بێڵ لە پێشخستنی باری پەروەردە و فێركردنی ژنان لە عێراقدا.
گێرتروود خوێندنی مێژووی مۆدرێنی لە زانكۆی ئۆكسفۆرد تەواو كردووە و بە ماوەی دوو ساڵ و بە پلەی شەرەف كۆتایی پێهێناوە و بە شێوەیەك لەڕادەبەدەر زیرەك بووە. هەرگیز لە ژیانیدا هاوسەرگیریی نەكردووە و ئەزموونێكی سۆزداریی سەرنەكەوتووی هەبووە و دوای كوژرانی دەزگیرانە ئەفسەرەكەی لە شەڕی گالیپۆڵی جەنگی جیهانیی یەكەمدا ئیتر خۆی بە تەواوی تەرخان كردووە بۆ چالاكییەكانی كە دواتر باسیان دێت.
گــەڕان و نووسینەكانی
ساڵی 1892 بێڵ سەفەرێكی ئێرانی كرد بۆ لای خاڵی، كە ئەو دەمە باڵیۆزی بەریتانیا بووە لە تاران و لە سەر ئەم گەشتەی كتێبێكی نووسیوە بە ناوی "سەفەرنامە، وێنەكانی وڵاتی فارس" كە ساڵی 1894 چاپ و بڵاوی كردووەتەوە. پاشان ماوەی دە ساڵى بە گەڕان بردە سەر لە شوێنی جیاجیای دنیادا و بە تایبەتى وەك شاخەوانێكی سەركێش لە چیاكانی سویسرادا و لەم ماوەیەشدا حەز و ئارەزووی خۆی بۆ ئاركیۆلۆجی و فێربوونی زمان پەرەپێدەدا و بە ڕەوانی عەرەبی و فارسی و فەرەنسی و ئەڵمانی فێربوو و كەمە كەمەش بە توركی و ئیتاڵی قسەی دەكرد. لە ساڵی 1899 دا جارێكی تر گەشتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی كردەوە و سەردانی فەلەستین و سوریای كرد و ساڵی 1900 لە گەشتێكی دوور و درێژیدا لە قودسەوە بۆ دیمەشق شارەزایی و ئاشنایی لەگەڵ دورزییەكانی "جبل الدروز" دا پەیدا كرد.
هەروەها لە ماوەی دوانزە ساڵدا شەش جار گەشتی كردووە بۆ نیمچە دوورگەی عەرەب "سعوودیەی ئەمڕۆ" ئەم خانمە گەشتەكانی وڵاتی شام یان سوریای گەورەی هەموو تۆمار دەكرد و بە وردی لە سەر شار و شارۆچكەكانی دەدوا و وێنەی فۆتۆگرافی دەگرت وەك شارەكانی دیمەشق، ئۆرشەلیم (قودس)، بەیروت، ئەنتیوخ و ئەسكەندەروونە. پاشان هەموو ئەم باس و خواسانەی لە كتێبێكدا كۆكردووەتەوە بە ناوی "سوریا: بیایان و شارستانییەت" و ساڵی 1907 بڵاوی كردووەتەوە. باسكردنی ورد و رۆشنی ژیان لە وڵاتی شام و دوورگەی عەرەبدا دەرگای بیابانی عەرەبی بۆ جیهانی ڕۆژئاوا كردووەتەوە. لە ساڵی 1907 دا بێڵ گەشتی ئیمپراتۆرێتی عوسمانیی كردووە و لەگەڵ توێژەری بواری شوێنەوارناسی سێر ویلیەم رامسى دەستى بە كار كردووە و كنە و پشكنینیان لە شوێنەوارى "بین بیر كڵیسە"دا كردووە و باسێكی دوور و درێژی زنجیرەبەندی مێژووییان لە سەر بڵاوكردووەتەوە و بە ناوی "هەزار و یەك كڵیسە" هەر لە هەمان ئەو ساڵەشدا كنە و پشكنینی شوێنەوارێكی تریان لە نزیكى ئەم لە باكووری سوریا لە سەر ڕووباری فورات كردووە.
ساڵی 1909، بێڵ چووە بۆ وڵاتی میسۆپۆتامیا و سەردانی شوێنەواری شاری كەركەمیشی شارستانێتی حیسییەكانی كردووە و نەخشەی بۆ كردووە و ئەوجا سەری لە كەلاوەكانی كۆشكی ئوخەیزەر (قصر الأخیچر) لە نزیكى كەربەلا و باسێكی وردی لە سەر نووسیوە و دواتر چووە بۆ شوێنەوارەكانی بابل و نەجەف و دیسان گەڕاوەتەوە بۆ كەركەمیش و لەگەڵ دوو زانای شوێنەوارناسی تر كەوتە ڕاوێژ كردن، كە یەكێكیان تی. ئی. لۆرەنس بوو. گەشتەكەی ساڵی 1913ی بێڵ بە گشتی گەشتێكی پڕ لە زەحمەت بوو بۆ دوورگەی عەرەب و ئەو دووەم ژن بوو لە پاش "لەیدی ئان بڵانت" كە سەردانی حایل بكات.
لە دەمی دەستپێكردنی جەنگی جیهانیی یەكەمدا داواكاریی بێڵ بۆ پێدانی پۆست لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە شێوەیەكی سەرەتایی رەتكرایەوە و لەبری ئەوە بە خۆبەخشی كەوتە كاركردن لە خاچی سووردا لە فەرەنسا. دواتر لەلایەن دەزگای هەواڵـگریی بەریتانیاوە داوای لێكرا رێنمایی سەربازانی بكات لە بیابانەكاندا و لە ماوەی ساڵانی جەنگی جیهانیی یەكەم و تا كۆتایی ژیانی تاقە ژن بوو دەسەڵات و كاریگەریی گەورەى هەبێت لە داڕشتنی سیاسەتی كۆڵۆنیاڵیانەی بەریتانیا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و بە زۆری تیمێكی لۆكاڵی قایل و پەیدا دەكرد و ئاڕاستەی دەكردن بۆ بەجێهێنانی ئەركەكانی. ئەو لە ماوەی گەشتەكانیدا پەیوەندیی نزیكی دروست دەكرد لەگەڵ سەرۆك تیرە و هۆزەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و سەرەڕای ئەوەش وەك ژنێك بایەخی تایبەتی دەدا بە ژن و خێزانی سەرۆك خێڵەكان.
ساڵی 1915 بانگ كرا بۆ قاهیرە و لەوێ لە نووسینگەی بەریتانی بۆ كاروباری عەرەب دامەزرا و لەوێش دیسان لەگەڵ لۆرەنس یەكیانگرتەوە، كە هەردوكیان دەرچووی ئۆكسفۆرد بوون و هەردوكیشیان بە پلەی شەرەف تەواویان كردبوو لە مێژووی نوێدا. بێڵ زمانەكانی عەرەبی و فارسی و فەرەنسی و ئەڵمانی دەزانی و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شوێنەوارناس و گەڕیدە و فۆتۆگرافەر بوو لە پێش جەنگی جیهانیی یەكەمدا. ئەمان هەردوكیان بە پێی راسپاردەی زانای شوێنەوارناس و مێژوونووس دێڤید هۆگارس لە ساڵی 1915 دا لە بارەگای هەواڵـگریی سوپا لە قاهیرە بۆ خزمەتگوزاری جەنگ دامەزران، لە بەر ئەوەی هەردوكیان لە گەشت و گەڕانی چەندین ساڵی بیابانیاندا و دروستكردنی پەیوەندی و ئاشنایی لەگەڵ هۆزە و خێڵەكاندا شارەزای بیر و بۆچوونی خەڵك و ئەو وڵاتانە بوون لە پێش جەنگی جیهانیی یەكەمدا و هۆگارس لە پسپۆرییان تێگەیشتبوو لە شوباتی ساڵی 1916 تەواوی زانیارییان دەستەبەر كرد لە سەر شوێن و ڕێگە و هەڵسوكەوتی ئەو خێڵە عەرەبانەی كە دەكرێ دەمیان چەور بكرێت و هان بدرێن بچنە پاڵ بەریتانیا لە دژی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی و لۆرەنس ئەم زانیارییانەی لەگەڵ هەواڵـگریی بەریتانیادا بەكارهێنا بۆ هاوپەیمانی كردن لەگەڵ عەرەبەكاندا.
لە 3ی مارتی 1916 دا جەنەراڵ كڵەیتن بە پەلە بێڵی نارد بۆ بەسرە، كە هێزەكانی بەریتانیا لە نۆڤەمبەری ساڵی 1914وە گرتبوویان، وەك ڕاوێژكاری پێرسی كۆكسی گەورە ئەفسەری سیاسی، چونكە ئەم شارەزایی لە هەر كەسێكی ڕۆژئاوایی زیاتر بوو بۆ ئەو ناوچەیە. كۆكس لە بەسرە و لە بارەگاكەی خۆیدا ئۆفیسێكی بۆ كردەوە و بێڵ لەوێ نەخشەی دروست دەكرد بۆ یارمەتیدانی سوپای بەریتانی تاوەكو بە سەلامەتی بگەنە بەغدا و بوو بە تاقە ئەفسەری سیاسیی مێینە لە هێزەكانی بەریتانیا و ناونیشانی "ئەفسەری پەیوەندیی پەیامنێری قاهیرە" ی وەرگرت، (واتە بۆ بیرۆی عەرەبی كە تێیدا دامەزرابوو).
پاش ئەوەی هێزەكانی بەریتانیا لە 10ی مارتی 1917 دا بەغدایان گرت بێڵ لەلایەن كۆكسەوە بانگكرایە بەغدا و ناونیشانی "سكرتێری ڕۆژهەڵاتی" پێدرا. ئەو و كۆكس و لۆرەنس لە نێو ئەو گرووپە پسپۆڕانەی ڕۆژهەڵات بوون كەوا وینستن چەرچڵ بانگهێشتی كردن بچنە كۆنگرەی قاهیرەی ساڵی 1921 بۆ بڕیاردان لە سەر سنوورەكانی ماندێتی بەریتانیا و دەوڵەتە تازە دروستبووەكانی چەشنی عێراق.
بە درێژایی ڕۆژانی كۆنگرەكە كۆكس و لۆرەنس و بێڵ لێبڕاوانە كاریان دەكرد بۆ دروستكردن و گەڵاڵە كردنی وڵاتانی شەرقی ئوردن و عێراق تا بۆ هەردوو شازادە عەبدوڵا و فەیسەڵ بڕەخسێت ببن بە مەلیكی ئەو دوو وڵاتە، لە بەر ئەوەی كوڕانی هەڵـگیرسێنەر و رابەری شۆڕشی عەرەبی دژ بە ئیمپراتۆرێتی عوسمانی، كە حوسێن بن عەلیی شەریف و ئەمیری مەككە بوو (لە 1915 ــ 1916) دا. بێڵ تا كۆتایی ژیانی لە بەغدا و لەگەڵ دەستەی ڕاوێژكاریی كومیسیۆنی باڵای بەریتانی خزمەتی كرد لە عێراقدا، هەروەها وەك پێشتر ئاماژەم بۆ كرد لە عێراقدا بە خاتوون دەناسرا و جێمتمانەی مەلیك فەیسەڵ بوو و رۆڵێكی گەورەی بینی بۆ دەسنیشان كردنی فەیسەڵ لە نێو سەركردەكانی تری عێراقدا.
لە كۆتایی جەنگدا و لە پاش رووخانی ئیمپراتۆرێتی عوسمانی، بێڵ دەسنیشان كرا بۆ ئامادەكردنی راپۆرتێكی شیكاری لە سەر بارودۆخی میسۆپۆتامیا و ئەویش لە ماوەی دە مانگی كاركردنی سەرومڕدا راپۆرتێكی دوور و درێژی ئامادە كرد بە ناونیشانی "پێداچوونەوەی بەڕێوەبردنی مەدەنی لە میسۆپۆتامیادا review of the civil administration of mesopotamia" و بەشی كۆتاییشی بە ناوی "بڕیاردان لە حوكمی خۆبەڕێوەبردن لە میسۆپۆتامیادا" بوو. دواتر ئەم راپۆرتە شیكارییە بوو بە راپۆرتی رەسمی و سەرەكیی سیستەمی سیاسیی بەریتانیا لە عێراق. ئەرنۆڵد تالبۆت ویڵسنى بریكارى حاكمى سیاسیى بەرتانیا لە عێراق بیر و بۆچوونی جیاواز بوو لەوەی كە عێراق چۆن دەبێ بەڕێوەببرێت و وای پێباشتر بوو حكوومەتێكی عەرەبی بێت لە ژێر ڕکێفی كاربەدەستانی بەریتانیادا و خۆیان كۆنترۆڵی ڕاستەقینەیان لەدەستدابێت، یان ببەسترێت بە حكوومەتە بەریتانییەكەى هندستانەوە.
لە ئۆكتۆبەری 1920 دا پێرسی كۆكس وەك كۆمیسیارى باڵا گەڕایەوە بۆ بەغدا و داوای لە میس بێڵ كرد وەك "سكرتێری ڕۆژهەڵات" بەردەوام بێت لە كارەكەیدا و وەك فەرمانبەری پەیوەندی كار بكات لەگەڵ ئەو حكوومەتە عەرەبییەی بەڕێوەیە لە عێراقدا كار بگرێتە دەست. ڕاستێكەی بێڵ رۆڵی نێوانگری بینی لە نێوان حكوومەتی عەرەبی و كاربەدەستە بەریتانیەكاندا. هەروەها دەبوو فرە جار میانگیری بكات لە نێوان گرووپە جیاجیاكانی عێراق و لەوانە زۆرینەیەكی دانیشتووانی شیعە لە باشوور و سوننە لە ناوەڕاست و كورد لە باكووری عێراق، كە بە هیوای سەربەخۆیی بوون. هێشتنەوەی ئەم گرووپانە بە یەكگرتووی زۆر پێویست بوو بۆ راگرتنی هاوتایی و لەنگەری سیاسی لە عێراق لەلایەك و بەرژەوەندییەكانی بەریتانیا لە لایەكی ترەوە. عێراق نەك هەر سەرچاوەیەكی بایەخداری نەوت بووە بەڵكو دەكرا وەك زۆنێكی بەربەست رۆڵ ببینێت، بە هاوكاریی كوردەكان لە باكوورەوە وەك سوپایەكی خۆڕاگر لە ناوچەكەداو پاڕاستنی لە توركیا و ئێران و سوریا. كاربەدەستانی بەریتانی لە لەندەن و بە تایبەتى چەرچڵ، زۆر گرنگییان بە بڕین یان كەمكردنەوەی خەرج و تێچووی قورس لە كۆڵۆنییەكاندا بۆ سەركوت كردن و دامركاندنەوەی شەڕی دڕندانەی خێڵەكی. پڕۆژەیەكی تری بایەخدار بۆ هەردوو لای بەریتانیا و حكومڕانە تازەكانی عێراق دروستكردنی ناسنامەیەكی نوێ بوو بۆ ئەم خەڵكە و بەو پێوەرە خۆیان بە یەك گەل پێناسە بكەن.
كاربەدەستە بەریتانییەكان هەر زوو لەو ستراتیجە تێگەیشتن كە حوكم كردنی ڕاستەوخۆیان خەرج و مەسرەفێكی زۆر گرانی دەوێت و عێراق بە خەرجی كەمتر بەڕێوەدەچێت ئەگەر وەك دەوڵەتێك خۆی حوكمی خۆی بكات. كۆنگرەی ساڵی 1921ی قاهیرە بڕیاری سیاسی و جوگرافی خۆی داوە لە سەر ئەو پێكهاتەیەی كە دواتر دەبێتە عێراق و هەروەها ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ داوە. لەم گفتوگۆیانەدا گێرتروود بێڵ زانیاریی گرنگ و بەرچاوی دەدا و بەو پێیە بوو بە هۆكارێكی بنەڕەتیی دروستكردنی ئەم دەوڵەتە. لەم كۆنگرەیەدا بێڵ و لۆرانس زۆر بە گەرمی پشتگیریی فەیسەڵیان كرد وەك مەلیك دابنرێت، كە پێشتر لە سوریا كرابوو بە مەلیك بەڵام فەرەنسییەكان دەریانكردبوو. هەڵبەت هۆكاری بە مەلیك دانانی فەیسەڵ، بۆچوونی بەریتانیەكان، ئەوە بوو كە بە حوكمی ئەوەی لە بنەماڵەی هاشمییە و نەوەی پێغەمبەرە و توانایەكی دیبلۆماسیی باشی هەیە و گرووپە جۆراوجۆرەكانی وڵاتەكە ڕێزی دەگرن و هێشتنەوەی ئەم پێكهاتانە لە ژێر ڕکێفی عێراقدا پێویست بوو بۆ ئیمپراتۆرێتی بەریتانیا و لە بەرژەوەندیدا بوو كەوا هاوسەنگیی سیاسی و ئابووری رابگرێت.
بە گەیشتنی فەیسەڵ لە ساڵی 1921دا، بێڵ بوو بە ئامۆژگاریكەری لە گەلێ مەسەلەی ناوخۆییدا و لەوانە جوگرافیای نیشتەجێ و قەڵەمڕەوی تیرە و هۆزەكان و كاروباری ناوخۆ. هەروەها سەرپەرشتیی دەسنیشان كردن و دانانی كەسایەتییەكانی دەكرد بۆ كابینەی وەزارەت و پۆستە باڵاكان لە حكوومەتی نوێدا. بە درێژایی ساڵانی بیستەكان میس بێڵ بەشێكی تەواوكەری كارگێری بوو لە عێراقدا و رژێمی پاشایەتیی هاشمی ئاڵای شەریفی مەككەیان بە رەسمی ناساند و فەیسەڵ لە 23ی ئابی 1921 دا تاجی شایى لەسەرنا.
میس بێڵ شەرەڕاى رۆڵە سیاسییەكەى ڕۆڵێكی پێشەنگیشی بوو لە گەڵاڵە كردن و دامەزراندنی كتێبخانەی گشتیدا و لە ساڵانی 1921 ــ 1924 سەرپەرشتیی كۆمیتەیەكی دەكرد بۆ ئەو مەبەستە و سەرپەرشتیی كتێبخانەیەكی تایبەتیشی دەكرد لە بەغدا بە ناوى كتێبخانەی ئاشتی كە پاشان لە ساڵی 1924 دا رادەستی وەزارەتی پەروەردە (مەعاریف) كرا و بە كتێبخانەی گشتیی بەغدا دەناسرا. هەڵبەت یەكەم خۆشەویستی ئەم خانمە شوێنەوارناسی (ئاركیۆلۆجی) بوو و هەر لە سەرەتای هاتنە بەغدایەوە و لە پاڵ ئەو هەموو جەنجاڵییە سیاسییەیدا بیری لەوە كردەوە مۆزەخانەیەكی شوێنەوار دابنێت، بە مەبەستی پاڕاستنی كولتوور و شارستانێتی وڵاتی میسۆپۆتامیا و لە زێد و وڵاتی رەسەنی خۆیدا بیانهێڵێتەوە. هەروەها سەرپەرشتیی هەڵكۆڵین و كنە و پشكنینی شوێنەوارەكانی دەكرد و دۆزراوە شوێنەوارییەكانی هەڵدەگرت لە بینایەكدا و دواجار لە حوزێرانی ساڵی 1926 و بە ماوەیەكی كورت پێش كۆچی دوایی بێڵ مۆزەخانەكە بە رەسمی كرایەوە و پاش مردنی و لە سەر پێشنیازی مەلیك فەیسەڵ قۆڵی ڕاستی مۆزەخانەكە بۆ یادەوەری بە ناوی ئەمەوە ناونرا و دەبێ ئیشارەت بەوەش بدەین كە فەرمانگەی شوێنەواریش هەرە لەسەر دەستی ئەم دامەزرا.
ساڵی 1925 بێڵ بۆ ماوەیەكی كورت گەڕایەوە بۆ بەریتانیا و تەماشای كرد خێزانەكەی تووشی گرفتی دارایی بووەتەوە و زۆرێك لە سەروەت و سامانی لەدەستداوە لە ئەنجامی مانگرتنی كرێكارانی بەریتانیا لە پاش جەنگی جیهانیی یەكەم و داڕمانی باری ئابووری لە ئەوروپادا. پاشان گەڕایەوە بۆ بەغدا و لێرە تووشی هەوكردنی سییەكان بوو و پاش چاكبوونەوەی هەواڵی پێگەیشت كە مۆریسى برا بچووكی بە نەخۆشیی تایفۆید (گرانەتا) مردووە.
لە 12ی تەمووزی 1926 میس بێڵ لە تەمەنى پەنجا و حەوت ساڵیدا كۆچی دوایی كرد و پێدەچێت زیاد لە پێویست حەبی خەوی قووتدابێت و نەزانرا ئاخۆ بە مەبەستی خۆكوشتن ئەو كارەی كردووە یان هەر رووداوێكی ئاسایی بووە چونكە بە كارەكەرەكەی وتبوو لە خەو هەڵیسێنێ. هەر ئەو ڕۆژە بۆ ئێوارەكەی بە ڕێوڕەسمێكی گەورە بەرەو گۆڕستانی سەربازیی بەریتانییەكان لە ناوچەی بابولشەرقیی بەغدا بەڕێیان خست بە بەشداربوونی ژمارەیەكی هێجگار زۆری خەڵك، لەوانە هاوكارانی لە كاربەدەستانی بەریتانی و مەلیكی عێراق. لەم ڕێوڕەسمەدا هێنری دۆبسی كۆمیسیاری باڵای ئەو دەمەى بەریتانیا لە عێراق وتەیەكی خوێندەوە و لە كۆتاییەكەیدا وتی "ئەو ئێستا لەو شوێنەدا راكشاوە كە خۆی دەیویست و ئەویش خاكی عێراقە".
ڕەنگە كاریگەرترین وتە لە پاش مەرگی ئەوە بێت كە تۆماس ئێدوارد لۆرەنسی هاوڕێی لە نامەیەكدا بۆ سێر هیو بێڵی باوكی نووسیوێتی و تێیدا دەڵێ "نامەكانی ئاوێنەیەكی وردی ناخێتی. ئەو زۆر بە پەرۆش بوو، بەوپەڕی دڵـگەرمییەوە گرنگیی بە دەوروبەری خۆی و رووداوی ڕۆژانەی دەدا و هەمیشە چوست و چالاك بوو بێگوێدانە شەكەتی و ماندوێتی گرنگیی بەو كەسە دەدا كە سەردانی دەكرد. پێموانیە تا ئێستا كەسێكم بینیبێت لەو شارستانیتر بووبێت لە هەموو شتێكدا، لە هەستیدا بە هەموو هاوسۆزیی هزرییەوە .. پێموایە لە كاتی مردنیدا لەوپەڕی بەختەوەریدا بووبێت، چونكە كارە سیاسییەكەی كەوا گەورەترین كار بوو ژنێك لە ئەستۆی بگرێت، زۆر ورد بوو چەشنی كارەكەی من. ئەم دەوڵەتی عێراقەی ئەو خۆی بۆ تەرخان كرد تەلارێكی قەشەنگە، تەنانەت ئەگەر چەند ساڵێكی كەمیش بەپێوە بمێنێت". لەیدی فلۆرەنس بێڵی باوەژنی میس بێڵ، لە دوا بڕگەی پێشەكیی بەرگی دووەمی كتێبى "نامەكانی گێرتروود بێڵ"دا، كە خۆی ئامادەی كردووە، دەنووسێت ".. با بۆ ئەو ئەجەلە نەگرین كەوا بەم خێراییە و لەم ناوەختەدا دەستی پێگەیشت.. ژیان بە حەتمی و بەبێ وەستان بەرەو خوارەوەی لێژایی گلیدەكردەوە، بەڵام مەرگ هەر لە لووتكەدا هێشتیەوە". ماوەتەوە بڵێین كە توانا لەڕادە بەدەرەكانی ئەم خانمە و فشاری گەورەی نووسینی ئەو هەموو بەرهەمەی كتێب و نامە و نامەكاری و راپۆرتی هەواڵـگری و ڕۆژانە نووسین و گەڕان بە دوای سەرچاوەدا و كۆبوونەوە و سەردان و سەرقاڵی و راپەڕاندنی ئەركە قورسەكانی كارگێڕی و مامەڵە كردن لەگەڵ كێشە كۆتایی نەهاتووەكانی عێراقدا و گەڕانەوە سەری نەخۆشیی بۆری هەوا و سییەكان و ساڵانی زۆری جگەرە كێشان لەگەڵ دەستە و یاوەرانی ئینگلیز و عەرەبدا و سەربارى گەرمای تاقەت پڕووكێنی هاوینی بەغدا هەموو بە قورسیی لە سەر تەندروستیی كەوت و دواجار لەڕ و لاوازی كرد و نەخۆشی خست. میس بێڵ لە كۆتاییەكانى ئەم تەمەنە جەنجاڵەیدا گەلێ جار لە نامەكانى و لە نووسینەكانى تریدا ئەوەى دووپات دەكردەوە كە "بڕوا بكەن دروستكردنى مەلیكەكان هێند ماندووى كردووم كە جارێكى تر هەرگیز دووبارەى نەكەمەوە".
كارەكانی میس بێڵ بە تایبەتى لە پەرلەمانی بەریتانیا باس كراون و ویسامی ئیمپراتۆرێتی بەریتانیای پێبەخشراوە لە پای ئەو خزمەتە گەورەیەی بە وڵاتەكەی كردووە، بە تایبەتى لە جەنگی جیهانیی یەكەمدا و رۆڵی بەرچاوی لە جێبەجێ كردنی سیاسەتی ئەو دەمەی وڵاتەكەیدا و ئەمەش گەورەترین خەڵاتە لە بەریتانیادا. هەندێك وایدادەنین كە ئەم كێشانەی ئێستای عێراق لەو هێڵانەی سنوورەوە سەرچاوەی گرتووە كەوا كاتی خۆی بێڵ هاوكار و كاریگەر بووە لە كێشانیدا. ئەگەرچی ڕەنگە واشبێت بەڵام راپۆرتەكانی ئەم ژنە ئاماژە بەوە دەكات كەوا كێشەكان پێشبینی دەكران و بە روون و ئاشكرا دەزانرا كەوا چارەسەری هەمیشەیی نیە بۆ هێور كردنەوەی ئەو هێزانەی مایەی دووبەرەكین لە مامەڵە كردنى ئەو بەشەی جیهاندا.
میس بێڵ یەكەم ژنە لە مێژوودا كەوا تۆماری سیاسیی مێژوویی خۆی نووسیبێتەوە لە نامەكانیدا و نووسینەكانى ڕۆژانەیدا كە دواتر لە چواردە بەرگی كتێبدا بڵاوكراونەتەوە، بێجگە لە حەوت هەزار وێنە لە میانەی گەشت و گەڕانەكانیدا شایانی باشە كەوا فلۆرەنس بێڵی باوەژنی، كە لە تەمەنی حەوت ساڵی گێرتروودەوە شووی كرد بە باوكی و رۆڵی دایكی بۆ بینی، نامەكانی بە دوو بەرگی گەورە بڵاكردووەتە بە ناوی "گێرتروود بێڵ لە نامە تایبەتییەكانیەوە" كە یەكەمیان بۆ ساڵانى 1889 ـ 1914 و دووەمیان بۆ ساڵانى 1914 ـ 1926. نامەكان سەرجەمیان 1600 نامەیە بۆ باوكى و لەیدى بێڵى باوەژنى. شایانى باسە ئەم نامانە بەشێكى زۆر بچووكیان بە لاى ژیانى تایبەتى و شەخسیدا دەچن و لە هەر نامەیەكدا چەند دێڕێكى كەمن، بەڵكو بە زۆریى راپۆرت ئاسا و باسى بارودۆخى سیاسى و كارگێڕى و ئابوورى و جۆراوجۆرن كە خۆى مامەڵەیان لەگەڵ دەكات و بڕیارى كۆتاییان لە سەر دەدات و بۆ گەلێكیان داواى ڕاوێژ لە باوكى دەكات. لەو ژمارەیەى سەرەوە 633 نامەیان لەو دەمەوە نووسیوێتى كە هاتووەتە عێراق و لە ساڵى 1916وە بۆ ساڵى 1926 كە ساڵى مردنێتى لە بەغدا. زۆربەى نامەكانى كە باسى كوردیان تێدایە دەكەونە ساڵەكانى 1921 و 1922 و 1923 وە، هەرچەندە لە پێش و پاشى ئەم ساڵانەش لەو چەشنە نامانە هەن بەڵام كەمترن. نامەكان هەندێكیان سەرومڕ باسى كورد و مەسەلەى كوردن و هەندێكیشیان هەر تەنها بە چەند بڕگە و دێڕێك باسى كوردیان تێدایە و لەمانەدا من تەنها هەر ئەو بڕگە و دێڕانەم كردووەتە كوردى و باس و خواسەكانى تریم بە پێویست نەزانیوە. هەڵبەت وەك ئەمانەتێك ڕا و بۆچوونى لە سەر كورد چۆن بووە وەك خۆى بێ دەسكارى كردن گواستوومەتەوە و بە گشتیش خراپ بووە بە تایبەتى دەرهەق بە شەخسى شێخ مەحموود و بزووتنەوەكەشى و تەواوى كۆششى خۆى تەرخان كردووە بۆ درووستكردنى دەوڵەتێكى عەرەبى لە عێراقدا وەك خۆى راشكاوانە پێى لێدەنێت چ لە نامەكانیدا و چ لە بۆنەى تردا.
ئەو بەرهەم و كتێبانەی كەوا گێرتروود بێڵ خۆی نووسیوێتی:
ــ سەفەرنامە، وێنەكانی وڵاتی فارس، 1894.
ــ هۆنراوە لە دیوانی حافزەوە، لەندەن، 1892.
ــ سوریا، بیابان و شارستانیەت، 1907.
ــ چیاكان و خزمەتكارانی خودا، 1910.
ــ لە مورادەوە بۆ موراد، 1911.
ـ كۆشك و مزگەوتی ئوخێزەر، لێكۆڵینەوەیەك لە بارەى سەرەتاكانی تەلارسازیی موحەممەدییەكانەوە، 1914.
ــ شوێنەواری هەزار و یەك كڵیسە.
ئەمە و بێجگە لە دەیان كتێب و نووسین لە سەر میس بێڵ و كارەكانی، كە لێرەدا چەند نموونەیەكی كەمی دەهێنینەوە و ئەوەی مەبەستی بێت زۆرێك لەو كتێب و سەرچاوانەی دەست دەكەوێت لە ڕێگەی ئینتەرنێتەوە.
ـ هاوێڵ، جۆرجینا، گێرتروود بێڵ: شاژنی بیابان و پێكهێنەری وڵاتان، 2006.
ــ واڵاش، جانێت: شاژنی بیابان، 1996.
ــ ئادەمز، ئەماندا: خانمان لە مەیداندا، ژنە شوێنەوارناسەكانی بەرایی و لیكۆڵینەوە و سەركێشییان، 2010.
ــ لوگیتز، لیۆرا: گەڕانێك بە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، گێرتروود بێڵ و دروستكردنی عێراقی نوێ، 2006.
ــ هۆگارس، دێڤید: پرسەنامە، گێرتروود لۆسیان بێڵ (ساڵی 1926 لە جۆرناڵی جوگرافیدا بڵاوبووەتەوە)
لێرەدا بە پێویستی دەزانم بەشێك لەو پێشەكیەی جەعفەر خەیات بگوێزمەوە بۆ وەرگێڕانی كتێبەكەی گێرتروود بێڵ بە ناوی "فصول من تاریخ العراق القریب ـ كتاب یبحپ عن العراق فی عهد الإحتلال البریگانی 1914 ـ 1920" واتە چەند بەشێك لە مێژووی نزیكی عێراق، لە بارەی عێراقەوە لە سەردەمی داگیركردنی بەرتانیادا"، كە بە عەرەبیەكەی 510 لاپەڕەیە و ئەمە هەر هەمان ئەو راپۆرتەیە كە میس بێڵ ساڵی 1920 لە ماوەی دە مانگ ئامادەی كردوە، لە سەر داوای حكوومەتی ئەو دەمەی بەریتانیا و لە ڕێگەی بریكاری حاكمی مەلەكیی عێراقەوە و پێشتر باسمان كردووە.
ئەرنۆڵد ویڵسن دەریدەخات كە میس بێڵ چەند ورد بووە لە نووسین و ئامادە كردنی ئەم كتێبە راپۆرتەدا و كاتی خۆی پەرلەمان و حكوومەتی بەریتانیا زۆر بە بایەخەوە وەریانگرتووە و ڕاو بۆچوونی ئەم خانمەشیان زۆر بە هەند وەرگرتووە و لە گەلێ رووی دروستكردنی عێراق و تەنانەت مەسەلەی كوردیشەوە لە قسەی ئەم دەرنەچوون و هەرچەندە لە بازنەی كاربەدەستانی باڵای وەزارەتی كۆڵۆنییەكانی بەریتانیادا جیاوازیی ڕاو بۆچوون زۆر بووە، بەڵام لە مەسەلەی ماندێت و سەربەخۆیی یان حوكمی ئەهلیی عێراقدا بە مەسەلەی كوردیشەوە هەر ڕای ئەم و لۆرانس سەركەوتووە و لەم سۆنگەیەشەوە بووە كەوا چەرچڵ بانگهێشتی هەردوكیان كردووە بۆ كۆنگرەی ساڵی 1921ی قاهیرە، لە سەر عێراق و ناوچەكە و لەوێ بە تەواوی ڕاو بۆچوونی ئەمان وەرگیراوە و هی كەسانی تری ئینگلیز دراوەتە دواوە.
جەعفەر خەیات ساڵی 1971 ئەم كتێبەی لە چاپخانەی "دار الكتب"ی بەیروت چاپ كردووە و ئەمەی كە ئێستا لای منە هەر ئەو چاپەیە بەڵام لەم ساڵانەدا تازە كراوەتەوە و ساڵەكەی نەنووسراوە. پێشتریش من كتێبێكی تری وەرگێڕدراوی جەعفەر خەیاتم، لە بنكەی ژین دەستكەوت بە ناوی "العراق فی رسائل المس بیل"، واتە عێراق لە نامەكانی میس بێڵدا و لەلایەن "الموسوعە العربیە للدراسات و النشر"ی لوبنانییەوە ساڵی 2003 چاپكراوەتەوە و پێموایە چاپی یەكەمی ئەمیش هەر لە ساڵانی حەفتاكاندا بووە. بە سوپاسی بنكەی ژینەوە وەك لەو زنجیرەدا كە لە ڕۆژنامەی كوردستانی نوێدا بڵاوبووەتەوە، من چەند نامەیەكم سەبارەت بە كورد لە وەرگێڕانەكەی وەرگرت و بڵاویشم كردەوە. پاشان كە تەواوی دەقی ئینگلیزیی نامەكانی میس بێڵم دەستكەوت و كاتێ بەراوردیان دەكەم، تەماشا دەكەم بە كەیفی خۆی لێی هەڵبژاردوون و لە هەر بڕگەیەكدا كە لە سەر كورد تەرجەمەی كردووە باری نەتەوە پەرستییە عەرەبیەكەی زاڵ بووە بە سەریدا و هەر قسەیەك لە بەرژەوەندیی كوردا بووبێت ئەم قرتاندوویەتی و زۆر نائەمینانە وەریگێڕاوە و ناچار بووم جارێكی تر ڕاستی بكەمەوە، ئیتر نازانم لە نامەكانی تریشدا لە بارەی عەرەبی سوننە و شیعە و نازانم چییەوە هەر وایكردووە یان نە و پێموایە وەرگێڕان و بە تایبەتى لە مێژوودا ئەمانەتە و من بەش بە حاڵی خۆم هەرگیز ڕێگەم بە خۆم نەداوە كاری وا بكەم و بە لۆجیكی "ولا تقربوا الصلاە" بۆ نموونە "وأنتم سكارى"كەى ئایەتی قورئان بقرتێنم و ئەوی خۆم دەمەوێ باسی بكەم. بە هەرحاڵ هەر ئەو نیە و گەلێ نووسەر و وەرگێڕی تری عەرەب ئەم كارەیان كردووە و مێشێكیش میوانیان نەبووە. جەعفەر خەیات لە بەشێكی وەرگێڕانی "چەند بەشێك لە مێژووی نزیكی عێراق" كە شێواندنی ناونیشانە ڕاستەقینەكەی باس و توێژینەوەكەی میس بێڵە و بەم جۆرەیە "پێداچوونەوەیەك بە بەرێوەبردنی مەدەنی لە میسۆپۆتامیادا 1914 ـ 1920"، دەڵێ "كاتێ بەریتانیای مەزن لە هاوینی ساڵی 1920 باری گرانی ماندێتی خستە ئەستۆی خۆی، یان هەر خۆی داوای كردبوو، حكوومەتی بەریتانیا لە بریكاری حاكمی مەلەكیی گشتی لە عێراق (ئەی. تی. ویڵسن) داوای كرد راپۆرتێكی دوورو درێژی بداتێ لە بارەی بارودۆخی گشتیی عێراقەوە و لەم ماوە سەختە پڕ لە رووداوەدا چی بەرپابووە، ئەمیش مەسەلەكەی خستە ئەستۆی میس بێڵی سكرتێرە بەتواناكەی خۆی و زۆر بە جوانی ئەنجامیدا لە سۆنگەی زیرەكی و توانا و ئاگابوونی تەواوی لە سەر ئەم وڵاتە و حاڵ و باری دانیشتووانی و لە ماوەی دە مانگدا راپۆرتێكی گشتگیری دانا لە دە بەشدا و ناوی نا (پێداچوونەوەیەك بە بەڕێوەبردنی مەدەنیی میسۆپۆتامیادا)، پاشان راپۆرتەكە بەرز كرایەوە بۆ دەزگا تایبەت و پەیوەندیدارەكان و (وەزارەتی هندستان) لە 3ی دیسەمبەری 1920 چاپی كرد و بە فەرمانی خاوەن شكۆ مەلیكی بەریتانیا درایە هەردوو ئەنجومەنی پەرلەمان و "فەرمانگەی پەڕاوگەی خاوەن شكۆ" ژمارە (سی. ئێم. دی 1016)ی دایە. لە نامەیەكی میس بێڵ خۆیدا (17ى كانوونى دووەمى 1921) باسی ئەوە هاتووە كەوا راپۆرتەكە بە كتێبى سپی ناونراوە و ڕۆژنامەكانی لەندەن بە ستایشێكی زۆرەوە پێشوازییان لێكردووە كاتێ كە خراوەتە بەردەمی پەرلەمانی ئینگلیزی. میس بێڵ خۆی دەڵێ كەوا حكوومەتی هندستان، كە بەرپرس بووە لە ئیدارەی مەدەنی لە عێراقدا لەو دەمەدا، داوای كردووە كە ئەم (واتە میس بێڵ) خۆی بینووسێت، نەك مستەر ویڵسنی بریكاری حاكمی مەلەكیی گشتی و ئەمیش پێی لە سەر ئەوە داگرتووە كە بە شێوازی تایبەتی خۆی بینووسێت و هەرواش كەوتەوە".
هەروەها نووسەری ناوداری عەرەب، عەبدولڕحمان مونیف، لە پێشەكییەكیدا بۆ كتێبى "جیرترود بیل من أوراقها الشخصیة 1914 ـ 1926" تألیف: ألیزابیپ بیرغوین، ترجمة و تعلیق و تحریر: نمیر عباس مڤفر، به ناوی "المرأە التی أنشأت دولە و نصبت ملكا"، واتە ئەو ژنەی دەوڵەتێكی دروستكرد و مەلیكێكی دانا، چاپی یەكەم 2002، دەڵێ "لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، دەركەوت كەوا ئیمپراتۆرێتی عوسمانی ناتوانێ چیتر بمێنێتەوە و لاوازیی بنكۆڵی كردووە و گەندەڵی هەموو شوێنێكی گرتووەتەوە و كێشە و گرفت تێیدا تەقیوەتەوە و لە هەموو لایەكەوە تەماحی تێكرابوو. هەرێمە عەرەبییەكان، كە بەشێك بوون لە ئیمپراتۆرێتی عوسمانی، لە حاڵەتی ژان و كوڵاندا بوون و لە هەوڵی بچڕینی سەربەخۆیی و ئازادیانەدا بوون لەم ئیمپراتۆرێتە پیرە و دەیانویست پشتگیریی دەوڵەتە ئەوروپاییەكان بەدەستبێنن و ئەمانیش وا خۆیان پیشاندەدا كە پشتیوانن بەڵام نیازی تریان هەبوو، لە بەر ئەوەش كە ئەو دەوڵەتانە كۆڵۆنیاڵی بوون خۆیان مەڵاس دابوو بۆیان و بۆ ئەوەش زوو كەوتنە خۆیان و لە ناو یەكدا رێككەوتن میراتی ئەم ئیمپراتۆرێتە چۆن بەش بكەن. بۆ ئەم مەبەستەش ژمارەیەكی زۆر لە پیاوەكانیان و چاوەكانیان، لە ژێر ناوی جۆراوجۆردا، ناردە هەرێمەكانى ئەم ئیمپراتۆرێتە و بە تایبەتى وڵاتانی عەرەب، كە تێیاندا بگەڕێن و لە بارودۆخیان بكۆڵنەوە و زەمینە خۆش بكەن بۆ ئەوەی بە ئاسانترین ڕێگە دەستیان بە سەردا بگرن و سامانیان ببەن و گەلانیان بندەست بخەن.
لە ناو نێردراواندا بۆ ئەم مەبەستە و هەر لە زووەوە نێردە مەسیحییە مژدەدەرەكان (مسیۆنێرەكان) و ئەوانەی بە دوای شوێنەواردا دەگەڕان و توێژەرانی زمانە ڕۆژهەڵاتییەكان و ئەوانەی بایەخیان بە خێڵ و هۆز و پەیوەندیی كۆمەڵایەتی و كەمینەكان دەدا و ژمارەیەكی بەرچاوی ئەوانە وابەستەی بازنەكانی هەواڵـگری بوون و بە فەرمان و رێنمایی ئەوان كاریان دەكرد.
هەڵبەت لۆرەنس و فیڵبى و میس بێڵ لەو جۆرە كەسانە بوون و لۆرەنس لەو دوانەی تر ناوبانگی زیاتری پەیدا كرد و بایەخی زۆرتری درایە و زۆرتر لە سەری نووسرا. فیڵبى بە پلەی دووەم دێت و ئەمیش بە تایبەتى لە وڵاتانی دوورگەی عەرەبدا كاری گەورەی ئەنجامدا. بەڵام میس بێڵ لەو دوانەی تر كەمتر ناوی دەركرد و زیاتر لە عێراقدا ناسرا".
هەڵبەت میس بێڵ بە حوكمی توانا و بەهرەكەی و بە حوكمی ئەو پۆستەی كە پێی سپێردرابوو بە چالاكی لە عێراقدا كەوتە كار بۆ دروستكردنی مەلیك و هەڵبژاردن و دیاریكردنی وەزیر و ئەوەی ئەو رای لێبوایە بازی بەختی بە سەرەوە دەنیشت و بەم پێیە خۆنزیك كردنەوە و بەدەستهێنانی متمانەی بوو بە ئامانجی گەلێك لە سیاسییەكان و ئەوانەی بە تەمای پۆست و دەسەڵات بوون. ئەوانەش كە ركابەرییان دەكرد ڕقی لێهەڵـگرتن و پاشان بە هەر شێوەیەك بووە دووریدەخستەوە و ئەمەش زیاتر لە سەید تالیب نەقیب روویدا و دووریخستنەوە بۆ هندستان و تا بەردرا فەیسەڵ كرابوو بە مەلیك. بێگومان بەریتانییەكان بیریان لە سەید تالیب كردبووە كە بیكەنە مەلیك چونكە گەورەترین دەسەڵاتی بوو لە ویلایەتی بەسرەدا و لەگەڵ ئەمیش بیر لە شێخ خەزعەل ئەمیری موحەممەرە و عەبدولڕەحمانى نەقیب و هادی پاشای عومەری لە مووسڵ و عەبدولعەزیز ئیبن سعوودی حوكمڕانی نەجد و والیی پشتكۆی لوڕستان كرابووەوە، بەڵام بە پشتگیری و پێداگرتنی میس بێڵ و هێزی قەناعەت پێكردنی توانی فەیسەڵ بسەپێنێ و بۆ ئەمەش گەلێ سەرچاوەی بەریتانی خۆیان ئاماژە بە جۆرە پەیوەندییەكی سۆزداریی ئەم ژنە دەكەن لەگەڵ فەیسەڵدا و تەنانەت لە دووتوێی هەندێك لە نامەكانیشیدا پەرۆشییەكی سەیری پێوە دیارە بۆ مەلیك و خێزان و بنەماڵەكەی و دوور نیە دەزگای هەواڵـگریی بەریتانیا خۆی دەستی هەبووبێت لەم مەسەلەیەدا بۆ ملكەچ پێكردنی زیاتری فەیسەڵ و دەستەمۆ كردنی، كە لەڕاستیدا زۆر دەستەمۆ بووە و هیچ كاتێ لە ئامۆژگاری و ڕا و تەگبیری میس بێڵ دەرنەچووە، هەرچەندە مەلیك لەسەرێكی ترەوە نەتەوەپەرستێكی تەواوی عەرەب بووە و من بە دووریشی نازانم هەڵوێستی سەلبیى میس بێڵ لە بزووتنەوەكەی شێخ مەحموود و كورد پەیوەندییەكی ئەم لایەنەشی تێدا بووبێت. باشە كە حەزی بە شێخ مەحموود نەبوو و لە نامەكانیدا تانە و تەشەری زۆر خراپی دەداتە پاڵ، ئەی خۆ گەلێ سەرۆك هۆزی كورد لەو كاتەدا هەبووە لە فەیسەڵ خراپتر ئەڵقەلەگوێی میس بێڵ و سیاسەتی كۆڵۆنیاڵیی بەریتانیا بوون ئەی بۆچی بە بۆنەی ئەمانەوە لایەك لە كورد و مەسەلەی سەربەخۆییەكەی نەكرایەوە، یان ئەوەتا سیاسەتی بەریتانیا وایدەخواست كە سەروەت و سامانی ئەم كوردستانە كە لە جوغزی ویلایەتی مووسڵدا بوو و نەوت لەسەروبەندی ئەوەدا بوو بایەخێكی ئابووریی جیهانی پەیدا بكات و ململانێی سەختی دەوڵەتە كۆڵۆنیاڵییەكانیش لەو دەمەدا زیاتر لە سەر بایەخی نەوت بوو و لەم نێوەندەدا مافی كورد و ئەرمەن و زۆرێكی تریش لە میللەتانی بندەستی دەوڵەتی عوسمانیی رووخاو پێشێل كرا.
جارێكی تریش عەبدوڕەحمان مونیف لە شوێنێكی تری ئەو پێشەكییەدا باس لەوە دەكات كەوا "دەسنیشان كردنی پیاوێكی وەك فەیسەڵ بۆ عەرشی عێراق كارێكی زۆر قورس بوو، ئەگەر نەشڵێین مەحاڵ بوو، بێ هەوڵی میس بێڵ چونكە ئەم پیاوە هەرچەند مانگێك بوو لە سوریا لەلایەن فەرەنسییەكانەوە دەركرابوو و كەسێكی غەریب بوو لەم وڵاتەدا و تەنانەت لە ناو بنەماڵەكەی خۆیشیدا ڕكابەری هەبوو و بەدەر لە كەمینەیەك لە پیاوەكانی خۆی كەس نەیدەناسی. هەڵبەت فەیسەڵ هێند لاواز بوو كە بەرگەی كۆمەڵێك كێشە و گرفتی قورسی ئەم وڵاتەی نەگرت و بەنیاز بوو واز لە دەسەڵات بێنێ و ئەم ئەركە قورسە لە كۆڵ خۆی بكاتەوە، ئەگەر میس بێڵ و ژمارەیەك لە پیاوەكانی نەبوونایە كە دەستیان دایە باڵی و سەرلەنوێ هەڵیانساندەوە. بەم ڕەنگە میس بێڵ زۆربەی كاری ڕۆژانە و تەنانەت تایبەتیشى گرتە ئەستۆی خۆی و بۆ هەموو شتێك فەیسەڵ دەگەڕایەوە بۆ ڕاو بۆچوونی ئەم و كار گەیشتە گومان و تێكەڵ و پێكەڵی لە پەیوەندیدا و میس بێڵ خۆشی باسی لە چەند حاڵەتێك دەكات كەوا فەیسەڵ بانگهێشتی دەكات بۆ باخەكەی لە خانەقین بۆ ئەوەی هەندێ كاروباری لەگەڵ باس بكات، یان چی لە ئەقڵ و دڵیدایە پێى بڵێ!"
ڕاستیەك هەیە كە دەبێ بیزانین، ئەویش ئەوەیە كەوا ئەم نامانە تۆمارێكی مێژوویی نیە بۆ سەردەمی داگیركردنی بەریتانیا و دوای ئەوەش بەڵكو مێژووی میس بێڵ خۆیەتی لەو سەردەمەدا، بەڵام بە سەرلەنوێ خوێندنەوەی نامەكان و بەراورد كردنیان بە مێژووی ئەو سەروەختەوە گەلێ ڕاستیی شاراوەمان بۆ دەردەكەوێت، چونكە نامەكان لە كەسێكی ئاساییەوە نەبووە و بۆ كەسێكی ئاساییش نەنێردراوە، بەڵكو بە كەسێكی خاوەن دەسەڵاتی بەئاگا لە هەموو كەین و بەینێك و بۆ باوكێك كە ئەویش دەسەڵاتدارێكی سیاسی و ئابووریی كۆمەڵـگەی ئینگلیزی بووە و سەردانی عێراقی كردووە و بەشی خۆیشی خاوەن ڕاو بۆچوون بووە لە مەسەلەكاندا و بەشێكی نامەكانیش بۆ باوەژنەكەی بووە كە ئەمیش نووسەرێكی بەتوانا بووە و ژنێكی ئاسایی نەبووە و بێڵ وەك دایك مامەڵەی لەگەڵ كردووە و دوای مەرگیش ئەم باوەژنە لە دوو بەرگی گەورەدا سەرجەمی نامەكانی بڵاوكردووەتەوە.
من پێموایە، ئێمەی كورد، ئەگەر ئەم نامانەی پەیوەندیی بەو سەردەمانەوە هەیە كە بەریتانیا بە پێی بەرژەوەندییەكانی خۆی و لە ڕێگەی كاربەدەستانی باڵادەستی وەك سێر پێرسی كۆكس و ویڵسن و میس بێڵ و مێجەر سۆن و لۆرەنس و ئەدمۆنز و چەندینی ترەوە بڕیاری لە سەر چارەنووسی كورد داوە و بێ خواستی خۆی لكاندوویەتی بەم كیانەوە كە ناونرا عێراق و وەك تەوقی عەزازیل چووە ملمان، من دڵنیام بە خوێندنەوەیەكی نوێ و بەراوردكارانە بە بەڵـگە و مێژووی نووسراوی تر گەلێ پەندی بۆ ئەمڕۆمان لێوەردەگرین و بە قەولی عەرەب "ما أشبه الیوم بالبارحە" لە گەلێ سەرەوە ئێستاشمان وەك نزیكەی سەد ساڵی پێش ئەمڕۆیە و هەندێك رووداوی دەقاودەق دووبارە دەبێتەوە و ئەمڕۆ لە جیاتی ئەو ناوانەی دوێنێ تەنها ناوی تر هاتوونەتە گۆڕێ، ئەوە نەبێ ئاڵۆزى و پێچاوپێچی بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەكان هەندێك ئاڵۆزتر و شەیتانانەتر بوون و ئێمەش هەروەك سەردەمەكەی شێخ مەحموود و سەید تەها و سمكۆ و كێ و كێ واین و بگرە كەمێك خۆشبڕواتر بووین و نەوت و "سامانە سروشتییەكان" ئێستاش هەر پاژنەكەی ئەخیڵە و ئێستاش هەر نەفرەتی فیرعەونەكانە و ئەگەر وریا نەبینەوە بە ناخی زەویماندا دەبات و جارێكی تر هەڵسانەوەمان بۆ نیە. یان ئەوەیە ئێمەش بەشى خۆمان شەیتانمان تێدا هەڵكەوتووە و لە نێو چاوانمان كل دەفڕێنن و سەد چەمۆڵەیان داوە بە ناوشانى مافیاى رووسى و ئیتاڵیدا و هەڵبەت كەڵەكە بوونى سەرمایە نیشتمانى نیە و لە هەر كوێ قازانج و بەرژەوەندیى هەبوو كوڕى ئەو شوێنەیە و بێشك نیشتمان و نەتەوە و تەواوى بەهاكانى مرۆڤیشى دەكاتە قوربان. ئەگەر ئەو دەمە تەنها سوورەی چاوشینی ئینگلیز بڕیاری لە سەر چارەنووسمان دەدا خۆ ئێستا ناحەزی ناوخۆ و دراوسێی گورگی لە كەوڵی مەڕدا بووی زۆرمان بۆ پەیدا بووە و "موقەددەراتی" میللەتیش یارییەكی زۆر شەیتانانە و دزێوی پێدەكرێت و لە ئێستادا كەوتووەتە نێو تۆڕێكى جاڵجاڵۆكەى بێئامانەوە و دەستى مافیاى ناوخۆیى و دەرەكیى خراوەتە بین و خەریكە تەواوى خەونە رەوا و رەنگینەكانى نەتەوەیى و نیشتمانیمان لەباردەچێت.
تێـبینى: بۆ ئەم نووسینە سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە.
ــ نـامـەكـانـى میس گـێـرتـروود بـێـڵ
-Gertrude bell letters, miss ــ janet wallach: desert queen, the extra ordinary life
of gertrude bell, london, 1969.
ــ Gertrude bell from the wikipedia.
ــ جیرترود بیل من أوراقها الشخصیە، 1914- 1926، تألیف: إلیزابیپ بیرغوین، ترجمە: نمیر عباس مظفر، المۆسسە العربیە للدراسات والنشر، بیروت، 2002.
ــ المس غیرترود بیل: فصول من تاریخ العراق القریب 1914 ــ 1920، ترجمە: جعفر الخیاگ، مطبعة دار الكتب، بیروت، 1971.
ـ جعفر الخیاط: العراق فى رسائل المس بیل، المۆسسە العربیە للدراسات والنشر، بیروت، 2003.
ــ خلق الملوك، رسائل المس بیل لأبیها، ترجمە عبدالكریم الناصرى، جمع وتحقیق، بپینە الناصرى، بغداد، 1973.
سەرچاوە: ماڵپەری ئاوێنە