رێوڕەسمی كۆمسای- 909 ساڵ لە کولتوور و دابونەریتی رەسەنی كوردی

نووسینی: فاتمە قاسم

لە هەورامانی تەخت لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان، هەرچەندە سەردەمەکە گۆڕانکاریی بەخۆیەوە دەبینێت، بەڵام خەڵکەکەی زیاتر هەوڵ بۆ پاراستنی کولتوور و کەلەپوور و دابونەریتی خۆیان دەدەن و هەموو ساڵێکیش هەموویان بە یەکدەست و بە یەکدەنگ لە ڕێی پەرلەمانەکەی پیرشالیارەوە هەمان نەریت دووبارە دەكەنەوە.

هەموو ساڵێک لە ناوچەی هەورامانی گەورە، کە 75%ی هەڵکەوتووی ڕۆژهەڵاتی کوردستانە و پایتەختەکەی هەورامانی تەختە، دوای دانیشتنی پەرلەمانەکەی پیرشالیار و دوای جەژنی نەورۆز، لە ناوەڕاستی بەهاردا رێوڕەسمی کۆمسای، کە رێوڕەسمی کولتوورییە و بە بەشی دووەمی سرووتی ئایینی و کولتووریی پیرشالیار ناسراوە، بەڕێوە دەچێت.

پیرشالیار یەكێک بووە لە كەسایەتی و ریشسپییە كۆن و بەناوبانگەکانی ناوچەی هەورامان، کە توانیویە لە سەردەمی خۆیدا پەرلەمانی پیرشالیار دابمەزرێنێت و دانیشتوانی ئەو ناوچەیەش هەر لەو سەردەمەوە هەتاکوو ئێستا رێزێكی زۆر و تایبەتی لێ دەگرن. خەڵكی هەورامان هەر بە بۆنەی ئەم كەسایەتییە، چەندان بۆنە و ڕێوڕەسمی تایبەت بەڕێوە دەبەن، كە ڕێوڕەسمی كۆمسای یەكێكه لەم ڕێوڕەسمانە.

مێژووی رێوڕەسمی کۆمسای دەگەڕێتەوە بۆ 909 ساڵ پێش ئێستا، هاوکات لەگەڵ زەماوەندی پیرشالیاردا، دامەزراوە و تەواوکەری رێوڕەسمی پیرشالیارە (کە تیایدا دانیشتنی ساڵانەی پەرلەمان)ی هەورامان لە مانگی شوبات لەنێو ماڵەکەی پیرشالیار بەڕێوە دەچێت. ئەم رێوڕەسمە لەلایەن ئەندامانی پەرلەمانی پیرشالیار کە لە (سۆفی و دەروێش)ان پێك هاتووە، بەڕێوە دەچێت.

(باسکورد) بڕیاری دا بۆ دەوڵەمەندکرنی ئەم دۆکیۆمێنتارییە مێژووییە، چاوپێکەوتنێکی تایبەت لەگەڵ فۆتۆگرافەری نێودەوڵەتیی کورد (ناسیح عەلی خەیات) بکەن و چەند تەوەرێكی لەگەڵدا باس بكەن.

ئەم چاوپێکەوتنە لەکاتێکدا بوو، کە ناسیح عەلی سەرقاڵی مۆنتاژکردنی کورتەڤیدیۆیەک بوو لەسەر ئەم رێوڕەسمە. كاك ناسیح عەلی لەسەر ئەم بابەتە گوتی: "کورد میللەتێکی خاوەن مێژوو و مێژووپارێزە، چونکە ئێمە لە سەردەمێکداین کە تەکنەلۆژیا خێراتر لە تەمەنی مرۆڤ گەشە دەکات و جیهان بەرەو نوێگەری هەنگاو دەنێت و رابردووشمان وەکوو چیرۆکێکی کورت باس دەکرێت، لەگەڵ هەڵکێشانی تەکنەلۆژیاشدا، مرۆڤەکان دەست لە رابردووی خۆیان هەڵدەگرن، بەڵام میللەتی کورد توانیویە مێژووی خۆی بپارێزێت.“

سەبارەت بە وشەی كۆمسای، ناسح عەلی گوتی: ”کۆمسای وشەیەکی هەورامیی ڕەسەنە و بە مانای کۆکردنەوە دێت، واتا کۆکردنەوەی سەرجەم هێڵەکانی هەورامان کە بریتین لە (لهۆن، ژاوەرۆ، تەخت) لە یەک شوێندا.

سەبارەت بە رێوڕەسمی کۆمسای، ناسح عەلی ئاماژەی بۆ ئەوە كرد: ”لەنێو هەوراماندا زیاتر لە هەزاران باخ هەیە، زۆربەی خەڵکەکەیشی وەکوو نەریتێکی کۆن لەسەر کاری باخداری بەردەوامن و لەو ڕێگەیەدا بژێویی خێزانەکانیان دابین دەکەن، بێگومان باخەکان بۆ گەشەکردن پێویستیان بە ئاو دەبێت، ئەمەش لە کاتێکدایە کە لە هەورامانی تەخت کۆمەڵێک کانی و سەرچاوەی ئاوی هەورامانی هەیە، لە بەرامبەر هەر کانییەک حەوزێکی ئاو بۆ گلدانەوەی ئاو دروست کراوە، شەوانە ئەو حەوزانە هەتاکوو بەیانی پڕ لە ئاو دەبن و ڕۆژانەش بەر دەدرێنەوە، بەڵام بەهۆی زۆربوونی ژمارەی باخەکانی هەورامان، ئەم ڕێژە ئاوە بەشی خاوەن باخەکانی هەورامان ناكات بۆ ئاودانی باخەکانیان، جا بۆ ئەوەی بە شێوازێکی دادپەروەرانە ئەو ئاوە بەسەر خاوەن باخەکان دابەش بکرێت، ئەوان کۆمسای بە بۆنەیەکی پیرۆز بۆ دابەشکردنی ئاوی کانی و سەرچاوەکانی هەورامان دەزانن، هەر ئەمەش بووە بە خاڵێکی سەرەکی بۆ ئەوەی هەر لە 909 ساڵ پێش ئێستا هەتا ئەمڕۆ، ئەم رێوڕەسمە بە مەبەستی دابەشکردنی ئاو بە شێوازی یەکسان بەسەر خاوەن باخەکان ساز بکرێت، مێژووی رێوڕەسمی کۆمسای دەگەڕێتەوە بۆ 909 ساڵ پێش ئێستا و لەگەڵ رێوڕەسمی زەماوەندی پیرشالیار دامەزراوە. ئەم رێوڕەسمە لەلایەن ئەندامانی پەرلەمانی پیرشالیارەوە، ساڵانە بە چەندین قۆناغ بەڕێوە دەچێت، لەو رێوڕەسمەیەدا کۆمەڵێک بابەتی سەرنجڕاکێش روو دەدەن و دەبێتە هۆی سەرسامبوونی هەموان.

سەبارەت بە قۆناغەكانی رێوڕەسمەكە گوتیشی: ”رێوڕەسمی كۆمسای یەکێکە لەو نەریتانەی هەورامان، كە هەموو ساڵێك لە 5ی 5، نزیک مەزارگە و گۆڕی پیرشالیار، کە پێی دەگوترێت سەرقەبران، یان قەبرستان بەڕێوە دەچێت، سەرلەبەیانییەکی زوو خاوەن باخەکانی هەر پێنج دێی هەورامان، كە هەموویان هەڵکەوتووی ڕۆژهەڵاتی کوردستانن و بریتین لە (کەماڵە، رووەوڕێ، چەمی وەیسیا، سەری پیر و هەورامانی تەخت)، لەو شوێنەدا بە ئامادەبوونی ئەندامانی پەرلەمانی پیرشالیار، لەگەڵ ئامادەبوونی خەڵکی هەموو هۆزەکانی هەورامان لە باکوور و ڕۆژهەڵاتەوە بە ژن و پیاو، هاوکات بە ئامادەبوونی میوانە ناوخۆیی و بیانییەکان لە سەرتاسەری جیهان و هەروەها کۆمەڵێک لە (شاعیران، نووسەران، ڕاگەیاندنکاران، مێژوونووسان، دەزگاکانی ڕاگەیاندن) کە ساڵانە ژمارەی میوانانی ناوخۆیی و بیانی لەنێوان 20- 25 هەزار کەس دەبێت و بەدڵنیاییەوە بەپێی ساڵەكان ژمارەکە کەم و زیاد دەبێت، میوانەکان هەموو ساڵێک پێش دەستپێکردنی ئەم رێوڕەسمە، لە هەورامانی تەخت ئامادە دەبن، بە مەبەستی بەشداریکردن لە رێوڕەسمی کۆمسای لەم ڕۆژەدا و بۆ دۆکیۆمێنتکردنی سەرجەم چرکەکانی رێوڕەسمەکە. دوای ئامادەبوونی هەموان لەو شوێنەدا، مەلای مزگەوتی هەورامان، کە نزیک مەزارگەی پیرشالیارە، ئامادە دەبێت و وەکوو دەستپێکردنێک وتاری خۆی لەسەر بابەتی (ئاشتی و پێکەوەژیان) پێشکەش بە خەڵکی هەورامان و ئامادەبوان و میوانان دەکات، دوای پێشکەشکردنی وتارەکە، ئەندامانی ئەنجوومەنی تایبەت بە ئەو ساڵەی هەورامان، کە بە کۆدەنگی براوەی دانیشتنی ئەو ساڵەی پەرلەمانەکەی پیرشالیار دەبن، شارەزاییەکی تەواو لەسەر ژمارەی باخەکانی هەورامان و قەبارەکانیان و خاوەن باخەکان بەدەست دێنن، بۆیە لەگەڵ خاوەن باخەکاندا دەست بە گفتوگۆ دەکەن و ئەوانیش چەندین بڕیاری گرنگ لەسەر ژیان و ساڵی نوێی كشتوكاڵی خۆیان دەدەن، وەک چۆنیەتیی دابەشکردنی ئاو و نۆرەی ئاو بۆ ئاودانیی باخەكان، بۆ ئەوەی زیاترین بەرهەمی لێ هەڵگرنەوە، دوای گفتوگۆیان لەلایەن ئەندامانی ئەنجوومەنی پیرشالیار، دەست دەکرێت بە دابەشکردنی ئاو بەسەر باخەوانان و هەر لە هەمان کاتدا کات و کەمی، یان زۆریی ئاو بۆ خاوەن باخەکان بۆ ماوەی ئەو یەک ساڵە دیاری دەکرێت و ئەم جۆرە دابەشکردنە بە شێوازی ساڵانەیە و ساڵ بە ساڵ شێواز و کاتی دابەشکردنی ئاوەکان گۆڕانکاریی بەسەردا دێت، دوای ڕەزامەندبوونی خاوەن باخەکانیش، دەست بە شکاندنی بەردی کۆمسای دەکرێت.“

سەبارەت بە قۆناغی دووەمی رێوڕەسمەكە، كە قۆناغی شکاندنی بەردە پیرۆزەکەی کۆمسایە، دەڵێ: ”بەردی کۆمسای بەردێکی قەبارە 90×60 و بەرزییەکەی 20cmە و ڕەنگی سپییە، ئەو بەردە دەکەوێتە بەرامبەر مەزارگەی پیرشالیار لە هەورامانی تەخت و خاوەن سێ ئەفسانەی تایبەتە بە خۆی، یەکەم: لە حاڵەتێکدا لەنێوان خاوەن باخەکان، خاوەن باخێک یان چەند خاوەن باخێک لەسەر شێوازی دابەشکردنی ئاو، یان کاتی پێدانی ئاو لە دڵی خۆیدا ڕەزامەندیی خۆی دەرنەبڕێت، ئەوا لە قۆناغی شکاندنی بەردی کۆمسای، بەردەکە بە هیچ شێوازێک ناشکێت، هەتاکوو هەموان ڕەزامەند نەبن. دووەم: تەواونەبوون و لەبن نەهاتنی بەردی کۆمسای دوای شکاندن و پارچە پارچەکردنی و گەڕانەوەی قەبارەکەی لە هەموو ساڵێکی نوێدا. سێیەم: رێوڕەسمی کۆمسای دەبێت لە ڕۆژی خۆیدا ئەنجام بدرێت، چونکە بەردی کۆمسای تەنیا لە ڕۆژی خۆیدا دەشکێت و لە ڕۆژەکانی دیکەدا هیچ هێزێک ناتوانێت بەردی کۆمسای بشکنێت.

ئەم بەردە لەلایەن خزمەتگوزاری مزگەوتی هەورامان، کە پێی دەگوترێت (جامع الهورامان)، یان مزگەوتی (عەبدوڵای هەورامان) دەشکێنرێت، خزمەتگوزاری مزگەوتەکە هەر ساڵێک، یان چەند ساڵ جارێک دەگۆڕدرێت و ئەو کەسە لە ماوەی کارکردنی بەبێ بەرامبەر خزمەتی مزگەوتەکە دەکات، هەتاکوو کەسی نوێ دێت و جێگرەوەی دەبێت، وەکوو دانانی ڕێزێک بۆ سەرجەم خزمەتەکانی بەرامبەر بە مزگەوتی هەورامان، لەلایەن ئەندامانی پەرلەمانی پیرشالیارەوە ئەم ئەرکەی پێ دەسپێردرێت، ئەویش بە بەکارهێنانی (چەکوش)، بەردەكە بەئاسانی دەشکێنێت، هەتاکوو ئاستی بەردەکە دەگاتە ئاستی سەر زەوی، ئەمەش لە کاتێکدایە، کە هەموو خاوەن باخەکان ڕەزامەند بن لەسەر ئەو بەشە ئاوەی، کە بەریان دەکەوێت، بەڵام ئەگەر خاوەن باخێک، یان چەند خاوەن باخێک لەسەر شێوازی دابەشکردنی ئاو، یان لەسەر ئەو کاتانەی ئاویان پێ دەدرێت، تەنانەت لەنێو دڵی خۆشیاندا ناڕازی بن، ئەوا بەردەکە بە سەرجەم لێدانەکانی چەکوش ناشکێنرێت و هیچ هێزێکیش ناتوانێت ببێتە هۆی شکاندنی، هەر لەو کاتەدایە، کە خزمەتگوزاری مزگەوت دوای هەوڵدانێکی فراوان بۆ شکاندنی بەردەکە. ئاگاداری ئەوە دەبێت، کە ناشکێت، بۆیە دەستبەجێ ئەندامانی ئەنجوومەنەکە ئاگادار دەکاتەوە، کە کەسێک یان کەسانێک ناڕازین، بۆیە هەموو هەوڵەکانم نەیانتوانی بگەنە ئامانجی شکاندنی بەردەکە، لەو کاتەدا ئەندامانی ئەنجوومەنەکە دەست بە پرسیارکردن لە هەموو خاوەن باخەکان دەکەن، کە کەس یان کەسانی ناڕازی لە بەشە ئاوەکەیان ناڕەزای خۆیان دەرببڕن و کەسانێكیش دەستبەجێ ناڕەزایی خۆیان دەردەبڕن و دوای گوێگرتن لە داواکاری و دانانی خشتەی نوێ بۆ دابەشکردنی ئاو و کاتەکانی و ڕەزامەندبوونی هەموو باخەوانەکان، سەرلەنوێ خزمەتگوزاریی مزگەوتی پیرشالیار دەست بە شکاندنی بەردەکە دەکات و ئەمجارە بەردەکە بەئاسانی دەشکێت و ئەمەش وا دەکات سەرجەم خەڵکی ناوچەکە و میوانانی ئامادەبوو و گەشتیاران بینەری ئەم بەردە پیرۆزە بن و ڕێز لە رێوڕەسمەکەی بگرن و دوای پارچە پارچەبوونی بەردەکە، هەموان بەبێ جیاوازی پارچەیەک لەم بەردە بە شێوازی (یادگاری)، یان (مرازگرتن) ببەن، چونکە پێیانوایە، کە بەردی کۆمسای بەردێکی پیرۆزە و ئەمساڵ 909 ساڵ دەبێت خەڵک لەسەر پاراستن و گرنگیدان و ئەنجامدانی ئەم نەریتە بەردەوامن.

هەرچی سەبارەت بە قۆناغی سێیەمە، ناسح عەلی، رایگەیاند، دوای ئەوەی لە دوو لای چلەی زستان لە مانگی شوبات دانیشتنی پەرلەمانی پیرشالیار لە بازنەیەکی داخراو لەنێو ماڵەکەی پیرشالیار لە هەورامانی تەخت ئەنجام دەدرێت، لە ڕۆژی مەراسیمی کۆمسایدا هەمان مەراسیمی دانیشتنی پەرلەمان لە بازنەیەکی کراوە و لەبەرچاوی هەموان بە شێوازی شانۆیی دووبارە دەکرێتەوە، بۆ ئاگادارکردنەوەی خەڵک و ئامادەبوان و مێوانانی ناوخۆیی و بیانی و دەزگاکانی ڕاگەیاندن، بە شێوازی دانیشتنەکەی پەرلەمانی پیرشالیار و شێوازی هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەنجوومەنەکە، بەم جۆرە شانۆیەش دەگوترێت (ژیرلە و مەرێ ) ... نماییشکردنی شانۆکەش هەتاکوو 12 تا 1ی نیوەڕۆ دەخایەنێت.

هەرچی سەبارەت بە قۆناغی چوارەمی رێوڕەسمەكەیە، ناسح عەلی گوتی: ”دوای تەواوبوونی نماییشکردنی شانۆکە، وردە وردە کاتی خواردنی ژەمی نیوەڕۆ دەست پێدەکات، لێرەدا هەموو ئامادەبوان بە ژن و پیاو، منداڵ و گەنج و پیر، لەم کەشە بەهارییە و دەشتە سەوز و جوانەکەی هەورامانی تەخت، کەشێکی سەیران دروست دەکەن و دەست بە خواردنی نانی نیوەڕۆ دەکەن و ئەو خواردنە دەخۆن، کە لەگەڵ خۆیاندا هێناوە، ئەوان کۆمەڵێک خواردنی تێکەڵ دەهێنن و بەدەم گفتوگۆ و قاقای پێکەنینەوە، ژەمی نیوەڕۆیان تەواو دەکەن، بەڵام سەیرترین بابەت ئەوەیە، کە 85%ی خەڵک ژەمی نیوەڕۆیان (یاپراخە)، دیارە ئەم جۆرە خوانەش لە لای خەڵکی هەوراماندا کولتوورێکی تایبەت بەخۆی هەیە، کە هەموان هەموو ساڵێک دووبارەی دەکەنەوە.“

سەبارەت بە رۆڵێ خانمانیش لەو مەراسیمەدا، ناسح عەلی، ئاماژەی بۆ ئەوە كرد: ”بەشێک لە خانمانی هەر پێنج دێی هەورامان، جیا لە پیاوان رادەوەستن و وەکوو بینەرێک، بینەری قۆناغەکانی دابەشکردنی ئاو بەسەر باخەوانان و شکاندنی بەردی کۆمسای و نماییشی شانۆی دانیشتنی پەرلەمانی پیرشالیار دەبن، بەشێکی دیکەش جیا لە یەک دادەنیشن و سەرجەم کارە دەستییەکانی خۆیان، کە بەرهەمێکی نێوان ڕۆشنایی چاو و ماندووبوونی دەستەیەكن، لە (گۆرەوی، شاڵ، فەرش، کڵاو، زەمبیل ...تاد) دایدەنێن و بە گەشتیارانی ناوخۆ و بیانی دەیانفرۆشن، ئەم مەراسیمەش دەبێتە هۆی ئاشنابوونی گەشتیارانی ناوخۆیی و بیانی لەگەڵ کاری دەستیی خانمانی هەورامان و هەروەهایش دەبێتە دەرفەتێک بۆ ئەوەی خانمان لەم ڕێگەیەدا پارەیەک بەدەست بهێنن.

ئەو شارەزای مەراسیمی كۆمسای سەبارەت بە قۆناغی پێنجەم دەڵێ: ”دوای خواردنی نانی نیوەڕۆ، خەڵکی هەورامان بە ئاهەنگ و خۆشی کۆتایی بە مەراسیمەکەیان دەهێنن، ماوەی 2 بۆ 3 ساڵ دەبێت گۆرانیبێژەکان، دەفژەنەکان، شاعیران بانگهێشت دەکرێن، بۆ ئەوەی بە هەردوو زاراوەی کوردیی سۆرانی و هەورامی کۆمەڵێک بەرهەمی هونەری وەک (سیاچەمانە، بەزمی چەپڵە، وردە چەپڵە، گۆرانیی هەڵپەرکێ) و دەفژەنین و چەند پارچە شیعرێک پێشکەش بە ئامادەبوان بکەن و ئامادەبوانیش بەتایبەت خەڵکی هەورامان و میوانە ناوخۆییەکان بە پۆشینی جلوبەرگی کوردییەوە، چەپڵەی خۆشی لێدەدەن و هەڵپەڕکێ دەکەن و خۆشیی خۆیان لەو ڕۆژەدا دەردەبرن، ئەم کارەش بەهۆی چەند بابەتێکەوە دەكرێت، سەرەتا بە مەبەستی ئاشناکردنەوەی ئامادەبوانی بیانی لەگەڵ کولتوور و گۆرانی و شیعری کوردی، هەروەها بۆ ماندوونەبوونی خەڵک و ڕەخساندنی دەرفەتێک بۆ دەرکەوتنی گەنجانی هونەرمەند و ناسینیان لە لایەن خەڵکەوە.“

ناسح عەلی، فۆتۆگرافرە بەناوبانگەکەی کورد، زیاتر لە 10 ساڵە بەشداریی مەراسیمی کۆمسای دەکات و لە یەکەمین سەرداندا سەرنجی بۆ لای ئەم بابەتە ڕاکێشرا و لەو کاتەوە بڕیاری دۆکیومێنتکردنی ئەم مەراسیمەی داوە، لە ماوەی ئەم 10 ساڵەدا توانیی هەزاران فۆتۆی ڕنگاوڕەنگ و ڤیدیۆی هەموو ساڵێکی مەراسیمەکە لە ڕێگەی کامێراکەیەوە دۆکیۆمێنت بکات و کورتەفیلمێک لەژێر ناونیشانی فیلمی (کۆمسای) دروست بکات، بڵام هەتا ئێستا نەگەیشتووەتە مۆنتاژ. ناسح جگە لەوەی دەیەوێت مێژووی کورد دۆکیۆمێنت بکات. لە هەمان کاتدا هەوڵ بۆ بڵاوکردنەوەشی دەدات. ئەو، هەموو کات لەسەر ماڵپەڕەکانی لەنێو سۆشیال میدیا وێنە و کورتە ڤیدیۆی هەورمان و کۆمسای بڵاو دەکاتەوە، بۆ ئەوەی لە ڕێگەی کارەکانی سەرنجی هەموان بۆ ڕۆژهەڵاتی کوردستان رابکێشێت و خزمەت بە کولتوور و کەلەپووری کوردی بکات.