هەڵەكانی كورد لە ئەنجامی جەنگی یەكەمی جیهانیدا.
نووسینی: رەسوڵ بۆسكێنی
دەوڵەتە زلهێزە ئەوروپاییەكان لەكۆتایی فەرمانڕەوایی دەوڵەتی عوسمانی چاویان بڕیە خاكی ژێردەسەڵاتی عوسمانیەوە، هەر لەسەرەتای سەدەی هەژدەوە كەوتنە خزین بەرەو ناوچەكانی ژێردەسەڵاتی عوسمانی، ئەمەش بەچەند قۆناغێكدا تێپەڕی، بەكردنەوەی باڵیۆز و كۆنسوڵەكان و ناردنی مسیۆنێرەكان لەڕواڵەتدا بۆ ڕێنمایی ئاینی بۆ مەسیحیەكان و لەبنەڕەتدا بۆ چاودێری و كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر دەوڵەتی عوسمانی، دواتر گەیشتە جەنگ و شەڕی یەكەمی جیهانی هەڵگیرسا، زۆر لەنەتەوەكانی باڵكان و ئەوروپای ڕۆژهەڵات ئەوانەی لەژێر دەسەڵاتی عوسمانی دابوون، هەوڵی ڕزگابوونیاندا لەدەست حوكمی دەوڵەتی عوسمانی، عەرەبەكانیش هەستیان بەم بارودۆخە تازەیەكرد و لەساڵی 1910ەوە كەوتنە هەوڵی پەیمان و بەڵێن وەرگرتن لەبەریتانیای زلهێزی ئەو سەردەمە، كەبەشێلگیرییەوە هەوڵی ڕووخانی دەوڵەتی عوسمانی دەدا، زۆربەی ئەو نەتەوانەی لەژێر دەسەڵاتی عوسمانی دابوون، لەدژی دەوڵەتی عوسمانی ڕاپەڕین، ئیتر عەرەب بوون بەخاوەن دەوڵەت و كورد و ئەرمەن و فەلەستین زەرەرمەندی یەكەم بوون و بەسەرگەردانی مانەوە.
كوردی سادە و موسڵمان لەبەر نەبوونی هوشیاری نەتەوەیی و بەناوی ئایین و پارێزگاری لەدینی پیرۆزی ئیسلام، تاكۆتایی لەگەڵ دەوڵەتی عوسمانی مایەوە، لەگەڵ هەڵگیرسانی جەنگی یەكەمی جیهانیش لەژێر ڕاگەیاندنی دروشمی جیهادی پیرۆز دژی كافران، شێخ مەحمودی حەفید و زۆر لەشێخ و پیاوانی ئایینی لەگەڵ هەزار تا سێ هەزار چەكدار چوونە بەرایی شەڕ بۆ بەرگری لەدەوڵەتی عوسمانی، لەشوعێبەی نزیك بەسڕە بەرامبەر بەریتانیای زلهێزی ئەو كاتە كەوتنە شەڕەوە، دوای كوژراو و بریندارێكی زۆر كەزانیان ئەم شەڕە دەبێتە هۆی دۆڕانی عوسمانی، نەیانویست خۆیان بەكوشت بدەن و بەرەی شەڕیان چۆڵ كرد و هاتنەوە شوێنەكانی خۆیان، لەو كاتەدا شێخ مەحمود لەسلێمانی كەبینی ڕووسیا لە سنووری پێنجوێن هێرشی هێناوە، بەهێزێكی زۆرەوە بەرەو ڕووی سوپای ڕووس بووەوە و شەڕی خوێناوی لەگەڵ كردن. لەلایەكی دیكە لە باكووری كوردستان، كوردەكان دوور لەنیشتمانی خۆیان و لەئەستەمبوڵ، چەند كۆمەڵە و ڕێكخراویان دروست كردن، هەر لەئەستەمبوڵیشەوە لەگەڵ هاوپەیمانان لەڕێگای دیبلۆماسیەوە كەوتنە هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی مافی سەربەخۆیی، لەكاتێكدا كە دەوڵەتی عوسمانی بەرەو ڕووی هەڵوەشانەوە دەبووەوە مستەفاكەمال ئەتاتورك لەناوجەرگەی كوردستانەوە كەوتە خەبات و شۆڕش كردن بۆ هەستانەوەی توركی تێكشكاو و لوت شكاو.
مستەفا كەمال دەرفەتی لە غیابی كورد وەرگرت و بەچەك و شۆڕش و بەهاوكاری سەرۆك خێڵە كوردەكان بەخۆیان و چەكەكانیانەوە چوونە ناو لەشكری مستەفا كەمالەوە، لەخاكی كوردانەوە گەشەی كردو بەهێزی كوردەكان ئەرمەن و یۆنانی لەخاكی توركیا كردە دەرەوە، لەناو جەرگەی وڵاتی كوردا دەستی دابووە ئەم كارە، بۆ ڕزگاری تورك سەری بەرز دەكردەوە، كەمالیەكان هەوڵیاندا كوردەكان بخەڵەتێنن و چەواشەیان بكەن، بەناوی خەباتی هاوبەشەوە لەدژی داگیركەران و دوژمنان، وای دەبردە مێشكیانەوە سەربەخۆیی كورد مافێكی خۆیانە، بەهاوكاری كورد مستەفا كەمال سەركەوت و یەكەم داوای ئەوە بوو پەیمانی سیڤەر پوچەڵ بكرێتەوە. كۆمەڵە و ڕێكخراوەكانی كوردیش لەئەستەمبوڵ و دەرەوەی كوردستان لەڕێگای ئاشتی و دیپلۆماسیەوە هەوڵیان لەگەڵ هاوپەیمانان دەدا، بۆسەربەخۆیی كوردستان، بیریان لەیەكگرتن و لەبەركارهێنانی هێز نەدەكردەوە، تا مستەفاكەمال لاواز بوو، ئەوان خەریكی هەوڵی دیپلۆماسی بوون، كاتێك ئەوانیش وریابوونەوە، تازە كار لەكار ترازابوو، مستەفاكەمال ئامادەنەبوو دان بەهەقی كوردا بێت.
لەئەنجامی سەركەوتنی لەشكری هاوپەیمانان ڕژابوونە ئەستەمبوڵی پایتەختی عوسمانیەوە، خەلیفەی عوسمانی لوتشكاو و شەمەزار لەوڵاتەكەی خۆیدا ببووە دەستبەسەر، لەو كاتەدا بیری كردەوە، لیژنەیەكی دروست كرد بچن لەگەڵ برا كوردەكان قسە بكەن و بڵێن سەربەخۆییان ناوێت و لەگەڵ خەلیفە بمێننەوە مافی ئۆتۆنۆمی بەكورد دەبەخشێ، لەكاتێكدا فێڵی جیهانی بۆ لەناوبردنی یەكجارەكی خیلافەتی عوسمانی وای دەخواست بانگەشە بۆ دروست كردنی پاڵەوانێك (مستەفاكەمال) بكەن، لەبەردەمی سوپا بێ شومارەكەی هاوپەیماناندا ببەزێنێت، ئەگەرچی كورد دەبووایە شێلگیرانە داوای سەربەخۆیی بكردایە، بەڵام لەبەردەم ئەم داوایەی خەلیفەی عوسمانیدا سەرۆكە كوردەكان بوونە دوودەستە دەستەیەكیان شێخ عەبدولقادر شەمزینی و هەڤاڵەكانی پێیان باش بوو لەگەڵ عوسمانی بمێننەوە و ئۆتۆنۆمی بەدەست بێنن، لەلایەكی دیكە عەبدولڕەزاق بەدرخان و هەڤاڵەكانی داوای سەربەخۆیی كوردیان دەكرد، لەم نێوەدا هەردوولا هیچیان دەستگیرنەبوو.
شەریف پاشای خەندان لەسەر ڕاسپێری كۆمەڵە و ڕێكخراوەكانی كورد، كەوتە هەوڵدان لەكۆنگرەی ئاشتی بۆ دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆیی كورد، شەریف پاشا بەهەوڵە دیپلۆماسیەكانی توانی مادەكانی (62، 63، 64) لەپەیمانی سیڤر بچەسپێنێ بۆ پێكهێنانی دەوڵەتی سەربەخۆی كورد لەباكووری كوردستان، لەدواییدا سەرۆكە كوردەكان لەبەر كێشە و ململانێی نێوخۆیان بوونە دوودەستەو هەندێكیان ڕایان گەیاند شەریف پاشا نوێنەری كورد نییە، هەرچەند سەرەتا شەریف پاشا گوێی بەقسەكەیان نەداو بەردەوام، بەڵام دواجار زیزبوو وازی لەكارەكەی هێنا.
عەبدولڕەحمان نەقیب گەیلانی سەرۆكی ئەو حكومەتەی لەلایەن ئینگلیزەكان لە عیراق بۆ عەرەب دروست كرابوو، بیروڕای بەرامبەر( شەریف حوسێن) و كوڕەكانی باش نەبوو، هەربۆیە زۆرجار بەئاشكرا ڕایگەیاندبوو، گەڕانەوەی عوسمانییەكانی پێ باشترە، لە حوكمڕانی كوڕەكانی ( شەریف حوسێن)، كەچی دواتریش لەگەڵ هاتنی ( فەیسەڵ) و دەست بەكاربوونی وەكو پاشای عیراق، لەبەرژەوەندی خۆی و نەتەوەكەی بەبێ دەنگی و كێشە و بێ ململانێ كابینەی دووەمی خۆی لە (10ی ئەیلولی 1921) دامەزراند، فەیسەڵیش بووە مەلیكی عیراق، كەچی لەبەدبەختی كورد دوای دامەزراندنی حكومەتی كوردستان لەسلێمانی بەحوكمداری شێخ مەحمود، كاتێك (ویلسۆن)ی حاكمی گشتی بەریتانیا لە ئێراق، دێتە سلێمانی بۆ ڕاوێژكردن، دەربارەی هاوكاری شێخ مەحمود حەفید و حكومەتی كوردستان، بەقسەی ویلسۆن بەشێك لە سەرۆكە كوردەكان دەچنە لای و بەدزییەوە پێی دەڵێن ئێمە بەسەرۆكایەتی شێخ مەحمود ڕازی نین.
لەباشووری كوردستانیش لەگەڵ دروست بوونی حكومەتی كوردستان بەحوكمداریەتی شێخ مەحمود، كێشە و ململانێی زۆرپەیدابوو لەنێوان كوردەكانی ناوچەی سلێمانیدا، وەك ڕەفیق حیلمی دەڵێت: خزمانی شێخ مەحمود و دارودەستەكەی هەموویان پۆست و مووچەی باشیان بۆ بڕابۆوە و لەم حكومەتەدا خۆیان بەهەمەكارە دەزانی، توركخواكانیش لەبەر لایەنگیری تورك، خەڵك ناویان لێنابوون (جلخوار)، ئەوانیش بەهەموو هێزی خۆیان هەوڵی لەخشتەبردنی شێخ مەحمود و هێنانەوەی توركیان دەدا، بۆ باشووری كوردستان، خوێندەوار و ئەفسەر و دەرەجەدارەكانی كوردیش پێیان باش بوو، شێخ مەحمود لەگەڵ ئینگلیزە ڕێك بكەوێ، بەشێكیش لەنیشتمان پەروەرەكان، شێلگیرانە هەوڵیان دەدا لەپێناوی سەربەخۆیی نیشتمان، لای دار و دەستەی شێخان و بەرەی جلخوارەكان خۆشەویست نەبوون و پێیان دەوتن: (فەڕمەسۆن) واتە كافر و لەدین دەچوو، هیچ لایەك لەگەڵ یەكتر تەبا نەبوون، لەبەر ئەم هەموو كێشە و ململانێیانە هەر كەس بۆ لای خۆی ڕادەكێشا، شێخ مەحمودیش لەم ناوەدا سەری سوڕمابوو، نەیدەزانی چی بكات، كۆمەڵە و ڕێكخراوەكانی كوردیش لەئەستەمبوڵ قەتیس مابوون، لەبەر هەوڵە دیپلۆماسی و بێ بەرهەمەكانیان نەپەڕژانە سەرئەوەی هاوكاری شێخ مەحمود بكەن، تەنانەت ئەو ئەندامانەی لە كۆمەڵە و ڕێكخراوەكاندا خەڵكی سلێمانی بوون، ئەوانیشیان نەنارد بۆ هاوكاری و دەستگیرۆیی شێخ مەحمود، لەئەنجامدا بارودۆخەكە لەگرێژەنەچوو، شێخ مەحمود لەگەڵ ئینگلیزەكان تێكیدا و حكومەت و شۆڕشەكەی لەناوچوو.
دواتر شێخ مەحمود پشتی كردە ئینگلیز و لەگەڵ توركی تێكشكاو و دۆڕاو ڕێك كەوت، لەكاتێكدا بەریتانیای مەزن براوەی شەڕی یەكەمی جیهانی و خاوەن هێزی سەربازی و ئابووری و سیاسەتی سەركەوتو، حكومدارییەك بەكورد و شێخ مەحمود دەبەخشێت، كەچی شێخ مەحمود دەچێ، لەگەڵ توركی تێكشكاوی شەڕ و ئوزدەمیری سەرلێ شێواو و پشگوێ خراو ڕێكدەكەوێت و فێل لە ئینگلیزەكانی براوەی شەڕو سەرداری عیراق دەكات و ئینگلیزەكانیش بەهەموو كەین و بەینەكانی دەزانن و حكومەتەكەی لێ تێكدەدەن.
دوای بەهێزبوونی مستەفاكەمال ئەتاتورك، حكومەتی كورد لەباشووری كوردستان بەسەرۆكایەتی شێخ مەحموودی حەفید، كوردستان دڕكێكی تیژ و كوشندە بوو، لەژێر پێی مستەفا كەمال، بەهۆی شەڕی نێوان شێخ مەحمود و بەریتانیا شێخ مەحمودی حوكداری كورد گیرا و دوورخرایەوە بۆ هیندستان، كوردەكانی توركیاش هەلیان لەدەست دابوو، خۆیان لایەنی مستەفا كەمالیان گرتبوو، هەوڵ و تەقەلای پەرش و بڵاوی كۆمەڵەكان و نیشتمانپەروەرانی كوردیش بێ سوود مایەوە، ئیتر لەناو ئەو هەموو هەڵە و لەدەستدانی ئەو هەموو دەرفەتە زێڕینانە لەلایەن سەرۆكە كوردەكانەوە، هەلێكی لەبار بۆ مستەفاكەمال هاتبووە پێشەوە، كاتی پوچەڵ كردنەوەی (پەیمانی سیڤەر) بوو. سوێندخۆرەكان لە (لۆزان) كۆبوونەوە، بۆ ڕازی كردنی مستەفاكەمال باسی پەیمانی سیڤر نەكرا، باسی مافی كورد و سەربەخۆیش نەكرا، مستەفاكەمال كەبەردەوام داوای ویلایەتی موسڵی دەكردەوە، لەبەرامبەردا دەستی لەولایەتی موسڵ هەڵگرت و ئینگلیزەكانیش مافەكانی كورد و حكومەتی سەربەخۆی كوردیان زیندەبەچاڵ كرد.
هەرچەندە سەدساڵ بەسەر كۆتایی هاتنی جەنگی یەكەمی جیهانیدا تێپەڕیوە، بەڵام تائێستاش شوێنەوارە خراپەكانی هەرماون، شەڕ و پیلانگێڕان لەهەرچوار پارچەی كوردستان بەردەوامە، ئەمساڵ لەفەڕەنسای سەركەوتوی جەنگدا یادی پەیماننامەی لۆزان بەئاهەنگ و خۆشی كرایەوە، هەروەكو ئەوەی ئەوان هیچ دەستیان لەو ماڵوێرانیەی مرۆڤایەتی و بەدبەختیەی كوردا نەبووبێت، وەك ئەوەی پەیمانی لۆزان كاری ئەوان نەبووبێت، بێگومان بۆ هەموو كەموكوڕی و نەهامەتیەكان بەریتانیا و فەڕەنسا دەبێ ئۆباڵەكەی هەڵگرن.
زلهێزەكان تائێستاش دیموكراسی و مافی مرۆڤ و چارەنووسی گەلان دەكەنە پێشباری كارەكەیان، ئەوەی مایەی نیگەرانی و لەسەر وەستانە، تائێستاش كورد هیچ پەند و وانەیەكی لەم ڕوودا و كارەساتە مێژووییانە وەرنەگرتووە، لەئاست هوشیارە نەتەوەیی كەمتەرخەمە و لەسەر مافی نەتەوەیی شێلگیرنین، تائێستاش كێشە و ململانێ لەناو سەرۆكە كوردەكان بەردەوامە، هەر یەكە بەشێوەیەك بیردەكاتەوە و بەلایەكدا دایدەشكێنێ، یەكناگرن و نابنەیەك، بۆیە تائێستاش كورد بەمافە ڕەواكانی خۆی و سەربەخۆیی نەگەیشتووە.