جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکانی «جامانە/ نەخشەی جوگرافیا و هێمای پرسی دیكە...»

نووسینی: '''[[نەبەز گۆران]]'''

جامانە/ نەخشەی جوگرافیا و هێمای پرسی دیكە...

'''یەكەم/'''

_جامانەی زاگرۆس نشینی...

ئەوەی لێرەدا جێگەی شرۆڤەیە، پیت وهێماكەی سەر جامانەیە. دیدگایەك هەیە دەركەوتەی ئەم پیتە لە شێوەی دامەزراوەی ئاینیدا گرێدەدات بە میتانییەكانی سەرێ كانی، بەڵام ڕاستییەكەی ئەوەیە، ئەم هێمایە دێرینترە و لە گوندنشینی زاگرۆسییەوە دەگوازرێتەوە بۆ قۆناغی هۆریاییەكان و پاشان دوای سێ‌ قۆناغ جارێكی دیكە لە میتانییەكاندا دەردەكەوێتەوە. ئێمە شرۆڤەكەمان گرێدەدەین بە تێگەیشتنە میتانییەكەوە، كە ئەو هێمای شێوە خاچە، دەبێتە سێ‌ بنەما.  

"مرۆڤ و ژیان و مردن/ مرۆڤ و ژیان و خوداكان/ مرۆڤ و چاكە و خراپە/ مرۆڤ و ..هتد." ئەم هێمایە وەك سێ‌ كۆڵەكەی بنەڕەتی ئایینی و ژیاری بینراوە. دواتر لە ئایینی یەكتاپەرستی زەردەشتیدا، ئەم هێمای سێ‌ بنەمایە دەبێتە بنەوانی ئایینەكە و، زمانی چاك و بیركردنەوەی چاك و ئاكاری چاكی، لەسەر بونیاد دەنرێت، ئەمما ڕیشەكەی لەناو گەلی ئێمەدا قوڵترە و لە پەرستگاكەی خەرابەڕەشدا خۆی دەنوێنێت.(تێبینی: كاتێك موغەكانی شاری ئورمییە لە ڕێگەی ئەستێرە ناسییەوە، لە دایكبوونی مەسیح كەشف دەكەن و دەچن بۆ ئۆرشەلیم، لەگەڵ خۆیاندا بەشێك لەو كولتوور و هێماسازیییە دەگوازنەوە بۆناو ئایینی مەسیحی، ئەم هێمایە كە دواتر دەبێتە خاچی مەسیحی و دەبێتە هێمای كڵاوی قەشەكان، ڕیشەكەی لێرەیە و لە خاكی زاگرۆسەوە بونیاد نراوە. بۆ زیاتر تێگەیشتن لە دۆزینەوەی مەسیح لە ڕێگەی موغەكانی زاگرۆسەوە كە گەلی ئۆرشەلیم ئاگادار دەكەنەوە لە لەدایكبوونی پەیامبەرێك، بگەڕێوە بۆ ئینجیلەكان و كتێبی قەشەكان.) بەڵام لە هەوری ژندا، ئەم هێمایە سێكوچكەكەیە. كە لە ئایینی میتانیدا، دەبێتە چنگاڵەكەی دەستی خوداوەندە میترای دایك، كە ئەویش لە پەرییە مەزنەكەی _دیڤا_وە وەریگرتووە.(هەوری، چنینێكی تایبەتی هۆریاییە. سەر بە جلوبەرگی دایكە، هێماسازە، ساڵنامەی دێرینی زاگرس نشینی تێدا نەخشكراوە و لە كتێبی، ڕیشە مێژووییەكانی گوتاری مانەوە، سەرنجی لەسەر دراوە.)

كەوایە، دایكەكان بەم هێمایە لەسەر جامانە، ئایدیاییەكی پیرۆزی سێ‌ بنەمایی زاگرۆس نشینیمان بۆ دەكێشن، كە پەیوەندیان بە ژیان و ئاسمان و مرۆڤەوە هەیە، كە لەو قۆناغانەدا هێمای پیرۆزی مرۆڤی ئەم خاكە بوون. بەم پێیە، نەخشەی جامانەكەی زاگرۆس، تا ئێستا چوار دیمەنی بۆ كەشفكردوین، یەكەم: ڕووبارەكان، دووهەم، شاخ، سێهەم، گوڵەگەنم، نان. چوارەم: هێمایەكی پیرۆز. هەرچواریشیان پێكەوە هەڵگری كولتوورێكن. دەمێنێتەوە سەر هێڵی سنوورەكانی نەخشەكە.  

'''دووهەم/'''

_جامانەی خواروی میزۆپۆتامیا...

دوو هێڵەكەی جامانەی خواروی میزۆپۆتامیا، هەمان دوو ڕووبارەكەن. كە لە لاوژەكانی ئەواندا دوو ڕووباری پیرۆزن و لە شاخە پیرۆزەكانەوە هاتوونەتە خوارەوە. چونكە باوەڕمەندی خواروی میزۆپۆتامیا: شاخەكان، جگە لەوەی سەرچاوەی ڕووبارەكانن، سەرچاوەی خوداوەندە_ئوتو_ی خۆرن و ژیان لە نێوان شاخەكانەوە دەردێت. هەر ئەم هێمای پیرۆزییە وادەكات، شێوەی زەكورەكان _پەرستگەكانیان. لە شێوەی شاخدایە و لەسەر بەرزایی دروستیان كردون. لە فەرهەنگ و ئایینی خواروی میزۆپۆتامیا گەلە پیرۆزەكە لەناو شاخەكاندایە، خوداكان لە بەرزایی لوتكەی شاخەكانەوە نزیكن. بەهەشتیش هەر لەوێیە و مرۆڤ یەكەمجار لەناو ئەو شاخانە و باخە بەهەشتییەكاندا دروستكراوە و هەمیشە نیگای پیرۆزیی لە شاخەكان نابڕن و خۆیانی پێوە گرێدەدەن.  

پاش ئەم دوو ڕووبارە، لە نەخشەی جامانەی خواروی میزۆپۆتامیا، نێوانی دوو ڕووبارەكە شاخ نییە، شەپۆلە، پەشۆلی ڕووبارەكان یان تەپۆڵكەی بەرزو نزم، كە سروشتی ناوچەكەی ئەوان ئەو تەپۆڵكانەی تێدایە دیاری دەكات. لە بەشی ئەوبەری جامانەش، چەند جۆر هێمامان پیشان دەدەن. یەكیان تۆڕی ماسیگرتن، كە هێمایە بۆ ئەوانەی لە كەنار دوو ڕووبارەكە دانیشتون و سەرقاڵی ماسیگرتن بوون، هێمایەكی ترمان دەدەنێ‌، لەبری تۆڕەكە، ماسی بچكۆلە بچكۆلەیە، كە ئەمەشیان پاتەكردنەوەی بەرهەمی سەرەكی خۆراكی ئەو گەلەیە لە نزیك ڕووبارەكانن، هێمایەكی دیكە دەبینین، كە ئەستێرەی ورد وردە، ئەمەیان هەمان هێمای خوداوەندە دایكە و، جارێكی دیكە دایكەكانی خواروی میزۆپۆتامیا، هێما پیرۆزەكەی خۆیان بیرناچێت و لەسەر نەخشەی جوگرافیای جامانە دەیكێشن. بەڵام سنووری جامانەی خوارو، گوڵەنگ، گوڵە ئەستێرە نییە. ڕیشاڵە. ڕیشاڵەكان هێمان بۆ ئەو قامیشەڵانانەی كەنار ڕووبارەكە و لە هەمان كاتیشدا دەبێت ڕێشاڵەكان، بە پێی ساڵنامەی خواروی میزۆپۆتامیا بێت، لە ساڵێكدا چەند ڕۆژ هەیە، ئەوەندە ڕیشاڵی بۆ بكرێت، گۆشەكانیش بۆخۆیان دەبنە گۆشەی چوار وەرزەكە بەبێ‌ هیچ هێمایەكی دیاریكراو.(تێبینی: ئێستا نەخشەی جامانەكان تێكدراون بەسەریەكدا و چەندین شتی زیادەی خراوەتە سەر كە هیچ مانای نییە و، شێوەی تێكەڵكردنەكە بە جۆرێكی ناڕێك كراوە، بەبێ‌ ناسینەوەی نەخشەی جوگرافیاكان، هەر گەلە و لە خۆیەوە شێوەیەك بەكار دەهێنێت، بەبێ‌ ئەوەی هێماكانی ناوی بناسێت.)

ئەگەر لە هزری مرۆڤدا پەرییەكان، هەمیشە بەرگی سپیان لەبەردا بێت دژەكەیان كە شەیتانی خراپەكارە بەرگی ڕەشی لەبەركرابێت، هێمایەكە دێرینەكان لە هزری ئێمەدا چەسپاندویانە، پەرییەكان نوێنەرایەتی پاكی و بێگەردی دەكەن و، یەكەمین پەری لە ئایدیای ئایینی زاگرۆس نیشندا خۆی دەردەخات، پەرییەكی بەرگ سپی، ڕووناكە، بەناوی _دێڤا_ كە ئەم پەرییە مێیە، خولقێنەری مرۆڤە. دایكی ڕووناكییەكانە و ناوەكەشی واتە، ڕووناكی، دواتر لە ئایینی میتانیدا، دەبێت بە خوداوەندە میترای دایك و لە ئایینە یەكتاپەرستەكاندا، لە شوێنێك دەبێت بە حەوا، لە شوێنێك دەبێت بە مەرییەم، لە شوێنێك دەبێت بە خەدیجە، كە هەر هەموویان پاتەكردنەوەی یەكەمین پەرین لە قۆناغی جیاجیادا، كە نوێنەرایەتی دایكی پاك و پیرۆز دەكەن و هێمای سپییەتی هەڵدەگرن. لە خواروی میزۆپۆتامیاش، ئینانا و عەشتار و هتد، هەڵگری هەمان سیفەتن.(بەنیاز نین، زۆر لەسەر ڕیشە مێژوویەكی ڕەنگی سپی و ڕەش بە تەواوتی شرۆڤە بكەین.)

لەوە تێدەگەین جامانەی ڕەش وسپی چینێكی گشتیمان بۆ دیاری دەكات، كە هەریەك لە ڕەنگەكانی هێمایە بۆ دەسەڵاتێكی دووانەیی، كە پێكەوە بنەمای یەكەمی ژیانن و خێزان و كۆمەڵگەیان لێوە دروست دەبێت.  

ڕەنگی كەسك و سپی، ڕەنگی جوتیار و دایكە. لە بەرامبەردا، ڕەنگی شین و سپی، ڕەنگی ماسیگرەكانی كەنار ڕووبارەكان و دایكە. دەكرێت وەك گریمانە بڵێین: دایك هوشیارە بەوەی هیچكات دەسەڵاتە ڕاستەقینەكەی خۆی لەبیرنەكات. ئەگەر ڕەنگی ڕەش هێمای پیاوبێت، لە بەرامبەردا دایك سپییە، ئەگەر ڕەنگی سەوز هێمای نوێبوونەوە و دەستپێكردن بێت، دایك بەشدارە تێیدا، ئەگەر ڕەنگی شین هێمای ڕووبار و ئاسمان و پایەیەكی بنەڕەتی ژیان بێت كە ئاوە، دایك لە هەمان شوێندا ئامادەیی هەیە. ئەگەر ڕەنگی سوور پیرۆزبێت و هێمای ئایین پەروەری و ڕاهیب و پەرستگە و پیرۆزەكان بێت، دایك لەناو ئەم پانتایەشدا لەگەڵ پیرۆزییەكەدا بوونی خۆی پاتە دەكاتەوە. بە هزری دێرینەكان، جامانە بە ڕەنگەكانیدا چینە كۆمەڵایەتییەكانمان بۆ دەست نیشان دەكات و ئەركێكی دیكە دەبەخشێت بەو نەخشە پڕ لە هێمایەی، هەم شوێن، هەم سنووری دیاریكراو، هەم چین دەخاتە ڕوو.(بەنیازی زیاتر ڕوونكردنەوە نین لەسەر ڕیشە ناسی ڕەنگەكان، ئەوە ئەركێكی دیكەیە.)

'''دواجار جامانە ئەم خاڵانە ڕووندەكاتەوە:'''