بەیتی كاكە شێخ و كاكە میری بابان لە نێوان واقیع و ئەفسانەدا

عومەر ئیسماعیل مارف

لە كۆتایی سەدەی شازدەی زایینیدا، دوو برا بە ناوەكانی (كاكەشێخ و كاكەمیر) دەسەڵاتداری ناوچەكانی پشدەر و مەرگە بوون، بە جۆرێك كاكەمیر لە پشدەر و كاكەشێخ لە مەرگە فەرمانڕەوا بوو، بەڵام بەهۆی چاوچنۆكی و كەڵكەڵە و بیری فراوانخوازی، كاكەمیر بەردەوام لەهەوڵی پیلانگێڕان و دۆزینەوەی بیانویەك بوو، بۆ ئەوەی كاكەشێخی برای لەناو ببات و دەست بەسەر ناوچەی مەرگەدا دابگرێت، بۆ ئەو مەبەستەش چاوەڕێی هەلێكی گونجاوی دەكرد. دواجار لە دەرفەتێكدا لەگوندی دارەشمانە، كاكەشێخی برای دەكوژێت!1

چوارچێوەیەكی خەیاڵی و ئەفسانەیی وەرگرتووە

دوای ئەوەی رۆستەم2 ناسراو بە (فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانە 1610-1660)ی دامەزرێنەری پێنجەمین بنەماڵەی بابان گەورە دەبێت، (پیرۆزخان)ی دایكی لە رووداوەكانی رابردوو ئاگاداری دەكات، ئەویش بڕیاردەدات تۆڵەی خوێنی باوكی بكاتەوە. شەوێك لە گوندی دارەشمانە هەڵدەكوتێتە سەر كاكەمیری مامی و دەیكوژێت3.

ئەگەرچی لە چەند سەرچاوەیەكدا، لە شێوەی چیرۆك و بەیتی فۆلكلۆری و بە هۆنراوە باس لەم رووداوە كراوە، بەڵام بە هۆی زێدەڕۆیی و داتاشینی بابەتگەلی نالۆژیكی دەربارەی كوژرانی كاكەشێخ و كاكەمیر، چوارچێوەیەكی خەیاڵی و ئەفسانەیی وەرگرتووە، بەوهۆیەشەوە رێچكەی راستەقینە و زانستی لەدەستداوە. دوای خوێندنەوە و بەراوردكارییەكی ورد دەربارەی گێڕانەوەكان، پشت بەست بەچەند سەرچاوەیەكی گرنگ و باوەڕپێكراو، توانیمان بگەین بە ئەنجامێكی زانستی و بنچینەی راستی رووداوەكان.

حەیدەرشەیتان

كاتێك (سلێمانی قانونی 1520-1566) سوڵتانی عوسمانی لە ساڵی (1534)دا شاری بەغدای لەژێر دەسەڵاتی سەفەوییەكان دەرهێنا، دوای گەڕانەوەی بە كوردستاندا، (میرحاجی شێخ 1530-1534)ی كوڕی میرئیبراهیم كوڕی پیرنەزەر لە بنەماڵەی سێیەمی بابان لەگەڵ براكانیدا، (میرە سلێمان) بە مەبەستی پیرۆزبایی و نیشاندانی سۆز و گوێڕایەڵیان بۆ سوڵتان بەڕێدەكەون، بەڵام بە گەیشتنیان بۆ ناوچەی مەرگە، لەلایەن چەند كەسێك لە دانیشتوانی گوندەكە پەلاماردەدرێن و لەكاتی نوێژكردندا حاجی شێخ و میرەی برای و چەند كەسێك لەپیاوەكانیان دەكوژرێن4. جێگای ئاماژەیە، ئەو رووداوە لە بەیتی (كاكەمیر و كاكەشێخ)دا باسی كراوە و ناوی بكوژەكە بە (هەیدەرگۆران) هاتووە5، كە بە پیلانداڕێژ و بكەری سەرەكی تاوانەكە دادەنرێت. هەندێك سەرچاوە و گێڕانەوەی دەماودەمیش ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن، دواتر ناوبراو بە هۆی ئەو كارە ناڕەوایەوە بە (حەیدەرشەیتان) ناسرا.

دەرئەنجام

ئەوەی پێویستە لێرەدا ئاماژەی بۆ بكرێت و روون بكرێتەوە: رووداوەكە ساڵی (1534)دا لە گوندی مەرگە بووە، تەنانەت گۆڕی كوژراوەكان لە گۆڕستانی مەرگە بەڵگەی سەلمێنەری راستی باسەكەیە، هەروەها مێژوونووسی گەورەی كورد میرشەرەف خانی بدلیسی ئاماژەی بۆ بابەتەكە كردووە، بێگومان نووسینەوەی كتێبی شەرەفنامەش زۆر پێش لە دایكبونی (كاكەشێخ و كاكەمیر)ی كوڕانی بوداخ بەگ كوڕی میرەبەگ كوڕی شێخ حەیدەری موكرییە6. كەواتا هیچ گومان و دوو دڵی لەوەدا نییە، كە (حاجی شێخ)ی ناوبراو جیاوازە لە (كاكەشێخ)ی باوكی فەقێ‌ ئەحمەد. پێدەچێت كاكەشێخ و كاكەمیر بەناوی ئەو دوو برایەوە ناونرا بن، كە نزیكەی (80) ساڵ پێشتر بە شێوەیەكی دڕندانە كوژران، هەروەها ئەوەی زیاتر بۆچوونەكەمان پشتڕاست دەكاتەوە، هاتنی ناوی كەسێكی دیكەیە بە (حاجی شێخ) لە بنەماڵەی چوارەمی بابان، كە لەژێر سایەی (بێگەبەگ 1495-1536)ی میری ئەردەڵاندا پێگەیشتبوو ناوچەی بابانی پێسپاردبوو7، دەكاتە كوڕەزای (حاجی شێخ)ی یەكەم و لە كاتی یاخیبونەكەی شازادە (بایەزید)ی كوڕی سوڵتان سلێمانی قانونی لە باوكی، ئەویش لەگەڵ (میربوداخ بەگ 1534-1549)ی باوكیدا هاوكار و لایەنگری شازادەبوو، بەڵام دواتر و لەسەر داوای سوڵتان سلێمان، میربوداخ لەلایەن شازادە بایەزید سەر بڕا، هەرچی چارەنووسی (حاجی شێخ)ی كوڕیشیەتی لەگەڵ بایەزید پەنایان بردەبەر شا (تەهماسبی یەكەم 1524-1576)ی سەفەوی لە قەزوێن، دواتر ئەوانیش لەبەرئەنجامی رێككەوتنێكی نهێنی لە ساڵی (1562)دا لەناوبران8.

لەلایەكی دیكەوە، بوونی چەند رۆستەم ناوێك لە بنەماڵە پێشینەكانی بابان، بەڵگەیەكی دیكەی باسەكەمانە. لەو چوارچێوەیەشدا هەریەكە لە (رۆستەم)ی برای (میربوداخ 1501-1514)ی كوڕی ئەبداڵ بەگ لە بنەماڵەی یەكەم، هەروەها (رۆستەم)ی كوڕی (میر سلێمان بەگ 1519-1530)ی كوڕی پیرنەزەر لە بنەماڵەی سێیەم ناویان هاتووە(9). وەك دەردەكەوێت ناوی راستەقینەی فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانەش (رۆستەم) بوو، بێگومان ئەویش بەناوی یەكێك لەم رۆستەم ناوانەی پێش خۆی كراوە، ئەم ناوگرتنەوەیەش لەوكاتەدا بووە بە دیاردەیەكی بەرچاو لەناو بنەماڵەكانی باباندا.

ئەم بەڵگانە ئەوە دەسەلمێنن، كە بابانیەكان بۆ مانەوەی ناوی ئەو دوو برا زوڵملێكراوە، نەوە دوای نەوە، ناوی حاجی شێخ و میرەی برایان گرتۆتەوە، بەڵام رووداوەكەی سەرەتا بەهۆی دووبارەبوونەوەی ناوەكان لە بنەماڵەكانی دیكەی بابانیدا، تێكەڵاوی سەردەم و رۆژگاری (كاكەشێخ و كاكەمیر)ی باوك و مامی فەقێ‌ ئەحمەدی دارەشمانە كراوە، چونكە ئەوانیش بە رووداوی كوشتن كۆتایی بە ژیانیان هاتووە.

تەنانەت بوونی گۆڕی كاكەشێخ لەپاڵ گۆڕی هەریەكە لە (پیرۆزخان، فەقێ‌ ئەحمەد، كەیغان و میربوداخ بەگ) لە گۆڕستانی (پیربێڵ)ی باكوری خۆرئاوای گوندەكە، سەلمێنەری پیلانەكەیە لە دارەشمانە، بەڵام دواتر لەناو چیرۆكخوان و بەیتبێژ و گێڕانەوە زارەکییەكاندا بە شێوەیەكی نازانستی، رووداوەكان شێوێنراون و بەسەرهاتە راستەقینەكە نزیكەی (80) ساڵ هاتۆتە پێش و لە ئێستادا لەناو فۆلكلۆری كوردیدا بە بەیتی (كاكەمیر و كاكەشێخ) تۆمار كراوە.

سەرچاوەكان:

• 1. تۆفیق قەفتان: مێژووی حوكمدارانی بابان لە قەڵاچوالان تا دروستكردنی شاری سلیمانی 1669-1784، (بەغدا، 1969)، ل9؛ محەمەدئەمین زەكی بەگ: تاریخی سلێمانی...، ئامادەكردنی: رەفیق ساڵح، بەرگی سێیەم، چاپی دووەم، لە بڵاوكراوەكانی بنكەی ژین، چاپخانەی شڤان، (سلێمانی، 2006)، ل39.
• 2. چاوپێكەوتنی جەمال كاك ئەحمەد بەگ بابان: رۆژی پێنجشەممە (29/3/2007ز)، گوندی دارەشمانە.
• 3. محەمەدئەمین زەكی بەگ: س.پ، ل39.
• 4. ئاكۆ بورهان محەمەد: مێژووی میرنشینەكوردییەكان لەچاخی نوێدا، چاپی یەكەم، چاپخانەی چوارچرا، (سلێمانی، 2018)، ل128-129؛ قەرە چەلەبی زادە: هاتنی سوڵتان سولەیمانی قانوونی بۆ گرتنی بەغدا، وەرگێڕانی: ئەحمەد تاقانە، چاپی یەكەم، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، (هەولێر، 2006)، ل30؛ میر شەرەف خانی بدلیسی: شەرەفنامە، وەرگێڕانی: مامۆستا هەژار، چاپی سێیەم، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، (هەولێر، 2006)، ل360-361.
• 5. ئۆسكارمان: توحفەی موزەفەرییە، وەرگێڕانی: هێمن موكریانی، چاپی سێیەم، چاپخانەی ئاراس، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، (هەولێر، 2011)، ل455؛ نەوشیروان مستەفا ئەمین: بەدەم رێگاوە گوڵچنین، مێژووی سیاسی، میرایەتی بابان لە نێوان بەرداشی رۆم و عەجەمدا، بەرگی یەكەم، كتێبی سێیەم، الدار العربیە للعلوم، (بیروت، 2013)، ل233.
• 6. میر شەرەف خانی بدلیسی: س.پ، ل365: هەروەها لەبەڵگەنامەیەکی عوسمانیدا، کە لەڕۆژی (8ی جمادی الپانی 987ک) بەرامبەربە (2/8/1579)دا ئاڕاستەی میری میرانی شارەزور کراوە، فەرمان دەرچووە (بوداخ کوڕی ئەحمەد کوڕی شێخ حەیدەری موکری) بکرێت بەوالی ناوچەکانی هەولێر. بڕوانە: (عماد عبدالسلام رۆوف: دراسات وپائقیه‌ فی تاریخ الکرد الحدیپ، دار الزمان، (دمشق، 2011)، ص114-115).
• 7. مەئمون بەگی کوڕی بێگەبەگ: یاداشتەکانی مەئمون بەگ، وەرگێڕانی: صلاح نەقشبەندی، چاپی یەکەم، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، (سلێمانی، 2002)، ل40.
• 8. میر شەرەف خانی بدلیسی: س.پ، ل362؛ محەمەد سهێل تەققوش: مێژووی دەوڵەتی سەفەوی، وەرگێڕانی: شاخەوان محەمەد، چ1، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی رۆژهەڵات، چاپخانەی رۆژهەڵات، (هەولێر، 2010)، ل130؛ ئاكۆ بورهان محەمەد: س.پ، ل126-128.
• 9. میر شەرەف خانی بدلیسی: س.پ، ل359-360؛ ئاكۆ بورهان محەمەد: س.پ، ل126-128.

• بەکالۆریۆس لەمێژوودا.