خالد بەگێ جبری

خالید بەگێ جبری لە ساڵی 1882 لە شاری گمگمێ (وارتۆیێ) لە دایکبووە.

باڤێ وی مه‌حموود به‌گ ه‌. مه‌حموود به‌گ هەم سه‌رۆکێ ئه‌شیرا جبران ه‌ و هەم ژی ل وانێ قایمه‌قامی کریه‌. دیا وی خالەتا شێخ سەعید ئه‌فه‌ندی یه‌. خالد به‌گ، د هه‌مان ده‌م دا ب شێخ سەعید ئه‌فه‌ندی و شێخ ئەبدوولاهێ مه‌له‌کان ڕا‌ کورمه‌ت و کورخالەتێ هه‌ڤن.

خالد به‌گ، دبستانا ئه‌شیره‌تی یا ل کاباتاشێ و دبستانا له‌شکه‌ری یا بلند خه‌لاس دکه‌. ئه‌و یه‌ک ژ ئەفسە‌رێن له‌شکه‌ری یێ ژیره‌. وه‌زیفه‌یا وی یا یه‌که‌م فلیستینه‌. ئه‌ره‌بی و فارسی ژی باش دزانه‌. ئه‌و گەلەك حەز ژ چاند و ئەدەبیاتا كوردی ژی دكە. لۆما ل سه‌ر چاند و ئه‌ده‌بیاتا کوردی و ل سه‌ر زمانێ کوردی ژی خه‌بات کریه‌.

مرۆڤێ دۆزا مله‌تێ کورد بوویه‌. که‌مالیستان خوه‌ستنه‌ کو ده‌ما ئه‌و ده‌ست ژ دۆزا کورد به‌رده‌، دێ ئیمکانێن مه‌زن ژ وی ڕا‌ پێک بینن. ئه‌و ڤان یه‌کان ڕه‌د دکه‌.

د ده‌ما شه‌رێ ئۆسمانی و ڕووسیایێ دا‌ د بن سه‌رۆکاتیا خالد به‌گ دا چه‌ند هێز ئاڤا دبن. ئه‌و هێز د شه‌ر دا‌ گه‌له‌ک سه‌رکه‌فتی دبن.

ده‌ما کو له‌شکه‌رێن ڕووسیایێ تێن خنووس و وارتۆیێ، وێ ده‌مێ لەشكەرێ خالد به‌گ تێ ئه‌لازخێ و زڤستانا خوه‌ ل پالوویێ ده‌رباس دکه‌ (1915). د سالا 1916-ێ دا حکوومه‌ت وه‌زیفەیا ئاڤاکرنا قۆناخا ئۆڤاجک ئا ده‌رسیمێ دده‌ خالد به‌گ.

خالد به‌گ ل ئۆڤاجكێ ژ پەیوه‌ندیا ده‌وله‌ت و گه‌ل ئا‌جز دبه‌. لۆما ژی ل هه‌مبه‌ری سیاسه‌تا ده‌وله‌تێ هه‌لوه‌سته‌کی ڕه‌خنه‌گری ب ئاوایه‌کێ نیشان دده‌. لۆما ژی ده‌وله‌ت ژ وێ هه‌لوه‌ستا خالد به‌گ ئاجز دبە و لۆما ژی لەشكەرێ وی پاشڤه‌ دزڤرینن.

د سالا 1918ێ دا‌ ئه‌شیره‌تێن ئه‌له‌ویان ئێرش تینن سه‌ر ئه‌شیره‌تا جبرانیان. محمەد شه‌ریف فراتێ کو نڤیسکارێ “دیرۆکا وارتۆیێ” یە، ل دەڤ حكومەتێ گلی و گازندان ژ خالد بەگ دكە‌ و دبێژه‌ کو: “خالد به‌گێ میرالای یێ جبری و خالد به‌گێ میرالایا یێ ئه‌شیرا هه‌سه‌نان ئه‌شیره‌تان چه‌کدار دکن. ب جلوومه‌رگێن کوردی ل گووندا دگه‌رن. پرۆپاگاندایا کورده‌واری دکن.

ل گووندان پرتوکێن خوه‌ یێن ب کوردی نڤیساندنه‌ و پرتوکا ئه‌حمه‌دێ خانی، مه‌م و زینێ، ل گووندان به‌لا دکن‌.”

خالید بەگ دژبەری سیاسەتێن ئەتاتورک ڕاوەستا و پەیوەندی ب شوڕشا شێخ سەعیدێ پیران ڤە کر. ڕوژا 20-01-1924 ل ئەرزەرووم هاتە دەستەسەر کرن و ڕوژا 14-04-1924 ل ژیێ 43 ساڵیدە ب فەرمانا ئەتاتورک ل بتلیسێ ل سێدارێ دا. لدوف نووچەیێن ڕوژنامێن وی سەردەمەی و تومارێن فەرمی یێن دەوڵەتا تورک، خالید بەگ ل دەف پەتێ سێدارێ ب جەلادەکێ تورک دبێژیت: ئەز ب تەنێ نیمە ل هەمبەری وەدە. ل ئێرانێ و میزۆپۆتامیا و تورکیا نەتەوەکێ مەزنێ کوردی دژی و هەمی ل پشتی من هەنە. وە ئیرۆ من لناڤ دبەن، لێ هوین زور باش بزانن کو سبەی نەڤیێن مە وە لناڤ دبەن .