جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکانی «مەسەلەی کورد لەراپۆرتێکی ساڵی 1920ی بەریتانیادا»

بەدرێژایی هەردوو بەری سنوورەکانی تورکیی – فارسیدا خێڵە کوردەکان نیشتەجێی چیاکانن، هەر لە کەمێک باشووری خانەقینەوە تا چیای ئارارات، کە لە رۆژهەڵاتەوە تا وڵاتی فارس درێژ دەبێتەوە و لە رۆژئاواشەوە بەسەر بەرزاییەکانی ئاسیای بچووکدا تا کیلیکیا و سنووری سووریا. بەدرێژایی ناوچەی ئەنەدۆڵی پردی نێوان ئەوروپا و ئاسیا تووشی هێرش و پەلاماری زۆرێک لە دەستدرێژیکاران بووەتەوە، بەڵام بەهۆی هەڵکەوتەی خاکەکەی و زنجیرە شاخەکانیەوە پێگەیشتنی ئاسان نەبووە لەلایەن میللەتانی جۆراوجۆرەوە و بووە بە پەناگەی ئەو تاقم و کۆمەڵانەی لەئەنجامی شەپۆلەکانی داگیرکاریی یەک لە دوای یەک لە پێدەشتەکانی میزۆپۆتامیا دەردەپەڕێنران. لێرە دانیشتووان جۆراوجۆرییەکی گەورە و بەرچاویان تێدایە لە ئیتنیک و نەژاد و بیروباوەڕدا، لەنێویاندا ئەرمەنە کریستیانەکان و کوردەکانی پاشماوەی ئیمپراتۆرێتێکی دێرین، کە پێدەچێت نەوەی میدییەکان بن و لەئێستادا لەسەر ئاینی موحەممەدین (واتە ئیسلام – و) بە فرەشێوەی وەک سوننە و شیعە و تایفەکانی تر نیوە بە نیوە تێکەڵی ئیسلام بوون و تێیدا تواونەتەوە. تورکەکانیش، کە تاڕادەیەک سەرجەمیان سوننەن، بوونیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەلجووقییەکان و داگیرکردنی عوسمانی یان هاتنی خێڵە کۆچەرە تورکمانەکان کە تەنانەت پێش چەرخی سەلجووقییەکانیش دەستیپێکردبوو.  

لە نیوەی سەدەی نۆزدەدا، حکوومەتی عوسمانی هەوڵێکی جیددیی دەستپێکرد بۆ چەسپاندنی دەسەڵاتی خۆی بەسەر کوردەکاندا، کە زۆرترین رەگەزی سەربەخۆ و ئاڵۆز بوون لە ناو ئیمپراتۆرێتدا. تورکەکان رەگی ئاستەنگ و قورساییان دەستنیشانکرد کەوا هێزی سەرۆک خێڵەکان بوو و بریتیبوو لە کۆکردنەوەی دەسەڵاتێکی رەها لە سەدەکانی ناوەڕاستەوە لەگەڵ چەک و جبەخانەیەکی زۆر.  

تورکەکان کەوتنە مامەڵەی جیاکار لەگەڵ ئەو گەورەپیاوانەدا و هەر جارەی پشتی لایەکیان دەگرت دژ بەویتر و بەم رەنگە بنەماڵەی بابانیان لە سلێمانیی باشووری کوردستان تەفروتوونا کرد، بەڵام لە باکوور بەدرخانیان لە جزیرەی ئیبن عومەرەوە پەلکێش کرد بۆ ئەستەمبووڵ و عەبدولقادری سەرۆکی بنەماڵەی دەسەڵاتداری شەمدینانیان بە شێوەیەکی بچڕبچڕ دووردەخستەوە و دەستیان لەپشتی ئیبراهیم پاشای میللی دەدا، لە رۆژهەڵاتی حەڵەب و پاشان هانی رکابەرەکانیان دا دژایەتیی بکەن و دەسەڵاتەکەی بڕووخێنن.

ئەم مەترسییانە لە باشووری کوردستاندا کەمتر بەرچاو بوون، چونکە تاڕادەیەک کێشەی کریستیانی تێدا نیە وەک لەوەی لە باکووردا هەیە و باشووری کوردستانیش یەکەم شوێن بوو کە هاتە ناو کایەی سیاسیمانەوە. پەیوەست بەم کارەوە، ئێمە لە زستانی 1917دا خانەقینمان داگیرکرد و ئاستەنگ و زەحمەتێکمان نەهاتەپێش لە رێکخستنی کارگێڕیدا.  

کەرتی کەرکووک لە زێی بچووکەوە بۆ دیالە و باکووری رۆژهەڵاتەوە بۆ سنووری تورکی – فارسی دەگرێتەوە و بریتییە لە بەشێکی ویلایەتی مووسڵ، کە دواچارەسەری لای حکوومەتی خاوەن شکۆیە. حاڵی حازر، پێویستە رەچاوی ئەوە بکرێت کە ناوچەکە دەکەوێتە جوغزی داگیرکردنی سەربازی و ئیدارەدانی ئەم هێزەوە و پێویستە لەسەرت بەپێی ئەم گریمانەیە مامەڵە لەگەڵ سەرۆکە ناوخۆییەکاندا بکەیت، بە رەچاوکردنی ئەوەی کە مەحاڵە دەسەڵاتە سەربازییەکان بە شێوەیەکی هەمیشەیی هێز بنێرن بۆ سلێمانی یان هەر شوێنێکی تر لە رژهەڵاتی هێڵی ئێستامانەوە.  

تۆ رێگەپێدراویت بۆ دانانی شێخ مەحموود وەک نوێنەریکی ئێمە لە سلێمانی و دیاریکردنی کات و ساتی لەم جۆرە لە چەمچەماڵ و هەڵەبجە و.. تاد، بەپێی خەمڵ و هەڵسەنگاندنی خۆت. پێویستە بۆ ئەو سەرۆک عەشیرەتانەی کە پەیوەندیت لەگەڵ بەستوون روونیبکەیتەوە کەوا ئێمە هیچ نیازێکمان نیە خواست و ئیرادەی دەرەکی بەسەر داب و نەریت و حەز و خواستەکانیاندا بسەپێنین و سەرۆک هۆزەکان هاندەدرێن بۆ پێکهێنانی فیدراسیۆنێک بۆ چارەسەرکردنی کاروباری گشتییان بە رابەری و رێنمایی ئەفسەرە سیاسییە بەریتانییەکان.  

مێجەر نۆئێڵ لە ناوەڕاستی نۆڤەمبەردا گەیشتە سلێمانی و بە خۆشی و ئاهەنگەوە پێشوازیی لێکرا و تەماشای کرد ناوچەکە بەشێوەیەک وێرانبووە و فەوتاوە کە باوەڕ ناکرێت و تورک بەتەواوی خەڵکەکەی هەژار کردووە و نیوەی شارەکە کەلاوەیە و بازرگانی بەتەواوی پەکیکەوتووە. پاشان کەوتە دروستکردنی سیستەمێکی حوکمڕانیی کاتی کە لای خەڵک پەسەند بێت و وەڵامدەرەوەی هیوا و خواستیان بێت بۆ ئیدارەیەکی کوردی و شێخ مەحموود کرا بە حوکمداری ناوچەکە و کاربەدەستی کوردیش بۆ کارکردن دامەزران لەژێر سەرپەرشتیی ئەفسەرە سیاسییە بەریتانییەکاندا. لەهەمان کاتیشدا، تا چەند توانا هەبوو، بەرپرسە تورک و عەرەبەکان لابران و بە خەڵکی رەسەنی کوردستان جێیانگرتنەوە و ئەفسەر و هێزەکانی تورکیشیان لە شارەکە کشاندەوە بۆ بەغدا. ئەو سیستەمەی کەوا کاری پێکرا بە کردەوە فیوداڵی بوو و هەر سەرۆکێک بەرپرسیار بوو لە حوکمکردنی هۆزەکەی. بەم رەنگە سەرۆکی خێڵ بە بەرپرسی حکوومەت ناسرا و ئەفسەرە بەریتانییەکانیش دەسەڵاتدار بوون بەسەر هەموواندا. لەهەمان کاتدا هەنگاو نرا بۆ هاوردەکردنی خۆراک و دانەوێڵەی تۆ و شمەک و کاڵای پیشەسازی، نەک هەر بۆ چارەسەری مەترسیی گرانی و برسێتی، بەڵکو تاڕادەیەکیش بۆ بووژانەوەی بازرگانی.  

بەڵگە و ئاماژەکان ئەوەیان دەردەخست کە ناوچەکانی لای سەرەوەی باشووری کوردستان تا هەولێر و رەواندز، کە سنووری ئەو دیالێکتە بوون لە سلێمانی قسەی پێدەکرا، بەپەرۆش نەبوون بۆ بەشداری کردن لە ئاشتیدا و پێش هەموو شتێکیش لەو هاوکارییە داراییەدا کە حکوومەتی بەریتانی پێشکەشی دەکرد بۆ چوونەناو ئەو فیدراسیۆنەی کوردستانی باشوورەوە بە سەرکرایەتیی شێخ مەحموود. هەردوو سەرۆکی کەرکووک و کفریش نیازی خۆیان بەتەواوی یەکلاکردەوە کە دان بە سەرۆکایەتیی شێخ مەحموودا نانێن و داوای بەڕێوەبردنێکی راستەوخۆی بەریتانیایان دەکرد.

ئەفسەرانی سیاسی لە کۆیسنجەق و رانیە دانران و سیستەمی حوکمڕانییەکەی سلێمانی هێنرایە ئەم ناوچانە و رەواندزیش. رەواندز لە دۆخی گرانی و برسێتییەکی سامناکدا بوو، چونکە شەپۆلە یەک لە دوای یەکەکانی هێرش و پەلامارەکانی رووس و تورکەکان وڵاتەکەی بەتەواوی وێرانکردبوو، هەر لە خودی شارۆچکەکە خۆیدا لە تێکڕای دوو هەزار خانوو شەستی بەپێوە مابوو.  

لە گۆشەی باکووری رژئاوای ویلایەتی مووسڵەوە پرۆپاگەندەی سەر بە تورکیا و دژە کریستیان سەرکەوتنێکی گەورەی بەدەستهێنا و ناوچەی گوندە کریستیانەکانی نێوان زاخۆ و جزیرەی ئیبن عومەر بوو بە شوێنیکی مەترسیداری بەرچاو و لە هەندێ حاڵەتیشدا ئاژاوە و پشێویی دژ بە مەسیحییەکان روویدا. لە 19ی مارتدا چەند نامەیەکی عەبدولڕەحمان ئاغای سەرۆکی کوردەکانی شڕنەخ، لە باکووری رۆژهەڵاتی جزیرەی ئیبن عومەر گیرا، کە هانی دژایەتیی بێگانەی داوە و باس لەوە دەکات کە بزووتنەوەکە لەلایەن حکوومەتی تورکیاوە دانی پێدانراوە و هەوڵ و کۆششەکانی پشتیوانی لێدەکرێت لەلایەن تاکەکەس و لیژنەکانەوە لە ئەستەمبووڵ و قاهیرە و پاریسەوە لە کارکردنیدا بۆ دەوڵەتێکی کوردیی سەربەخۆ.  

بێگومان مەڵبەندەکانی ناوخۆیی شەڕخوازی جزیرەی ئیبن عومەر و شڕنەخ بوون و وەک پێشتر تێبینی دەکرا بەهۆکاری دوژمنایەتییەوە بوو بەرانبەر بە مەسیحییەکان و شوێن و پێگەیەکی گونجاو بوون بۆ هەر جموجووڵێک کە تورک پاڵپشتیی بکردایە. هەڵبەت ئامرازی بەکردەوەش بۆ ئەم جموجووڵانە عەشیرەتی گۆیان بوو، کە عەشیرەتێکی لاسار و ئاژاوەچییە و بەزۆری دەکەوێتە دەرەوەی سنووری کارگێڕیی ئێمە لە باکووری زاخۆوە. لە هەفتەی یەکەمی مانگی نیساندا، کاپتن پیرسنی یاریدەدەری ئەفسەری سیاسی لە زاخۆ، سەردانێکی ئەم عەشیرەتەی کرد بۆ گێڕانەوەی ئاسایش و ئارامی و سەروبەرگرتنی کاروباری سەلامەتی و پاراستنی گوندە کریستیانەکان لە داهاتوودا. لەڕاستیدا ئەو بە یاوەریی هەندێک لە سەرۆکەکانی گۆیان رۆیشتبوو، بەڵام بۆسەیەکی نامەردانەی بۆ دانرابوو و لە کاتی رۆیشتندا کوژرابوو، لە بارودۆخێکدا کە گومانێکی زۆری نەهێشتبووەوە سەبارەت بە پیلان و ناپاکیی هەندێک لە هاوەڵەکانی.

بەڵام گۆیان دەکەوتە دەرەوەی سنووری کارگێڕیی ویلایەتی مووسڵ، ئەمەش لەپاڵ سەختیی ناوچەکە و کەمیی پێداویستیی، پێویستیی چارەسەری سیاسی و دوورخستنەوەی ئەگەری ئۆپەراسیۆنی سەربازی هێنایە پێشەوە. لەبەرئەوەش ئەو پێشنیارە کرا چونکە ئەو ناوچەیە دەکەوتە باکووری سنووری ئیداریی ئێمەوە و لە جوغزی داگیرکردنی تورکیدا بوو، بۆیە رەنگە داوا لە تورکەکان بکرێت کە کردەوەی دژ بە سەرپێچیکاران ئەنجام بدەن و لە سنووری خۆیاندا کاروباری بەرقەراربوونی ئاسایش لە داهاتوودا رایی بکەن. بەڵام لەبەرئەوەی کێشە و گرفت لەسەر سنوور تاڕادەیەک گەورەبوو بەهۆی پیلانگێڕیی تورکەکانەوە، ئەوە زەحمەتە چاوەڕێی دەستوەردانی کاریگەر و دڵسۆزانەیان لێبکرێت.  

هەر لەم سەروبەندەدا کاروبار لە سلێمانیدا بە رێکی نەدەڕۆیشت. لە سەرەتاوە جۆرە نیگەرانییەک لە ناو ئاغاکاندا روویدا لە خەمی ئەوەی دەسەڵاتدارێتی بەریتانیا سەربکێشێتەوە بۆ پرسی مەترسیدار سەبارەت بە تۆمارکردن و خاوەندارێتی زەوی (تاپۆ)، چونکە زۆربەی حاڵەتەکان ناونیشانێکیان نەبوو بەزۆر دەستبەسەرداگرتن نەبێت. هەرچەندە دەسەڵاتی ئاغا و سەید پێچەوانەی بەرژەوەندیی زۆربەی خەڵکەکە بوو، بەڵام لە حاڵی حازردا مەحاڵ بوو سنوورێکی بۆ دابنرێت.  

لەبەرئەوە بۆ هێورکردنەوەی دڵەڕاوکێ و مەترسیی چینی حوکمڕان تۆمارەکانی تاپۆ نەنێردرا بۆ بەغدا، چونکە لەوێ وردبینیی تێدا دەکرا و لە قازانجی ئەمان نەبوو، بۆیە بوار درا کە بەشێوەیەکی کاتی لە سلێمانیدا بمێنێتەوە. بەکۆتاییهاتنی مانگی دیسەمبەر، گومان سەریهەڵدا لە حیکمەت و دانایی رێگەدان بە هێزی شێخ مەحموود تا ئاستێکی گەورە زیاد بکات، چونکە تۆماری ئەم پیاوە لە سەردەمی تورکدا مایەی متمانە نەبوو، بەڵام بەدەر لە هەر ئاماژەیەک بۆ مێژووی رابردووی بنەماڵەکە، ئێمە ئەو پرسەی کە لەئێستادا بەرەوڕووی دەبینەوە پرسیارە لەسەر سیاسەتی کرداری.  

بۆ زۆرێک سەربەخۆیی واتای داماڵین لە هەموو جۆرە یاسا و خۆڕاگرییەک دەگەیەنێت و جڵەو شلکردنە بۆ هەموو راوڕووت و بێسەروبەرییەک. ئەمانە دەبوو کۆنترۆڵی خولیا و ئاواتیان بکرێت لە رێگەی پەیامی بیرهێنانەوەیان کەوا حکوومەتی خاوەن شکۆی بەریتانیا، ئەگەر بەرپرسیارێتیی کوردستان وەربگرێت، تەنها بەپێی بنەمای ئەو تێگەیشتنە توندوتۆڵە دەیکات کەوا خەڵک و ئەوانەی هەڵیانبژاردوون بە سەرکردەی خۆیان، لەگەڵ ئەو پرەنسیپ و بنەمایانەدا دەگونجێن کە پێویستن بۆ پاراستنی یاسا و رێسا و دامەزراندنی دادپەروەری و مسۆگەرکردنی پێشکەوتن و گەشەپێدان.  

بەڵام ئومێد و خولیای شێخ مەحموود لەگەڵ ئەم بەرنامەیەدا نەدەگونجا. لێرەدا جارێکی تر دەگەڕێینەوە سەر راپۆرتەکەی مێجەر سۆن: