جامانە/ نەخشەی جوگرافیا و هێمای پرسی دیكە...
نووسینی: نەبەز گۆران
جامانە/ نەخشەی جوگرافیا و هێمای پرسی دیكە...
دێرینەكانی میزۆپۆتامیا، بە زاگرۆس نشین و خواروی میزۆپۆتامیا، سەرنجڕاكێشن. بانگمان دەكەن بۆناو جیهانێكی پڕ لە هێما، ئەگەر هوشیارییەكی بنەڕەتیمان لەسەر ئەو كێڵگەیە نەبێت ئەوان چاندیان، كەمێك سەخت دەكەوێتەوە بۆمان، بزانین چیان بۆ جێهێشتووین و بە هێما سازییەكانیان، چیمان پیشان دەدەن.
جامانە، وشەیەكی دێرینە و ڕیشەكەی لەناو زمانی هۆریاییدایە.(هۆریاییەكان بناغەی كولتوور و شارستانییەتی زاگرۆس نشینن، بۆئەوەی ڕیشە كولتوورییەكانی خۆمان بناسین، دەبێت هۆریاییەكان وەك بنەوان بناسین.) هێشتا وشەكە، دوای حەوت هەزارساڵ، لەناو لقە زمانی هەورامی و لوڕیدا، ئامادەیی هەیە. واتا ڕاستەقینەكەی ئەمەیە: "شوێنی ئێمە! كەوایە ناوەكە بانگمان دەكات بۆ شوێن، جوگرافیا، بۆ ئەوەی بزانین جوگرافیای نیشتەجێبوونی ئێمە كوێیە، دەتوانین لەسەر نەخشەی جامانەیەك بۆی بگەڕێین، بەڵام بە زمانی هێماسازی.(تێبینی: ساڵانی پێشوو بە كورتی لەمبارەیەوە سەرنجێكم نووسی، لە كتێبی ڕیشەمێژووییەكانی گوتاری مانەوەدا، لەسەر كۆمەڵێك هێمای گرێدراو بە مانەوە لەسەریان وەستاوم و خوێنەر دەتوانێت لەو كتێبەدا زیاتر بخوێنێتەوە، لێرەدا لەسەر شرۆڤەی نەخشەی ناو جامانە دەوەستم.)
جامانە، ئیشی دایكە/ ژن. پڕە لە وردەكاری، چنین بە شێوە گشتییەكەی، بەرهەمی ماڵە، واتە: قۆناغی نیشتەجێبوونی گوند و لە سەردەمی خوداوەندە دایك بناغەكەی داڕێژراوە. یەكێك لە ئیشەكانی ئەو مرۆڤە پڕ لە هێمایە_دایك_ چنینە. جامانەش وردەكارییەكانی ئەم مرۆڤەیە، هەوری و شاڵ و جاجم و مشكی و هتد، سەر بەو قۆناغە كولتوورییەن لە گوندنشینی زاگرۆسەوە دەگوازرێنەوە بۆ ناو شارستانییەتی شارنشینی. بۆئەوەی ئەم نەخشەیە شرۆڤە بكەین، تێبنییەكە دەكەین بە دوو بەشەوە تاكو لای خوێنەر ڕوونبێت.(دوو وێنەی جیاوازیش دادەنێین، بۆ زیاتر تێگەیشتن.)
یەكەم/
_جامانەی زاگرۆس نشینی...
هێماكانی جیاوازن، ئێمەی كورد دەبێت هوشیاربین بەوەی ئەم فۆڕمە لە جامانە بەكاربهێنین، چونكە كۆی هێماكانی ئاماژەی ڕوونن بۆ جوگرافیای شوێنەكەمان و، هەزاران ساڵ پێش ئێستا، دایكەكانی بناری زاگرۆس پێیان گوتین: بەم شێوە جامانەیەدا بزانن ئێوە كێن و خاكەكەتان كوێیە و ڕیشەكەتان چییە.
سەیری نەخشەكە دەكەین: دوو هێڵی ڕاست لەسەرەوە بۆ خوارەوە درێژ دەبنەوە، هێمان بۆ دوو ڕووبارەكە، دیجلە و فۆرات، كە سەرچاوەكانیان كێوەكانی زاگرۆسن. هەتاكو سەردەمی ئاشوورییەكان، لە زۆر دەق و لاوژەی جێماودا، پێیان وتراوە: نەهر. ناوی گەلی نەهری: بەواتای، گەلی سەرچاوەی دوو ڕووبارەكە دێت. ئێستا لە باكووری كوردستان ئەو گەلە هەر بەو ناوە دێرینەوە ماوەتەوە.(هەندێك پێیانوایە وشەكە عەرەبییە، بەڵام وشەكە هی گەلانی میزۆپۆتامیاییە و لە ڕێگەی زمانی ئارامییەوە گوازراوەتەوە بۆ زمانی عەرەبی. هەرچۆن پیتی ئارامی كرا بەپیتی عەرەبی، زۆرێك لە وشەكانی دیكەش توشی ئەو دۆخی تەعریب بوونە بوون. پیتی ئارامی لەسەردەمی ساسانییەكاندا لە ڕێگەی قەشەكانەوە هاتووەتە ئەم ناوچەیە، گەلانی كورد و فارس و بلوج و ئازەر و عەرەب، كاتێك ئەم پیتە بەكاردەهێنن و دەست لە پیتە دێرینەكانی میزۆپۆتامیا هەڵدەگرن، بەهۆی كاریگەری هێزی زمانی ئارامییەكانەوەیە، كە پیتەكە و زمانەكە لەناو جەوهەری مەسیحییەتەوە دێتە دەر.)
دوو ڕووبارەكە لەناو جامانەكەدا بنەڕەتین و داریكراون. لە نێوان دوو ڕووبارەكەدا، بۆ زاگرۆس نشین، هێمایەك هەیە، هێماكە گەر بە سەریەكەوە تەماشای بكەیت، زنجیرە شاخ دەردەكەوێت، كە واتای ئەوەیە، دوو ڕووبارەكە لەناو ئەو زنجیرە شاخانەی زاگرۆسەوە هەڵدەقوڵن و دێنە دەرەوە. بەڵام ئەگەر بە جیاجیا یانی: ستوونی لێی وردبیتەوە، گوڵە گەنمێك دەردەكەوێت، ئەمەش هێمایە بۆ ئەو قۆناغەی گوندنشینی زاگرۆس كە چاندنی دۆزییەوە و، گەنم، وەك بنەڕەتیترین خۆراكی مرۆڤ دانراوە و هێمایەكی پیرۆزە. لە هەردوو دیوەكەدا، جامانەی زاگرۆسی، هێماكانی هەمووی ئاماژەن بۆ پیرۆزی، چ ڕووبارەكان، چ كێوەكان، چ گوڵە گەنمەكان. كە هەر سێكیان پێكەوە، گرێدراون بە ژیانەوە، پیرۆز تەماشاكراون.
لە بەشی فراوانی جامانە زاگرۆسییەكەدا، جۆرێك لە خاچ دەبینین. وەك ئەوەیە، بەردێكی درێژ بخەیتە سەر بەردێكی ئاسۆیی. ئەم هێمایە مێژووییەكی قوڵی هەیە، لە شێوەی پیتی_T_ئینگلیزییە. بۆئەوەی ڕیشەكەی بناسین، دەبێت تەماشای ئەو پەرستگەیەی خرابەڕەشە بكەین، كە لە نزیك شاری ئورفا دۆزرایەوە. پەرستگەكە هی دوانزەهەزار ساڵ پێش ئێستایە. شێوەی هێلكەییە، دوانزە پایەی تێدایە و بەشێك لەو پایانە هێمای پیتی تی ییە. دوانزە پایەكە، دوانزە پەرییە پیرۆزەكەی زاگرۆسن و هەریەكەیان سەر بە مانگێكە، دواتر ئەم دوانزەیە، دەبێت بە دوانزە موغەكەی ئورمییە، پاشان لە ئاینی ساماییەكاندا دەبێت بە دوانزە كوڕەكەی یەعقوب و پاشان دەبێت بە دوانزە هاوڕێكەی مەسیح و ...هتد تا جارێكی دیكە مۆتۆلۆژیاكە دەگەڕێتەوە بۆ زاگرۆس نیشین و دەبێت بە دوانزە سوارەی مەریوان و هتد...لێرەدا لەسەر دوانزەكە ناوەستین. (تێبینی: شرۆڤەی پەرستگەكە ناكەین، لە كتێبی ڕیشە مێژووییەكانی گوتاری مانەوەدا لە بەشی پەرستگەكان سەرنجی لەسەر دراوە.)
ئەوەی لێرەدا جێگەی شرۆڤەیە، پیت وهێماكەی سەر جامانەیە. دیدگایەك هەیە دەركەوتەی ئەم پیتە لە شێوەی دامەزراوەی ئاینیدا گرێدەدات بە میتانییەكانی سەرێ كانی، بەڵام ڕاستییەكەی ئەوەیە، ئەم هێمایە دێرینترە و لە گوندنشینی زاگرۆسییەوە دەگوازرێتەوە بۆ قۆناغی هۆریاییەكان و پاشان دوای سێ قۆناغ جارێكی دیكە لە میتانییەكاندا دەردەكەوێتەوە. ئێمە شرۆڤەكەمان گرێدەدەین بە تێگەیشتنە میتانییەكەوە، كە ئەو هێمای شێوە خاچە، دەبێتە سێ بنەما. "مرۆڤ و ژیان و مردن/ مرۆڤ و ژیان و خوداكان/ مرۆڤ و چاكە و خراپە/ مرۆڤ و ..هتد." ئەم هێمایە وەك سێ كۆڵەكەی بنەڕەتی ئایینی و ژیاری بینراوە. دواتر لە ئایینی یەكتاپەرستی زەردەشتیدا، ئەم هێمای سێ بنەمایە دەبێتە بنەوانی ئایینەكە و، زمانی چاك و بیركردنەوەی چاك و ئاكاری چاكی، لەسەر بونیاد دەنرێت، ئەمما ڕیشەكەی لەناو گەلی ئێمەدا قوڵترە و لە پەرستگاكەی خەرابەڕەشدا خۆی دەنوێنێت.(تێبینی: كاتێك موغەكانی شاری ئورمییە لە ڕێگەی ئەستێرە ناسییەوە، لە دایكبوونی مەسیح كەشف دەكەن و دەچن بۆ ئۆرشەلیم، لەگەڵ خۆیاندا بەشێك لەو كولتوور و هێماسازیییە دەگوازنەوە بۆناو ئایینی مەسیحی، ئەم هێمایە كە دواتر دەبێتە خاچی مەسیحی و دەبێتە هێمای كڵاوی قەشەكان، ڕیشەكەی لێرەیە و لە خاكی زاگرۆسەوە بونیاد نراوە. بۆ زیاتر تێگەیشتن لە دۆزینەوەی مەسیح لە ڕێگەی موغەكانی زاگرۆسەوە كە گەلی ئۆرشەلیم ئاگادار دەكەنەوە لە لەدایكبوونی پەیامبەرێك، بگەڕێوە بۆ ئینجیلەكان و كتێبی قەشەكان.) بەڵام لە هەوری ژندا، ئەم هێمایە سێكوچكەكەیە. كە لە ئایینی میتانیدا، دەبێتە چنگاڵەكەی دەستی خوداوەندە میترای دایك، كە ئەویش لە پەرییە مەزنەكەی _دیڤا_وە وەریگرتووە.(هەوری، چنینێكی تایبەتی هۆریاییە. سەر بە جلوبەرگی دایكە، هێماسازە، ساڵنامەی دێرینی زاگرس نشینی تێدا نەخشكراوە و لە كتێبی، ڕیشە مێژووییەكانی گوتاری مانەوە، سەرنجی لەسەر دراوە.)
كەوایە، دایكەكان بەم هێمایە لەسەر جامانە، ئایدیاییەكی پیرۆزی سێ بنەمایی زاگرۆس نشینیمان بۆ دەكێشن، كە پەیوەندیان بە ژیان و ئاسمان و مرۆڤەوە هەیە، كە لەو قۆناغانەدا هێمای پیرۆزی مرۆڤی ئەم خاكە بوون. بەم پێیە، نەخشەی جامانەكەی زاگرۆس، تا ئێستا چوار دیمەنی بۆ كەشفكردوین، یەكەم: ڕووبارەكان، دووهەم، شاخ، سێهەم، گوڵەگەنم، نان. چوارەم: هێمایەكی پیرۆز. هەرچواریشیان پێكەوە هەڵگری كولتوورێكن. دەمێنێتەوە سەر هێڵی سنوورەكانی نەخشەكە.
نەخشەی جامانەی زاگرۆسی، سنوورەكەی وردەكارانەیە. دایك بیری نەچووە پیرۆزی خۆی تێدا دەربخات. مەبەستم ئەوەیە بڵێم: جامانەی زاگرۆسی ڕیشاڵی نییە، گوڵەنگی بچوك و گەورەی هەیە. گوڵەنگە بچوكەكانی هەر چوارلای سنووری جامانە، دەبێت ژمارەكانیان هاوتا بكرێن بە ژمارەی هەفتەكانی ساڵی هەتاوی.(تێبینی: ئێمەی زاگرۆس نشین، ساڵنامەمان هەتاوییە، نەوەی ڕووناكی خۆر و ژیانین، وەك سۆمەری و بابلی و خواروی میزۆپۆتامیا نین، ساڵنامەكەمان مانگی بێت و بەسترابێت بە دایكە مانگی خواروی میزۆپۆتامیاوە، بە پێچەوانەوە، ساڵنامەی ئێمە نێرە، خوداوەندە دێرینی خۆری گەلانی كۆنە، جێگر و پتەوە، لەكاتی خۆیدا دەجوڵێت و هیچ كەمی و زیادی نییە، ژیان بەخشە، ئەوە ڕووناكی بە مانگ دەدات، وەك مانگ ناجێگیرنییە.)
لە ساڵی هەتاویدا چەند هەفتە هەیە، سنوورەكانی جامانە هێندە گوڵەنگی بچوك پێوە بێت. لە هەرچوار گۆشەی سنوورەكانیدا، چوار گوڵەنگی گەورەی پێوەیە، كە هێمان بۆ چوار وەرزەكە. ئێمە بە سنووری نەخشەی جامانە و گوڵەنگەكانیدا دەزانین، ساڵی دێرینی زاگرۆسی چەند هەفتەیە و چەند وەرزە. لە پاڵ ئەمەدا، گوڵەنگ هێمایە بۆ دایك، چونكە: پێیگوتراوە: گوڵە ئەستێرە. ئەستێرەش هێمای دایكە، كە دواتر لە خواروی میزۆپۆتامیا بوو بە ئینانا وعەشتار. ئەم ئەستێرەیە كە هێمای گوڵە ئەستێرەی سەر جامانەی زاگرۆسییە، لە گوندنشینییەوە بووە بە هێمای دایك. دواتر كە ئایینی یەكتاپەرستی دروست دەبێت، لە تەوراتدا دەبێت بە هێمای ئایینی یەهودی و ناوی دەنرێت ئەسێترەكەی پاشا داود. هەمان ئەم هێمایە لەگەڵ هێمای مانگی خواروی میزۆپۆتامیا كە ناوی _سین_ە، دەگوازرێتەوە بۆ ئایینی ئیسلام و لەسەر منارەی هەموو مزگەوتێك ئەو دوو هێمایە پێكەوە هەیە، كە سەرەتای شارنشینی هەردووكیان هێمابوون بۆ خوداوەندە دایك و، پاشان بوون بە هێمای نێرو مێ، چونكە مەردۆخی بابلی، كودەتای كرد بەسەر دایكدا و مانگی لێسەندەوە و تەنها ئەستێرەی پێبەخشی. (ئەمە بابەتێكی ترە لێرەدا لەسەری ناوەستین.)
دایكەكانی زاگرس بەم هێمایانەی سەر جامانە، زۆر بە ڕوونی شوێنەكەمان و پیرۆزییەكانمان و بەشێك لە بنەما بنەڕەتییەكانی ژیان و ئایینە دێرینەكانیان بۆ گواستینەوە، بۆیە ئێستا ئَێمە دەتوانین بە ڕاخستی جامانەیەك بزانین خەڵكی كوێین و ڕیشەكانمان لە كوێوە سەرچاوە دەگرێت.((دواتر باسی شێوەی بەستن و هێمای ڕەنگەكانیش شرۆڤە دەكەین.)) بەڵام وەك نائاگاییەك كە سەرنجڕاكێشە بابەتێكی لادەر باسدەكەم:"جارێكیان لە پیاوێكم پرسی: مامە تۆ هەمیشە جامانەیەك بەسەر سەرتەوەیە، ئەو شێوە بەستنە هێمای چییە؟ ئەو ڕەنگە هی چ چینێكە؟ چ گەلێك ئەم جامانەیەی دروستكردووە؟ دوو پرسیارەكەی تری نەزانی، بۆ پرسیاری سێهەمیش وتی: عەرەبەكان دروستیان كردووە! نیگەران بووم، لەبەرخۆمەوە وتم: تۆ تەماشای ئەم مرۆڤە بكە زۆربەی كاتەكان جامانەیەك بەسەر سەریەوەتی، نە هێمای ڕەنگەكەی دەناسێت، نە هێمای شێوە بەستنەكەی، نە دروستكەرەكەی، كۆمەڵگەیەكی پەراوێزخراوی ناو بیابان لە كوێ و شاخ لە كوێ و ڕووباری لە كۆی و هێماكانی دیكەی سەر جامانە لە كوێ! خۆنەناسین كێشەكەی لەوەدایە تەنانەت وا لە مرۆڤەكە دەكات جگە لە خۆی، جلوبەرگەكەی خۆیشی نەناسێت، هەموو شتێكی خۆی گرێدەدات بە ئەویترەوە و ئەویتری داگیركەریش سود لەم ناهوشیارییە دەبینێت و داهێنانەكە دەكات بە موڵكی خۆی، تا ئەو كاتەی نەخشەكە دەناسرێت و جارێكی دیكە دەگەڕێتەوە بۆ ماڵە ڕاستەقینەكەی."
دووهەم/
_جامانەی خواروی میزۆپۆتامیا...
خواروی میزۆپۆتامیا مەبەستم، سۆمەری، ئەكەدی، ئاشووری، بابلی یە. كە سیانیان لەسەر فەرهەنگی سۆمەری دەژین و فەرهەنگ و كولتوورەكەی ئەوگەلە دەكەن بە ژێرخانی شارستانییەتەكەیان. هەرچۆن سەروی میزۆپۆتامیا و زاگرۆس نشینی بناغەكەی هۆریاییە، خواروی و میزۆپۆتامیاش بناغەكەی، سۆمەرییە. ئێمە بۆ ئەوەی هێماكانی جامانەی خواروی میزۆپۆتامیا بناسین، گرنگی بە فەرهەنگی سۆمەری دەدەین.
دوو هێڵەكەی جامانەی خواروی میزۆپۆتامیا، هەمان دوو ڕووبارەكەن. كە لە لاوژەكانی ئەواندا دوو ڕووباری پیرۆزن و لە شاخە پیرۆزەكانەوە هاتوونەتە خوارەوە. چونكە باوەڕمەندی خواروی میزۆپۆتامیا: شاخەكان، جگە لەوەی سەرچاوەی ڕووبارەكانن، سەرچاوەی خوداوەندە_ئوتو_ی خۆرن و ژیان لە نێوان شاخەكانەوە دەردێت. هەر ئەم هێمای پیرۆزییە وادەكات، شێوەی زەكورەكان _پەرستگەكانیان. لە شێوەی شاخدایە و لەسەر بەرزایی دروستیان كردون. لە فەرهەنگ و ئایینی خواروی میزۆپۆتامیا گەلە پیرۆزەكە لەناو شاخەكاندایە، خوداكان لە بەرزایی لوتكەی شاخەكانەوە نزیكن. بەهەشتیش هەر لەوێیە و مرۆڤ یەكەمجار لەناو ئەو شاخانە و باخە بەهەشتییەكاندا دروستكراوە و هەمیشە نیگای پیرۆزیی لە شاخەكان نابڕن و خۆیانی پێوە گرێدەدەن.
پاش ئەم دوو ڕووبارە، لە نەخشەی جامانەی خواروی میزۆپۆتامیا، نێوانی دوو ڕووبارەكە شاخ نییە، شەپۆلە، پەشۆلی ڕووبارەكان یان تەپۆڵكەی بەرزو نزم، كە سروشتی ناوچەكەی ئەوان ئەو تەپۆڵكانەی تێدایە دیاری دەكات. لە بەشی ئەوبەری جامانەش، چەند جۆر هێمامان پیشان دەدەن. یەكیان تۆڕی ماسیگرتن، كە هێمایە بۆ ئەوانەی لە كەنار دوو ڕووبارەكە دانیشتون و سەرقاڵی ماسیگرتن بوون، هێمایەكی ترمان دەدەنێ، لەبری تۆڕەكە، ماسی بچكۆلە بچكۆلەیە، كە ئەمەشیان پاتەكردنەوەی بەرهەمی سەرەكی خۆراكی ئەو گەلەیە لە نزیك ڕووبارەكانن، هێمایەكی دیكە دەبینین، كە ئەستێرەی ورد وردە، ئەمەیان هەمان هێمای خوداوەندە دایكە و، جارێكی دیكە دایكەكانی خواروی میزۆپۆتامیا، هێما پیرۆزەكەی خۆیان بیرناچێت و لەسەر نەخشەی جوگرافیای جامانە دەیكێشن. بەڵام سنووری جامانەی خوارو، گوڵەنگ، گوڵە ئەستێرە نییە. ڕیشاڵە. ڕیشاڵەكان هێمان بۆ ئەو قامیشەڵانانەی كەنار ڕووبارەكە و لە هەمان كاتیشدا دەبێت ڕێشاڵەكان، بە پێی ساڵنامەی خواروی میزۆپۆتامیا بێت، لە ساڵێكدا چەند ڕۆژ هەیە، ئەوەندە ڕیشاڵی بۆ بكرێت، گۆشەكانیش بۆخۆیان دەبنە گۆشەی چوار وەرزەكە بەبێ هیچ هێمایەكی دیاریكراو.(تێبینی: ئێستا نەخشەی جامانەكان تێكدراون بەسەریەكدا و چەندین شتی زیادەی خراوەتە سەر كە هیچ مانای نییە و، شێوەی تێكەڵكردنەكە بە جۆرێكی ناڕێك كراوە، بەبێ ناسینەوەی نەخشەی جوگرافیاكان، هەر گەلە و لە خۆیەوە شێوەیەك بەكار دەهێنێت، بەبێ ئەوەی هێماكانی ناوی بناسێت.)
بەم دوو جۆر نەخشەیەدا بۆ ئێمە ڕوونە:
جامانەی زاگرۆس نشینی ئەم هێمایانەی تێدایە: دوو ڕووبار، شاخ، گوڵە گەنم، سێ پایەكە، كە لە شێوەی پیتی تی ئنیگلیزییە، گوڵەنگ، یان گوڵە ئەستێرە. جامانی خواروی میزۆپۆتامیا ئەم هێمایانەی تێدایە: دوو ڕووبار، شەپۆل، یان تەپۆڵكەی بەرز و نزم، ئەستێرە، یان ماسی بچوك و تۆڕ. ڕیشاڵی سنوورەكان. هەردوو نەخشەكە بەڕوونی لەیەكتری جیان.
سێهەم/
وەستان لەسەر ڕەنگەكان و شێوە بەستنەكان
_شێوەی بەستنی جامانە هێماسازە. بە شێوە بەستنەكەدا جارێكی دیكە پێداگری دەكرێت لەسەر شوێنی نیشتەجێ بوون و ژیان. ئەم شێوە بەستنە دەبێت بە چوار بەشی بنەڕەتییەوە،
بەشی یەكەم: شێوەی بەستنی زاگرۆسی و شاخ نشینی:
_1_لە ناوچەی نەهرییەوە وەرە بۆ ناوچەی بارزان، لەوێوە بە ناوچە شاخاوییەیكاندا بڕۆ بۆ هەورامان و شێوەی بەستنی مشكی، پاشان بچۆ بۆ هەجیج و هەتا ناوچەكانی شاخی بێستون، هەموو ئەم ناوچە شاخاویانە، شێوەی بەستنەكەیان گرێدراوە بەسەر یەكەوە، وەك تێكەڵكردنی پەنجەی دوو دەست، لوتكە و بەرز و نزمی زۆری تێدایە و دواجار، بە فۆڕمە گشتییەكە هێمای شاخ و لوتكەكان دەردەكەوێت. ئەم شێوە بەستنە، ئاماژەیە بۆ كەسێك لەناو شاخ نشینیدا دەژیت، بۆ نمونە: تەماشای شێوەی بەستنی، مشكی هەورامییەك، یان جامانەیەكی بارزانی، یان ناوچە شاخاوییەكانی باكوور بكە، شێوەیەكەیان پێماندەڵێن: ئێمە لەناو شاخەكاندا نیشتەجێین و لە هەمان كاتیشدا، پتەو و یەكگرتوو دەیبەستن. كە هێمایە بۆ ئاستە كۆمەڵایەتی و شێوە ژیانەكەیان. بەستنەكەیان شلوشێواو نییە، پتەوە، جۆرێكە لە پێكەوە بوون و چوون بەناویەكدا، كە جگە لە شوێنی نیشتەجێ بوونەكەی، ئاستە پتەوە كۆمەڵایەتییەكەش پیشان دەدات.(تێبینی/ بەنیاز نین لەسەر كڵاو شرۆڤە بكەین، لە زاگرۆسدا زیاد لە شەست و پێنج جۆر كڵاو هەیە، هەر كڵاوێك هێمای لەسەر كێشراوە كە پەیوەندی بە زاگرۆس نشین و ڕابردووە قوڵەكەیەوە هەیە، پێویستی بەوەیە بە وردی لە كاتی دیكەدا، شرۆڤەی بەشێك لە هێماكانی سەر كڵاویش بكرێن.)
_2_ لەو سنوورە دێینە خوارەوە، دەچێنە ناوچەی هەولێر و گەرمیان، وەك دووهەمین شوێن. تەماشای شێوەی بەستنی جامانەكانیان دەكەین. دەبینین، زۆر جیاوازە، دوو پێچ زیاتر نییە، هەندێكجار یەك پێچی ئەستوور و یەكێكی بچوك لەسەری. ئەم ناوچەیە شاخاوی نییە، بە شێوەی بەستنی جامانەكەدا هێمامان بۆ دەكەن، خەڵكی ناوچەیەكن گردو تەپۆڵكەی تێدایە. پێچی یەكەمی بەستنەكەیان پانە، پێجی دووهەم باریكە، وەك بارزانییەكان نییە، لە خوارەوە تا سەرەوە سێ چوار پێج ببینین. هەڵبەتە بارزانییە دێرینەكان دوو جامانەیان بەكارهێناوە، بۆ ئەوەی زیاتر هێماسازای شاخەكان لە شێوەی بەستنیدا پیشان بدەن.
لەخوار شاخەكانەوە جامانەی ناوچەی گرتۆڵكە و تەپۆڵكەكان، بە ڕوونی دەناسرێنەوە، ئەوەی زۆر قوتو دیارە لەناو جامانەكەیاندا كڵاوەكەیە، كە هێمایە بۆ شاخەكان، نەك شێوەی بەستنی جامانەكان. دەركەوتنی كڵاوەكەش هێمایە بۆ ئەوەی، گەرچی ئێمە لەناو گردو تەپۆڵكەكاندا دەژین، بەڵام شاخاوییەكانین، كڵاوەكە گرێدەرەوەی گردو تەپۆڵكەكانە بە شاخەكانەوە، ڕستەیەكی دیرین هەیە دەڵێت:"شاخەكان ماڵمانن." ئەم ڕستەیە لە شێوەی بەستنی جامانەی ناوچەكانی نزیك دەشت نشینی بە ڕوونی دەبینرێت و هێمای بۆ كراوە و، گردو تەپۆڵكەكان لە دەوری شاخ ئاڵاون.
_3_ شێوە بەستنی دەشت نشینی، بۆ ئەمە دەچینە لای سۆمەرییەكان، تەماشای پەیكەرە جێماوەكانیان دەكەین. پەیكەرەكەی پاشا گودی، وەك نمونە: شێوەی بەستنەكەی ڕێكە، واتە: جامانەكە هێندەی لەپی دەست پان كراوە و، بەڕێكی و پانی بەستراوە. لاكانی پێشەوە و ڕاست و چەپ، هەمووی ڕێكە و هیچ گردو تەپۆڵكەیەك لوتكە و بەرز و نزمییەكی تێدا نییە.(بەشێك لە ئێزیدییەكانی ناوچەی شەنگال، بەهەمان شێوەی سۆمەری دەیبەستن.) كڵاوەكەی خواروی مۆزۆپۆتامییا، وەك كڵاوی زاگرۆس نشین قوت نییە، سەرەوەی پانە. ئاماژەیە بۆ تەختاییەك. كە تەماشای شێوە بەستی سۆمەرییەكان و كڵاوەكەیان دەكەین، بێ هیچ خۆ ماندووكردنێك دەزانین هێمایە بۆ گەلێك لەناو دەشتێكی تەختدا نیشتەجێن. بۆ نمونە پەیكەرێكی سۆمەری، لەگەڵ یەیكەرێكی شاخی نەمرودی زاگرۆس، یان پەیكەرێكی ئیلامییە دێرینەكان و لوڕەكانی ئێستادا بەراورد بكەین، زەحمەتی ناوێت، بە شێوازی كڵاوەكانیان و شێوەی بەستنی جامانەكانیاندا، دەزانین، ئەوەیان خەڵكی چ ناوچەیەكە و ئەمەیان خەڵكی چ ناوچەیەكی دیكەیە.
_4_ شێوەی بەستنی بیابانی: كولتووری میزۆپۆتامیا سەرچاوەیە بۆ كۆی كلتوورەكانی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا. گەلانی بیابان لە ڕێگەی هاتووچۆ و بارزگانی كەلوپەلەوە ئەم كولتوورەیان وەرگرتوە و خۆرئاوایەكانیش لە ڕێگەی یۆنانییەكانەوە. نمونە بیاباننشینەكانی وەك عەرەب و بەشێوە گشتییەكەی هەرسێ ئایینە سامییەكە، هێز و وزەی خۆیان لەسەر كولتووری میزۆپۆتامیا بونیاد ناوە و سێ ئایینەكە لەسەر چیرۆكەكانی میزۆپۆتامیا و یاسا و نەریت و كولتوورەكانی ئێرە داڕێژراون. عەرەبەكان جامانە لە میزۆپۆتامیا وەردەگرن، بەكاری دەهێنن.
تەماشای شێوە بەستنی عەرەبی دەكەین. دەیدەن بەسە سەری خۆیاندا، بۆچی؟ چونكە بیابان نشینن، چۆن خۆڵدەكەین بەسەری خۆتدا، شێوەی بەستنی جامانەكەیان بەهەمان شێوەیە، كە هێمایە بۆ ئەوەی خەڵكی ناوچەیەكن بیابانییە و ئەو پێچ و شەپۆلانەی لە شێوەی بەستنەكەیاندا كە بەردی دەدەنەوە بەسەر سەریاندا دروست دەبێت، ئەو گرد و تەپۆڵكە لماویانەمان پیشاندەدەن لە شوێنەكەیاندا هەیە. ئەگەر ناوچە یەمەنییەكە و ناوچەی ئۆرشەلیم و فەڵەستین و شام و ناوچەكانی دیكە بخەینە جێگای سەرنج، ئەوان شێوە بەستنەكەیان نزیك دەبێتەوە لە گەرمیانی، چونكە ناوچەكەیان بەرز و نزمی تێدایە. بەڵام لەبەر ئەوەی عەرەب كڵاوی نەبووە، تەنها جامانەكەی داوە بەسەریدا. یان پێچاوییەتی بەسەرییەوە، بەدەگمەن عەرەب دەبینی كڵاو بەكاربهێنێت، ئەگەرچی ئێستا شێوەكڵاوەكەی سۆمەریان لە ڕێگەی فۆڕمی ئێزیدییەكانەوە وەرگرتووە و، بە هەمان ڕەنگە سپیەكەی سۆمەری و ئێزیدی، بەهەمان نەخشی ئەستێرە و خۆرەكەی ناوی كە خوداوەندە دایك و ئوتوی میزۆپۆتامیان، بە بێ جامانە یان لە ژێر جامانە دەیكەنە سەریان و، هەندێكجار بە شێوەی ڕەنگەكەیدا، كە سپییە بە پیرۆزی دەزانن و شرۆڤەی ڕیشەی كڵاوەكە و ڕەنگەكەیان نەكردووە كە لە كوێوە هاتووە و هێماكانی چین، بەڵام بەكاریدەهێنن. بە تایبەت حاجییەكان پێیانوایە ئەو جۆرە كڵاوە پیرۆزە، بە نەخشی ئەستێرەكەی خوداوەندە عەشتار و نەخشی خۆرە هەڵكۆڵراوەكەی زاگرۆس نشینەوە دەیخەنە سەرسەریان.(تیبینی/ ئەو كڵاوە سپییە نەخش لەسەر كراوە سەر تەختە، سەر بە فەرهەنگی سۆمەرییە.)
((لێرەدا بە كورتی شرۆڤەی چوارجۆر بەستنەكەمان كرد، كە پێداگرییە لەسەر شوێنێكی دیاریكراوی نیشتەجێ بوون. بەستنی زاگرۆسی شاخاوی، بەستنی خواروی شاخەكان، بەستنی دەشتی نیشتەجێی و بەستنی بیابانی، ئێستا پرسیار دەخەینە سەر ڕەنگەكانی جامانە، بزانین ڕەنگەكان لە ڕیشە مێژووییەكەدا چ شرۆڤەیەكمان دەدەنێ.))
چوارەم/
_1_ڕەنگی ڕەش و سپی: ڕەنگەكان لە دێریندا هێمان، هێمای پیرۆزی، شوێن، چین. لێرەدا لەسەر چینەكان دەوەستین. بەگریمانەوە دەتوانین بڵێین: جامانەی ڕەش و سپی، سەر بە چینە گشتییەكەیە، یانی: كۆی ئەو خەڵكە دەیبەستن، كە بە شێوەزاری سۆرانی پێیدەوترێت، ڕەشە خەڵك. بەم ڕەنگەدا دەركەوتووە كەسەكە سەر بە چینی گشتییە. لە پاڵ ئەمەدا، ئێمە لە لاوژە دێرینەكاندا بۆمان دەردەكەوێت، ڕەنگی ڕەش، لە بنەواندا هێمایە بۆ باوك/ پیاو. واتە، ڕەنگێكی نێرانەیە. ئەم ڕەنگە كاتێك لەسەردەمی فرەخودایدا لە دەسەڵاتی زەمینییەوە دەگوازرێتەوە بۆ دەساڵاتی خودایانی ئاسمانی، سروتی بۆ ڕێكدەخرێت و مانایەكی پیرۆزی خودایانی نێر دەكرێت بەبەریدا. لە زۆر قۆناغی دێریندا بەرگی پاشاكان بووە، پاشان بووە بە بەرگی شازادەكان، ئەمما لە قۆناغی یەكتاپەرستیدا، ئەركەكەی گۆڕاوە و واتای دیكەی وەرگرتووە. بەڵام هەمیشە هێما بووە بۆ پیاو/ نێر. (تێبینی: گەرتەماشای هەرسێ ئایینەكەی سامییەكان بكەین، یەهود و مەسیح و ئیسلام، هێمای ڕەنگی ڕەش شوێنێكی گرنگی داگیركردوون، كە ئاماژەیە بۆ پیاو دەسەڵاتی پیاو، تەنانەت ئەو سروتانەی هێز پیشاندەدەن، ڕەنگی ڕەش تێیاندا بەرجەستەیە. ئەم بیرۆكەیە پاش كەوتنی بابل دروست دەبێت. كاتێك یەهودییەكان ئازاد دەبن، لەگەڵ خۆیاندا كۆمەڵێك چیرۆك و هێما دەبەنەوە و لەناو ئایینەكەدا دەیچەسپێنن. یەكێك لەوانە: كڵاوی ڕەشی سەری یەهودییەكانە، ئەم كڵاوە سەر بە مێژووی میزۆپۆتامیایە، چ ڕەنگەكەی، چ فۆڕمەكەی، چ نەخشە كێیشانەكەی ناوی كە ئەستێرەیە و ئایینی یەهودی دەیكات بە ئەستێرەكەی پاشا داود. لەبەرئەوەی ئایینە سامییەكان هێزیی خۆیان لەسەر نێرسالاری دادەنێن، هێماكانیشیان گرێدراوی دەسەڵاتی پیاون و چیرۆكی یەكەمی تەورات، ئادەم و حەوا، بنەوانە بۆ گواستنەوەی دەسەڵات لە ژنەوە بۆ پیاو و، سەرلەنوێ داڕشتنەوەی ئەو دەسەڵاتەیە.)
لە بەرامبەر ڕەشدا، لە نەخشەی جامانەدا پانتایەك بۆ ڕەنگی سپی تەرخانكراوە. ڕەنگی سپی، هێمای پاكی و مێیایەتییە، هی قۆناغی گوندنشینی دایك سالارییە، لە دەوڵەتشارەكانی میزۆپۆتامیادا، ئەم هێمایە وەكخۆی دەمێنێتەوە و سەر بە دونیای دایكە. دایك لەناو نەخشەی جامانەدا جگە لەوەی شوێنێكی گرنگ بۆ خۆی دیاری دەكات لە ڕێگەی هێماكانەوە، لە بەرامبەریشدا پانتایەكی گەورە لە ڕێگەی ڕەنگەوە لە نەخشەكەدا بۆ پێداگری لەسەر بوونی خۆی دووپات دەكاتەوە. ڕەنگی سپی لە دێریندا بیرۆكەكەی لە هزری مرۆڤدا چەسپیوە، گەر بگەڕێینەوە بۆ هۆریاییە دێرینەكانی زاگرۆس، یان بۆ سۆمەرییەكان و سۆبارییەكان و پاشان بۆ گوتی و میتانی و هتد. دەبینین چ بۆ خوداوەندەكانیان، یان بۆ پەرییەكانیان، هەمیشە ڕەنگی سپی، ئاماژەیەكی دایكانە و پاكیانە بووە. ئەم ئاماژەیە دواتر لە ئایینی یەكتاپەرستیدا هەمان ئەركی پێدەدرێتەوە. كاتێك لە دەوڵەتشارەكانی میزۆپۆتامیا، كفنی مردوو بە ڕەنگی سپی دیاری دەكرێت، ئەوەمان پیشاندەدات ئێمە بە پاكی لە منداڵدانی دایكەوە دێینە دەرەوە و، پێویستە لە كۆتایشدا بە بەرگی سپی و هێمای پاكییەوە بگەڕێنەوە بۆ لای دایكی دووهەم، كە خاكە.
ئەگەر لە هزری مرۆڤدا پەرییەكان، هەمیشە بەرگی سپیان لەبەردا بێت دژەكەیان كە شەیتانی خراپەكارە بەرگی ڕەشی لەبەركرابێت، هێمایەكە دێرینەكان لە هزری ئێمەدا چەسپاندویانە، پەرییەكان نوێنەرایەتی پاكی و بێگەردی دەكەن و، یەكەمین پەری لە ئایدیای ئایینی زاگرۆس نیشندا خۆی دەردەخات، پەرییەكی بەرگ سپی، ڕووناكە، بەناوی _دێڤا_ كە ئەم پەرییە مێیە، خولقێنەری مرۆڤە. دایكی ڕووناكییەكانە و ناوەكەشی واتە، ڕووناكی، دواتر لە ئایینی میتانیدا، دەبێت بە خوداوەندە میترای دایك و لە ئایینە یەكتاپەرستەكاندا، لە شوێنێك دەبێت بە حەوا، لە شوێنێك دەبێت بە مەرییەم، لە شوێنێك دەبێت بە خەدیجە، كە هەر هەموویان پاتەكردنەوەی یەكەمین پەرین لە قۆناغی جیاجیادا، كە نوێنەرایەتی دایكی پاك و پیرۆز دەكەن و هێمای سپییەتی هەڵدەگرن. لە خواروی میزۆپۆتامیاش، ئینانا و عەشتار و هتد، هەڵگری هەمان سیفەتن.(بەنیاز نین، زۆر لەسەر ڕیشە مێژوویەكی ڕەنگی سپی و ڕەش بە تەواوتی شرۆڤە بكەین.)
لەوە تێدەگەین جامانەی ڕەش وسپی چینێكی گشتیمان بۆ دیاری دەكات، كە هەریەك لە ڕەنگەكانی هێمایە بۆ دەسەڵاتێكی دووانەیی، كە پێكەوە بنەمای یەكەمی ژیانن و خێزان و كۆمەڵگەیان لێوە دروست دەبێت.
_2_ ڕەنگی سوور و سپی: زۆرێك لە زەكورەكان_پەرستگەكانی خواروی میزۆپۆتامیا، بەردی پیرۆزی تێدایە. بەردەكان سوورن. وەك هێمایەك بۆ پیرۆزی ڕەنگی سوور. بە پێی چەند دەقێكی لاوژەیی، ڕەنگی سوور، ڕەنگێكی پیرۆزی پەرستگەیی بووە. ڕاهیبەكان بەكاریان هێناوە، تەنانەت فەرشی سوور، چ لەناو پەرستگەكان چ لەبەردەم پەرستگەكان، هێما بووە بۆ ڕێز و پیرۆزی و ئەم هێمایە كاتێك دەگوازرێتەوە بۆ كۆشكی پاشایەتی، دەبێتە ئاماژەیەك بۆ ڕێزی ئەویتر، كە دێتە ناو كۆشكەوە. بەڵام ڕەنگەكە دۆخە پیرۆزییەكەی پەرستگەكان بۆیان دروستكردووە. لەسەروی میزۆپۆتامیای زاگرۆس نشین، لە قۆناغی پیرەكان و پاشان موغەكاندا، ئەم ڕەنگە شوێنی خۆی دەگرێت، هەردوو ناوەكە، پیرو و موغ، ناوی پیرۆزن، ناون بۆ كەسایەتییەك سەرقاڵی ئایین و حیكمەتە. بەرگە گشتییەكەیان سپی بووە، ئەمما لە پەرستگەكان و چامانەكانیاندا ڕەنگی سووریان بەكارهێناوە. ڕەنگی سوور، چینێكی دیاریكراوی ئایینی دەستنیشان دەكات. تێكەڵەی ڕەنگی سوور و سپی لە جامانەدا، تێكەڵەیەكە لە هێمای دایك و هێمای چینێك، كە چینەكە سەرقاڵی كاروباری ئاینین.(تیبینی: ئەگەر بگوازینەوە بۆ سەردەمی میرنشینی، بەشێك لە ئێزییدییەكان، عەلەوییەكان، نەهرییەكان، یارسانەكان، بارزانییەكان لە شێخ عەبدوڵڕەحمانەوە بۆ شێخ ئەحمەد و مەلامستەفا و شێخ بابۆ، دەبینین جامانەكە بە پێچەوانەوە دەبەستن، واتە بە دیوە سپییەكەدا، ئەم پێچەوانە بەستنە، هێمایە بۆ گەڕانەوە بۆ دیوە دێرینەكە، واتە پیشاندانی نوێنەرایەتیكردنی پاكییە و هەڵگری دیدگای پیرۆزڕاگرتنی هێماكەی دایكە، كە ڕیشەكەی لە زاگرسدا دێرینە. ئەمە پرسێكی دیكەیە و دەكرێت لە كاتی دیكەدا شرۆڤە بكرێت.)
بە پێی تێگەیشتنە دێرینەكان، سوور پیرۆزە، تەنانەت لە كەسایەتییە پیرۆزەكانی ناو پەرستگەكانەوە دەچێتە دەرەوە و، دەبێتە هێمای چەندین پرسی دیكە. نمونە: كاتێك بووك بەرگی سپی لەبەردەكات، نەریتەكە تێمان دەگەیەنێت ئەو مرۆڤەی دێت، پاك و بێگەردە، هەڵگری پاكی بەرگی پەرییەكان و دایكە، لە هەمانكاتدا كە تارای سوور دەدرێت بەسەریدا، جارێكی دیكە پێداگری لەسەر پیرۆزی كەسە تازە هاتووەكە دەكرێت. ئەشێت زۆرجار ئەم تارا سوورە، لە دیدگایەكی نێرانەوە تەماشاكرابێت و شرۆڤەیەكی نێرسالارانەی بۆ كرابێت كە پەیوەندی بە سێكسواڵییەتەوە هەیە، ئەمما ڕیشە دێرینەكەی گرێی نادات بە سێكسواڵیەتەوە، بەڵكو دەیبەستێت بە پیرۆزییەوە. لەم جۆرەی جامانەدا هێمای دایك و هێمای پیرۆزی هەردووكیان پێكەوە چینێك لەبەرامبەر دایكدا دیاری دەكات. دایك هەمیشە خۆی لەگەڵ كۆی چینەكاندا هاوتەریب دەكاتەوە و، بە هێمای ڕەنگە سپییەكەی ناچێتە ناو چینێكی دیاریكراوە و خۆی بەبەشێكی بنەڕەتی كۆمەڵگە دەزانێت و چینەكان لە بەرامبەر ئەودا خۆیان دەنوێننەوە.(ڕەنگی سوور، لە مێژووی نوێدا واتای جیاوازی پێدەدرێت، هەم واتای شۆڕش و خوێن، هەم واتای خۆڕاگری، هتد. پێویستی بە ئیشكردنێكی ڕیشەیی هەیە.)
_3_ڕەنگی شین و سەوز. لە یەكێك لە پەرستگە دێرینەكانی هیتییەكانی نزیك ڕۆژئاوای كوردستان، بەردی سەوزی پیرۆز دانراوە. ئەم بەردە هێمایە بۆ چینی جوتیار، هێمایە بۆ ژیان، هێمایە بۆ سەرلەنوێ دەست پێكردنەوە.
(تێبینی: دەبێت هوشیاربین بەوەی هەمیشە بەرد پیرۆزی خۆی هەبوو لە كۆی مێژووی مرۆڤدا، شوێنێكی گرنگی داگیركردووە و بەوردی شرۆڤە نەكراوە. كاتێكیش ئایینی یەكتاپەرستی دروست دەبێت، بەردی پەرستگەكەی ئۆرشەلیم كە ئێستا لەتە دیوارێكی ماوە، شوێنی پەرستنی یەهودییەكانە، بەردی ئەشكەوتەكەی ئۆرشەلیم شوێنی پیرۆزی مەسیحییەكانە، بەردە ڕەشەكەی كەعیبە شوێنی پیرۆزی موسڵمانەكانە، هەموو ئەمانە ئاگادارمان دەكەنەوە هیچ ئایینێكی دێرین و نوێ نییە پێگەیەكی پیرۆزی بەبەرد نەبەخشیبێت، بەڵام ڕیشەی ئەم پیرۆزدانانەی بەرد، لە زاگرۆس نشینەوە دەست پێدەكات و دەگوازرێتەوە بۆ دەوڵەتشارەكانی خواروی میزۆپۆتامیا و پاشان بۆ یەكتاپەرستی. تەنانەت لە قۆناغی بە دامەزراوەیكردنی ئایینی هۆریاییدا، كە میتانییەكان پێی هەڵدەستن، ئەشكەوتەكان و گەڕانەوە بۆناو ئەشكەوتی بەردین، دەبێتە پەرستگە و لەوێوە پەرستگە دیوە سروشتییەكەی پێدەدرێتەوە و ناو بەرد دەكرێتەوە بە ماڵی خوداكان.)
ڕەنگی كەسك و سپی، ڕەنگی جوتیار و دایكە. لە بەرامبەردا، ڕەنگی شین و سپی، ڕەنگی ماسیگرەكانی كەنار ڕووبارەكان و دایكە. دەكرێت وەك گریمانە بڵێین: دایك هوشیارە بەوەی هیچكات دەسەڵاتە ڕاستەقینەكەی خۆی لەبیرنەكات. ئەگەر ڕەنگی ڕەش هێمای پیاوبێت، لە بەرامبەردا دایك سپییە، ئەگەر ڕەنگی سەوز هێمای نوێبوونەوە و دەستپێكردن بێت، دایك بەشدارە تێیدا، ئەگەر ڕەنگی شین هێمای ڕووبار و ئاسمان و پایەیەكی بنەڕەتی ژیان بێت كە ئاوە، دایك لە هەمان شوێندا ئامادەیی هەیە. ئەگەر ڕەنگی سوور پیرۆزبێت و هێمای ئایین پەروەری و ڕاهیب و پەرستگە و پیرۆزەكان بێت، دایك لەناو ئەم پانتایەشدا لەگەڵ پیرۆزییەكەدا بوونی خۆی پاتە دەكاتەوە. بە هزری دێرینەكان، جامانە بە ڕەنگەكانیدا چینە كۆمەڵایەتییەكانمان بۆ دەست نیشان دەكات و ئەركێكی دیكە دەبەخشێت بەو نەخشە پڕ لە هێمایەی، هەم شوێن، هەم سنووری دیاریكراو، هەم چین دەخاتە ڕوو.(بەنیازی زیاتر ڕوونكردنەوە نین لەسەر ڕیشە ناسی ڕەنگەكان، ئەوە ئەركێكی دیكەیە.)
.jpg)
دواجار جامانە ئەم خاڵانە ڕووندەكاتەوە:
- یەكەم: نەخشەی جوگرافیاكەمان كوێیە؟
- دووهەم: شێوەی بەستنەكەی سنووری ژیانی كەسەكە دیاری دەكات
- سێهەم: ڕەنگەكانی، چینە كۆمەڵایەتییەكان دەست نیشان دەكات.
- چوارەم: دایك و ساڵنامەكان و هێما پیرۆزەكان ،خاڵێكی دیكەی هەمان نەخشەیە.
_تێبینی/ بۆ زیاتر لەسەر هێماسازی چنین و بیناسازی، دەكرێت خوێنەر بگەڕێتەوە بۆ خوێندنەوەی كتێبی (ڕیشە مێژووییەكانی گوتاری مانەوە) كە ناوەندی ڕەهەند چاپی دەكات و بەمزووانە بڵاودەكرێتەوە. ئەمە تەنها لقێكی كورتی سەر بەو باسەیە.