٢١٬٨٢٨
دەستکاری
جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکانی «مەسەلەی کورد لەراپۆرتێکی ساڵی 1920ی بەریتانیادا»
Jump to navigation
Jump to search
مەسەلەی کورد لەراپۆرتێکی ساڵی 1920ی بەریتانیادا (بینینی سەرچاوە)
وەک پێداچوونەوەی ١١:١٤، ١٨ی ئازاری ٢٠٢٢
، ١١:١٤، ١٨ی ئازاری ٢٠٢٢بەبێ کورتەی دەستکاری
Manu (لێدوان | بەشدارییەکان) (پەڕەی دروست کرد بە «لەئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق بەشی یەکەم ئەم باسە بەشی شەشەمی راپۆرتی پێداچوونەوەی حوکمی راستەوخۆی عێراقە لەلایەن بەریتانیاوە، کە ساڵی 1920 ئامادە کراوە. راپۆرتەکە بە ناوی پێداچوونەوەی کارگێڕیی مەدەنیی میزۆپۆتامیایە Review of the Civil Administration o...»ەوە) |
Manu (لێدوان | بەشدارییەکان) |
||
| ھێڵی ١: | ھێڵی ١: | ||
[[پەڕگە:385488.jpg|وێنۆک]] | |||
لەئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق | لەئینگلیزییەوە: محەمەد حەمەساڵح تۆفیق | ||
| ھێڵی ٤٧: | ھێڵی ٤٨: | ||
لەپاش سەرکەوتنی هاوپەیمانان لە ساڵی 1918دا، سەبارەت بە مەسیحییەکان دوو کێشەی تایبەت هاتنەپێشەوە و هەردوکیان تاڕادەیەک پەیوەستبوون بە باکووری کوردستانەوە. | لەپاش سەرکەوتنی هاوپەیمانان لە ساڵی 1918دا، سەبارەت بە مەسیحییەکان دوو کێشەی تایبەت هاتنەپێشەوە و هەردوکیان تاڕادەیەک پەیوەستبوون بە باکووری کوردستانەوە. | ||
[[پەڕگە:000155.jpg|وێنۆک]] | |||
یەکەم، چ چارەسەر و قەرەبوویەک بۆ ئەرمەنەکان دابین بکرێت و دووەم، چ کارێک بکرێت بۆ گێڕانەوەی ئاشوورییەکان بۆ وڵاتی خۆیان؟ پرسیاری یەکەم کەوا گەورەتر و ئاڵۆزتر بوو، کە بەداخەوە نیازە خێرخوازییەکانی هاوپەیمانان دەرهەق بە ئەرمەن دەبوو دابڕێژرێت و لە ئاستێکی بەرفراواندا بگشتێنرێت بەڵام بێ بڕوا و متمانەیەکی تەواو کە ئاخۆ دەبێت جێبەجێ بکرێت. ئەرمەنەکانیش مەسەلەکەیان تووشی ئەو قۆرت و ئاستەنگە کرد لە رێگەی راگەیاندنی ئاشکرای هیوا و ئاواتە گەورەکەیان لە دروستکردنی دەوڵەتێکی ئەرمەنیدا، چونکە ناوچەیەک دەگرێتەوە کەوا بە شێوەی جۆراوجۆر پێناسە کراوە، بەڵام بە شێوەیەکی سەیر شەش ویلایەتەکەی ئەنەدۆڵی نەگرتەوە کە ئەرمەنی تێدان یان پێش ساڵی 1915 تێیدابوون و بریتین لە سیواس، ئەرزڕوم، خەرپوت (مەعمورەتولعەزیز)، دیاربەکر، بەدلیس و وان. | یەکەم، چ چارەسەر و قەرەبوویەک بۆ ئەرمەنەکان دابین بکرێت و دووەم، چ کارێک بکرێت بۆ گێڕانەوەی ئاشوورییەکان بۆ وڵاتی خۆیان؟ پرسیاری یەکەم کەوا گەورەتر و ئاڵۆزتر بوو، کە بەداخەوە نیازە خێرخوازییەکانی هاوپەیمانان دەرهەق بە ئەرمەن دەبوو دابڕێژرێت و لە ئاستێکی بەرفراواندا بگشتێنرێت بەڵام بێ بڕوا و متمانەیەکی تەواو کە ئاخۆ دەبێت جێبەجێ بکرێت. ئەرمەنەکانیش مەسەلەکەیان تووشی ئەو قۆرت و ئاستەنگە کرد لە رێگەی راگەیاندنی ئاشکرای هیوا و ئاواتە گەورەکەیان لە دروستکردنی دەوڵەتێکی ئەرمەنیدا، چونکە ناوچەیەک دەگرێتەوە کەوا بە شێوەی جۆراوجۆر پێناسە کراوە، بەڵام بە شێوەیەکی سەیر شەش ویلایەتەکەی ئەنەدۆڵی نەگرتەوە کە ئەرمەنی تێدان یان پێش ساڵی 1915 تێیدابوون و بریتین لە سیواس، ئەرزڕوم، خەرپوت (مەعمورەتولعەزیز)، دیاربەکر، بەدلیس و وان. | ||
| ھێڵی ٥٨: | ھێڵی ٥٩: | ||
لەگەڵ هەڵکشانی پەستی و ناڕەزایی لایەنی شەریفییەکان و سوورییەکانەوە لە رەفتاری ئەوروپا و ئەمریکا دەرهەقیان، نوێنەرانێک لە سووریاوە رێبازێکیان راگەیاند لەدژی رۆژئاوا بە شێوەیەکی گشتی و بەریتانیای مەزن بەشێوەیەکی تایبەتی. | لەگەڵ هەڵکشانی پەستی و ناڕەزایی لایەنی شەریفییەکان و سوورییەکانەوە لە رەفتاری ئەوروپا و ئەمریکا دەرهەقیان، نوێنەرانێک لە سووریاوە رێبازێکیان راگەیاند لەدژی رۆژئاوا بە شێوەیەکی گشتی و بەریتانیای مەزن بەشێوەیەکی تایبەتی. | ||
بەم پێیە ئێمە لە مامەڵەکردنماندا لەگەڵ کوردەکان وردە وردە تەماشامان کرد زنجیرەیەکی هێجگار قەبەی حوکمی پێشوەخت و پان ئیسلامی لەدژمان وەستاوەتەوە کە لە ئەستەمبووڵەوە سەرچاوەی گرتووە و پڕە لە شانازیی رەگەزپەرستی و ملهوڕیی ئاغاکانی کورد و ترسی ئەوەیان دەربڕیوە لە ئەگەری کۆنترۆڵێکی ئەوروپیی بەهێزتر و تاڵتر لەوەی تورک | بەم پێیە ئێمە لە مامەڵەکردنماندا لەگەڵ کوردەکان وردە وردە تەماشامان کرد زنجیرەیەکی هێجگار قەبەی حوکمی پێشوەخت و پان ئیسلامی لەدژمان وەستاوەتەوە کە لە ئەستەمبووڵەوە سەرچاوەی گرتووە و پڕە لە شانازیی رەگەزپەرستی و ملهوڕیی ئاغاکانی کورد و ترسی ئەوەیان دەربڕیوە لە ئەگەری کۆنترۆڵێکی ئەوروپیی بەهێزتر و تاڵتر لەوەی تورک. | ||
پێدەچێت بەشێک لە حیزبی نیشتمانیی کورد بە سەرکردایەتیی عەبدولقادری شەمدینان و بەدرخانییەکان دژ بە تورکیا بێت و ئۆتۆنۆمییەکی پێ پەسەندتر بێت لە ژێر کۆنترۆڵی رۆژئاوادا و پێی باشترە لەژێر رکێفی بەریتانیادا بێت. بەڵام رووداوەکانی ناوچەی سمیرنا هەندێک پاساوی دا بە پرۆپاگەندەی عوسمانی کەوا سەرباری بڵاوکردنەوەی کۆمەڵە خاڵێکی زۆر لە ئەمریکا و ئەو راگەیاندنانەی لە ئەوروپاوە دەرچوون، ئەوە نیازی نهێنیی رۆژئاوا بوو بۆ کۆنترۆڵکردنی رۆژهەڵات، بەدەر لە هەندێ هیوا و ئاواتی نیشتمانی، بە بێمەبەست مایەوە. | جارێکیتریش، وەک چەندین جار لە مێژووی پڕ ژان و مەنەتییاندا، تورک سوودی لەو هەڵانە وەرگرت کە لەوەوە سەرچاوەی گرتبوو گوایە مەحاڵە هاوسەنگی بکرێت لەنێوان داواکاریی ئەوروپیی پارێزگاری یان کۆنترۆڵ کردنی بەشێک لە ئیمپراتۆرێتەکەدا. | ||
پێدەچێت بەشێک لە حیزبی نیشتمانیی کورد بە سەرکردایەتیی عەبدولقادری شەمدینان و بەدرخانییەکان دژ بە تورکیا بێت و ئۆتۆنۆمییەکی پێ پەسەندتر بێت لە ژێر کۆنترۆڵی رۆژئاوادا و پێی باشترە لەژێر رکێفی بەریتانیادا بێت. | |||
بەڵام رووداوەکانی ناوچەی سمیرنا هەندێک پاساوی دا بە پرۆپاگەندەی عوسمانی کەوا سەرباری بڵاوکردنەوەی کۆمەڵە خاڵێکی زۆر لە ئەمریکا و ئەو راگەیاندنانەی لە ئەوروپاوە دەرچوون، ئەوە نیازی نهێنیی رۆژئاوا بوو بۆ کۆنترۆڵکردنی رۆژهەڵات، بەدەر لە هەندێ هیوا و ئاواتی نیشتمانی، بە بێمەبەست مایەوە. | |||
هەروەها لە پشتی تورکەکانەوە رووسیا لە شۆڕشدا بوو و بەلشەفیزم ئامادەیی دەربڕیبوو بۆ هاوکاری کردنی هەموو ئەوانەی سکاڵایان هەیە دژ بە سیستەمی ئێستای جیهان و راگەیاندنی ئەوەی کە سەلماندوویەتی کەوا گونجاو نیە بۆ رێکخستنی کاروباری مرۆڤایەتی. | هەروەها لە پشتی تورکەکانەوە رووسیا لە شۆڕشدا بوو و بەلشەفیزم ئامادەیی دەربڕیبوو بۆ هاوکاری کردنی هەموو ئەوانەی سکاڵایان هەیە دژ بە سیستەمی ئێستای جیهان و راگەیاندنی ئەوەی کە سەلماندوویەتی کەوا گونجاو نیە بۆ رێکخستنی کاروباری مرۆڤایەتی. | ||
| ھێڵی ١١٠: | ھێڵی ١١٥: | ||
شێخ مەحموودیش لای خۆیەوە داوای ئەفسەرانی بەریتانیی کرد بۆ هەموو فەرمانگەکانی حکوومەت، لە نێویشیاندا ئەفسەران بۆ لێڤییە کوردەکان، بەمەرجێ تا بتوانرێت فەرمانبەرانی ئەو فەرمانگانە کوردبن نەک عەرەب. | شێخ مەحموودیش لای خۆیەوە داوای ئەفسەرانی بەریتانیی کرد بۆ هەموو فەرمانگەکانی حکوومەت، لە نێویشیاندا ئەفسەران بۆ لێڤییە کوردەکان، بەمەرجێ تا بتوانرێت فەرمانبەرانی ئەو فەرمانگانە کوردبن نەک عەرەب. | ||
لەدوای کۆبوونەوەکە زۆرێک لە عەشیرەتەکان هاتنە ناو کۆفیدراسیۆنەوە و کاتێ مێجەر نۆئێڵ لە 1ی کانوونی دووەمی 1919دا چوو بۆ رەواندز بۆی دەرکەوت خەڵکەکە لەوێ شێخ مەحموودیان پێ پەسەندترە لە هەرکەسێکی تر. وەک مێجەر سۆن تێبینیی کردووە لە راپۆرتی کارگێڕیی خۆیدا بۆ ساڵی 1919 لەبارەی کەرت یان ناوچەی سلێمانییەوە، کەوا کوردەکان لەوکاتەدا پەرۆشی ئاشتی بوون و بۆ کەمکردنەوەی نەداری و هەژارییان ئامادەی مۆرکردنی هەر بەڵگەنامەیەک یان هەر راگەیاندنێک بوون لەپێناوی دەستەبەرکردنی ئارامی و خۆراکدا. بەم پێیە هۆز لەدوای هۆز مۆریان دەکرد و هەندێکیشیان هەر بەتەواوی شێخ مەحموودیان نەدەناسی یان لە باشترین حاڵەتدا دەیانزانی کە نەوەیەکی خراپی پیاوچاکێکە و ئەمان داواکارینامەیەکی بێفەڕ مۆر دەکەن بۆ ئەوەی ببنە بەشێک لە دەوڵەتێکی نوێ لەژێر رکێفی حوکمڕانیی شێخ مەحمووددا و ئەمەش مەرجێکە وایان بەخەیاڵدا هاتبوو کە حکوومەتی بەریتانیا بە پێویستی زانیوە لەبەر هۆکارگەلێکی تایبەت بەخۆی. لەهەمان کاتیشدا بە چاوی گومانەوە تەماشای دامەزراندنی دەکرا وەک نوێنەری بەریتانیا و گومانێکی گەورە هەبوو لە شکستهێنانی تورک، بەهۆی نزیکیی سەربازگە عوسمانییەکان و چالاکیی کاربەدەستە عوسمانییەکان لەودیوی سنوورەوە. | لەدوای کۆبوونەوەکە زۆرێک لە عەشیرەتەکان هاتنە ناو کۆفیدراسیۆنەوە و کاتێ مێجەر نۆئێڵ لە 1ی کانوونی دووەمی 1919دا چوو بۆ رەواندز بۆی دەرکەوت خەڵکەکە لەوێ شێخ مەحموودیان پێ پەسەندترە لە هەرکەسێکی تر. وەک مێجەر سۆن تێبینیی کردووە لە راپۆرتی کارگێڕیی خۆیدا بۆ ساڵی 1919 لەبارەی کەرت یان ناوچەی سلێمانییەوە، کەوا کوردەکان لەوکاتەدا پەرۆشی ئاشتی بوون و بۆ کەمکردنەوەی نەداری و هەژارییان ئامادەی مۆرکردنی هەر بەڵگەنامەیەک یان هەر راگەیاندنێک بوون لەپێناوی دەستەبەرکردنی ئارامی و خۆراکدا. | ||
بەم پێیە هۆز لەدوای هۆز مۆریان دەکرد و هەندێکیشیان هەر بەتەواوی شێخ مەحموودیان نەدەناسی یان لە باشترین حاڵەتدا دەیانزانی کە نەوەیەکی خراپی پیاوچاکێکە و ئەمان داواکارینامەیەکی بێفەڕ مۆر دەکەن بۆ ئەوەی ببنە بەشێک لە دەوڵەتێکی نوێ لەژێر رکێفی حوکمڕانیی شێخ مەحمووددا و ئەمەش مەرجێکە وایان بەخەیاڵدا هاتبوو کە حکوومەتی بەریتانیا بە پێویستی زانیوە لەبەر هۆکارگەلێکی تایبەت بەخۆی. لەهەمان کاتیشدا بە چاوی گومانەوە تەماشای دامەزراندنی دەکرا وەک نوێنەری بەریتانیا و گومانێکی گەورە هەبوو لە شکستهێنانی تورک، بەهۆی نزیکیی سەربازگە عوسمانییەکان و چالاکیی کاربەدەستە عوسمانییەکان لەودیوی سنوورەوە. | |||
ئەفسەرانی سیاسی لە کۆیسنجەق و رانیە دانران و سیستەمی حوکمڕانییەکەی سلێمانی هێنرایە ئەم ناوچانە و رەواندزیش. رەواندز لە دۆخی گرانی و برسێتییەکی سامناکدا بوو، چونکە شەپۆلە یەک لە دوای یەکەکانی هێرش و پەلامارەکانی رووس و تورکەکان وڵاتەکەی بەتەواوی وێرانکردبوو، هەر لە خودی شارۆچکەکە خۆیدا لە تێکڕای دوو هەزار خانوو شەستی بەپێوە مابوو. | ئەفسەرانی سیاسی لە کۆیسنجەق و رانیە دانران و سیستەمی حوکمڕانییەکەی سلێمانی هێنرایە ئەم ناوچانە و رەواندزیش. رەواندز لە دۆخی گرانی و برسێتییەکی سامناکدا بوو، چونکە شەپۆلە یەک لە دوای یەکەکانی هێرش و پەلامارەکانی رووس و تورکەکان وڵاتەکەی بەتەواوی وێرانکردبوو، هەر لە خودی شارۆچکەکە خۆیدا لە تێکڕای دوو هەزار خانوو شەستی بەپێوە مابوو. | ||
| ھێڵی ١٥٤: | ھێڵی ١٦١: | ||
لەبەرئەوە ناچاربووین بەردەوامبین لەسەر بۆمبارانی بەربڵاو و ئەمەش سەرکەوتنی زیاتری بەدەستهێنا و ئەنجامە باشەکانی دەسبەجێ روونبووەوە و هەڵوێستی خێڵەکان باشبوونی بەرچاوی بەخۆوە بینی. | لەبەرئەوە ناچاربووین بەردەوامبین لەسەر بۆمبارانی بەربڵاو و ئەمەش سەرکەوتنی زیاتری بەدەستهێنا و ئەنجامە باشەکانی دەسبەجێ روونبووەوە و هەڵوێستی خێڵەکان باشبوونی بەرچاوی بەخۆوە بینی. | ||
[[پەڕگە:0002698.jpg|وێنۆک]] | |||
میزۆپۆتامیا | میزۆپۆتامیا | ||