قوتابخانەی سەربازی سلێمانی لە بەڵگەنامەكانی ئەرشیفی عوسمانیدا 1893-1914

نووسینی: ئیحسان رەشاد موفتی

'سلێمانی' سەردەمی خوێندنی فەرمیی عوسمانی

ئیمپراتۆریەتی عوسمانی هەر لە سەرەتای دامەزراندنییەوە بایەخ و گرنگیان بە قوتابخانەکانی روشدیە دەدا، نەک بە قوتابخانەی سەرەتایی.

بەپێی رێنماییەکان ئەو دامەزراوە ئاینییەی خوێندنی حوجرە (کتاتیب)ی هەبوو، دەبوایە لەژێر چاودێری ئەواندا بەردەوام بن، تا زووتر خوێندكار پێ بگا، بۆ قۆناغی ئامادەیی و خوێندنی کۆلێج(1). سەرچاوە مێژووییەکان هۆکارەکانی ئەمەیان بۆ پێویستی دەستبەجێ و هەنوكەیی دەوڵەت بە دەرچووانی قوتابخانەکانی روشدیەی (موڵكی و سەربازی) دەگەڕاندەوە، بۆ کارکردن لە دامودەزگاكانی دەوڵەتی عوسمانی. جگە لەمەش ئەمانە و نەبوونی توانای تەکنیکی و دارایی پێویست بۆ کردنەوەی قوتابخانە سەرەتاییەکان.

سلێمانی کە سنجقێک بوو لە ویلایەتی موسڵ، ویلایەتی موسڵیش لە ویلایەتی بەغداوە بەڕێوەدەبرا، جگە لە سلێمانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ئەوەندە گرنگی بە كردنەوەی قوتابخانەی سەرەتایی نەدەدا لە سێ ویلایەتەكانی تری عیراق (موسڵ، بەسرە، بەغدا).

سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە قوتابخانەی روشدیەی سلێمانی ساڵی 1868 کراوتەوە و یەکەم قوتابخانەی روشدیەش لە بەغدا ساڵی 1869 و یا 1870 لە سەردەمی والی بەغدا (مدحت باشا)(2) كراوەتەوە، له سێ ساڵەی تەمەنی فەرمانڕەوای ئەم والیەی بەغدادا کارێكی گرنگی کردووە لە زۆربەی بوارەکانی خزمەتگوزاری.

خوێندن یەكێكە لە بوارەكانی پێشكەوتنی هەر نەتەوە و وڵاتێك، كە مەدحەت پاشا زۆر گرنگی پێدەدا، كە لە دوای خۆیشی هەر بەردەوام بوو.

پێش دەرچوونی یاسای خوێندنی عوسمانی ساڵی 1869ز، لە هەر سێ ویلایەتەكانی عیراق هیچ قوتابخانەیەکی فەرمی روشدیەی نەبووە، كە سەرچاوەکانی مێژوو ئاماژەیان پێكردبێ، جگە لە سەرەچاوەیەك نەبێ، کە ئاماژە بە بوونی قوتابخانەیەکی سەرەتایی - تێکەڵاو لەگەڵ چەند پۆڵی روشدیەی تێکەڵاو لە ساڵی 1861ی زایینی لە ویلایەتی موسڵ بوونی هەبووە. بەڵام لە شاری موسڵ ساڵی 1890ز بە فەرمی قوتابخانەی روشدیە و سەرەتایی لێك جیاكرانەوە.

لە پایتەختی ویلایەتی بەسرە قوتابخانەی روشدیە لە ساڵی 1883ز کراوەتەوە، بۆیە مێژووی سەرچاوەو دیكۆمینەتەكان ئەوە پشت راستدەكەنەوە، كە قوتابخانەی روشدیەی موڵكی لە سلێمانی لەساڵی 1868 كراوەتەوە، ئەمەش دەیسەلمێنی كە پێش ویلایەتی (بەغدا و بەسرە و موسڵ)، لە سلێمانی كراوەتەوە، بیگومان ئەمەش پێویستی بە زیاتر بەدواداچوون و لیكۆڵینەوە هەیە لە سەرچاوە مێژووییەكان، چونكە زانیارییەکە لەگەڵ ساڵانی کردنەوەی ئەو جۆرە قوتابخانانە لە هەرسێ ویلایەت ناكۆكە، لەکاتێکدا ئەم شارانە پایتەختی ویلایەتن، چۆن قوتابخانەی روشدیەی لێ نەكراوەتەوە. كەچی بە تەنیا لە شاری سلێمانی كراوەتەوە؟

'مێژووی قوتابخانەی روشدیەی سەربازی لە سلێمانی'

ئیمپراتۆریەتی عوسمانی گرنگییەكی تایبەتی بە خوێندنی سەربازی دەدا، بە مەبەستی ڕاهێنانی گەنجان بە پێی میتۆد و سیستەمی سەربازی مۆدێرن، بۆیە دەستپێشخەری کرد بۆ دامەزراندنی چەندین قوتابخانەی سەربازی (روشدییە و سەربازی) هەروەها قوتابخانەی سەربازی باڵا، قوتابخانەکان پێش قوتابخانە مەدەنییەکانی دیکە لە ئەستەنبوڵ و هەندێک لە پارێزگاکانی تری عوسمانی كراونەتەوە. بەغدا کە ناوەندی فەیلەقی شەشەمی سەربازی بووە، کە لە ساڵی 1845ز بڕیاری كردنەوەی دەرچووبوو، بەڵام كردنەوەیان تا ساڵی 1286ی کۆچی دواكەوت، لە ساڵی 1869ی زایینی، لە سەردەمی مەدحەت پاشا(3) وەک سەرەتایەك بۆ کارەکانی، کردنەوەی یەکەمین قوتابخانەی روشدیەی سەربازی مۆدێرن بوو لە بەغدا.

كە قوتابی لەسلێمانی و هەولێر و موسڵ لە قوتابخانەی روشدیە (ناوەندی) تەواو دەکرد، دەبوایە روو لە بەغدا بكات بۆ تەواو کردنی خوێندنی ئامادەیی، پاشان رووی لە پایەتەختی دەوڵەتی عوسمانی (ئیستەمبوڵ) دەکرد بۆ خوێندنی باڵا و بوون بە ئەفسەری سەربازی یا هەر پلەیەكی بەرزتر.

سەرچاوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کەوا لە ساڵی 1300 کۆچی/1882ی زایینی، قوتابخانەی دووەم لە بەغدا کرایەوە، بەڵام هەر زوو لە ماوەی ساڵێك ئەو دوو قوتابخانەیە لە یەك قوتابخانە كۆكرانەوە، لە بەرامبەر ئەو دۆخە داراییە سەختەی کە ڕووبەڕووی دەوڵەت ببووەوە. بەڵام هەندێك سەرچاوەی دیکە مێژووی کردنەوەی قوتابخانەیەکی دیکەیان لە شاری سلێمانی بۆ ساڵی 1310ی کۆچی/1892ی زاینیدا گێڕاوەتەوەو هەندێک سەرچاوەش بەساڵی 1893ز دەزانن.

کەسایەتییەکی وەك (شەریف سەعید پاشای خەندان)(4)، كە خەڵكی سلێمانی بووەو وەزیری بابی عالی بووە لە دەوڵەتی عوسمانی، یەكێكە لەو كەسایەتییانەی كەپیشنیاری كردنەوەی قوتابخانەی روشدیەی سەربازی كردووە لە شاری سلێمانی، بیگومان خوێندن لە قوتابخانەكان بە زمانی توركی بووە.

بە پێی ساڵنامەی عوسـمانی ساڵی 1894 - 1895ی ویلایەتی موسڵ ژمارەی خوێندكاران ‌و مامۆستایانی قوتابخانەی (روشدییەی سەربازی) (130) قوتابی بووە، ژمارەی مامۆستاو کارمەندی قوتابخانەکە 10 كەس بوونە، دوو مامۆستای ئەو قوتابخانەیە پلەی سەربازییان هەبووە، مامۆستاكانی دیكە مەدەنی بووینە، لەوانە (عیرفان ئەفەندی) کە خەڵکی سلێمانیەو کورد بووە، وانەكانان هەمان بابەتی قوتابخانەی روشدی مەدەنی بووە، تەنها مەشقی سەربازی جیاواز بووە.

تێبینی دەکرێ كە هەر لەگەڵ كردنەوەی ئەو قوتابخانەیە خەڵكی سلێمانی و دەوروبەری منداڵەكانی خۆیان بردۆتە ئەو قوتابخانەیە و ناویان تۆمار كردون، خوێندنی سەربازی خۆڕایی بووە، هەروا شوێنی تایبەتی خوێندن و جلوبەرگ و یارمەتیان بۆ دابین كراوە.

لەگەڵ ئەوەش بوونە ئەفسەری خەونی زۆر کەس بووە، چونكە ئەو پلەیە شوێنێكی بەرزی هەبوو لەناو كۆمەڵگە، یەكێك لەو قوتابییە زیرەك و بەناوبانگانە محەمەدەمین زەكی بەگ بوو، کە ساڵی 1893 لەگەڵ كردنەوەی قوتابخانەی روشدیەی سەربازی لە سلێمانی دەستی بەخوێندن كرد. لە ساڵی 1896 بۆ خوێندنی سەربازی رووی لە بەغداد كردو لە ساڵی 1899 چۆتە ئیستانبوڵ و خوێندنی باڵای سەربازی لەوێ‌ تەواو كردووە و بۆتە ئەفسەر و گەڕاوەتەوە، لە ئۆردوگای شەشەمی عوسمانی لە بەغدا ساڵی 1905 لە سوپای ئەوێ ماوەتەوە. محەمەدەمین زەکی بەگ نموونەیەکە لەو کەسایەتییانەی قوتابخانەی روشدیەی سەربازی سلێمانی، کە رێگای خوێندنی بۆ قوتابیانی شار خۆشكرد.

ئەوەی لە زانیارییە تۆماركراوەكانی ساڵنامەكانی عوسمانی تێبینی دەکرێ، دابەزینی ژمارەی خوێندكارانی قوتابخانەی (روشدیەی سەربازی)یە، كە بۆ 30 خوێندكار دابەزیوە، لە ساڵی 1899- 1900 لە دوای دامەزراندنی بە هەشت ساڵ. لە سەرەتای سەدەی بیستەم ژمارەی خوێندكارانی قوتابخانەی روشدیەی سەربازی بە 106 قوتابی خەمڵێنراوە، هەروا ژمارەیان لە ساڵی دەسپێکردنی جەنگی یەكەمی جیهانی 110 قوتابی بووە، رەنگە ئەو ژمارەیەی کە لە ساڵنامەی عوسمانی هاتووە، بە هۆی هەلەیەكی چاپ بێت یا بەهۆی درەنگ گەیشتنی زانیارییەكان بە ساڵنامەكان (دووری سنجق و قەزاكان لەیەكترو نەبوونی هۆی گواستنەوەو پەیوەندیكردنی خێرا) ئەو هەلەیە لە ژمارەی خوێندكاركان روویدابێ، لە جیاتی بنووسرێ (130) نووسراوە (30)، ژمارە (1) كە (لە دوای نووسینی دوو ژمارەی تر دەكاتە100) لەكاتی چاپ پەڕیبێ. لە بەغدا ژمارەی قوتابیان لە هەمان ساڵدا بەم جۆرە بووە:

کۆی گشتی قوتابیان لە قوتابخانەی روشدیەی سەربازی لە بەغدا گەیشتە (561)(5) لە ساڵی 1899ز، پاشان زیادی کرد بۆ (740) خوێندکار، لە ساڵی/1900ی زایینی. لێرەدا مەبەست ئەوەیە کە هەمان ساڵ ژمارەی قوتابیان زیادی کردووە لە بەغدا و هیچ ھۆکارێکی دیار نەبووە تا ببێتە دابەزینی ژمارەی قووتابیان، دەوڵەتی عوسمانی کە بڕیاری سەربازی زۆرەملێی(6) سەپاند لە ساڵی 1855ز هەستی بە پێویستی زیادكردنی ئەفسەر دەكرد، بۆیە كەوتە كردنەوەی قوتابخانەی سەربازی و پیگەیاندنی ئەفسەرو پلەدار.

شاھۆ عوسمان سەید قادر لەمەڕ قوتابخانەی سەربازی روشدیەی سلێمانی لە کۆتایی شەڕی یەكەمی جیهانی 1914-1918 دەڵێ: مامۆستا (عبدالرحمن نسیبە) دەڵێت «قوتابخانەی روشدیەی سلێمانی هەڵوەشێنرایەوە و قوتابخانەیەکی سەرەتایی کرایەوە و ناوی لێنرا (تشویقیە). لە قوتابخانەی روشدیەی سەربازی سلێمانی دوو مامۆستای بە رەگەز تورکیان هەبوو بە پلەی سەربازی.

نموونەیەک لە قوتابیانی قوتابخانەی روشدییەی سەربازی لە سەردەمی ئیمپراتۆریەتی دەوڵەتی عوسمانی بەجلوبەرگی تایبەت بەو جۆرە قوتابخانانە کە دەکاتە ناوەندی ئێستا

بەڵگەنامەکانی ئەرشیفی عوسمانی

31 ئاب 1893ز -19صفر1311ھ

'رۆژی کردنەوەی قوتابخانەی روشدییەی سەربازیە لە سلێمانی'

ساڵنامەكان تاكە سەرچاوەی دەستخستنی زانیاری بوو دەربارەی خوێندن و تەندروستی و داموزگاكانی تری ویلایەتەكانی دەوڵەتی عوسمانی، بەڵام زانیاری دەربارەی ئیشوکارو ئیدارەی دەوڵەت و كێشەی هاووڵاتیان لە نێو ئەرشیفی پاراستراوی دەوڵەتی عوسمانی دەدۆزرێنەوە، لە چاپکراوی سلێمانی ئەرشیفی عوسمانی لە ئەستنبۆڵ فەرمان و بەڵگەنامەكان و چەندین نووسراو و بڕیاری ، پەیوەست بە گیروگرفتی کۆمەلایەتی وگواستنەوی فەرمانبەری سنجاق و قایمقامییەتەکان هەروا دواکەوتنی موچەی مامۆستایانی خوێندن، ئەو کۆکردنەوەی ئەو ئەرشیفە لەلایەن زانکۆی جیهان ئاسانکارییەکی باشی بۆ نووسەران بەخشی بۆ پەرەپێدان و روونکردنەوەی پتر بۆ رووداوەکانی مێژووی کوردستانی باشوور ، لەوان قوتابخانەکەی روشدیەی سەربازی سلێمانی کە چوار بەڵگە لە ئەرشیفی عوسمانی دەربارەی ئەو قوتابخانەیە بڕیاری چارەسەری کێشەکانی بۆ دەرچووە .

کە لە چوار کاتی جیاوازە ، فەرمانی یەکەمیان ئاماژە بە کاتی کردنەوەی قوتابخانەکە دەكا، لــە 2ی رەبیعــی یەكــەمی 1311 كە دەكاتە 13/9/1893ز ئەو فەرمانەی دەوڵەتی عوسمانی بڕیار دەدات، کە کردنەوەی ئەو قوتابخانە سەربازییە رێکەوتی ئەو رۆژە بكات، کە سوڵتانی عوسمانی لەسەر تەختی عەرشی دەوڵەت دانیشتووە.

بەڵگەنامەی دووەم تایبەتە بە كێشەی دواكەوتنی مووچەی سێ مانگی مامۆستاو كارمەندانی قوتابخانەكە.

بەڵگەنامەی سێیەم تایبەتە بە چۆڵكردنی قوتابخانەكە، بەهۆی كێشەی كرێی بینایەكە و نەبوونی پارەی پێویست بۆ كرێ و كاروباری دیكەی قوتابخانەكە، بەڵام دوایی چارەسەر كراوە. لەم چوار بەڵگەیەدا، دەردەكەوێ، كە بەدرێژایی ئەو ساڵانە دەوڵەتی عوسمانی كێشەی دواکەوتنی موچەی هەبووە، یەکێك لە ھۆیەکان نەبوونی هاتووچۆی خێرا و دووری شارەکان و نەبوونی ئیدارەیەكی بانکی، ئەمانەو ئاڵۆزی بەردەوامی سیاسی و سەربازی لەناو شارەکان و باروودۆخی نا جێگیری سلێمانی.

بەڵگەی چوارەم جەخت لەو بۆچوونەم دەكاتەوە، کە کردنەوەی ئەو قوتابخانەیە بە درێژایی دوانزە ساڵ هەر كێشەی دواکەوتنی موچەی هەبووەو نەتوانراوە چارەسەر بكرێت، هەمان كێشەش رووبەڕووی قوتابخانەكانی روشدیە لە شاری کەرکووک قوتابخانەی روشدیەی موڵکی کەرکوک، بەقەزاکانیەوە: هەولێر/ رەواندوز/ کۆیسنجق ئەمەش دەقی بەڵگەنامەكانە كە لە شێوەی فەرمان دەرچووە:

محەمەد ئەمین زەکی بەگ مێژوو نووسی کورد (1880-1948) کاتێ ئەفسەر بوو لە سوپای عوسمانی

بەڵگەنامەی چوارەم

• بەڵگەنامەی یەکەم

پایەی سەر عەسكەر 13/9/1893

قەڵەمی تۆماركردنی تایبەت بە مەكتەبــی روشــدییەی ســەربازی لە سلێمانی دەكرێتــەوە، كــه رێكەوتــە لەگــەڵ رۆژی هاتنــە ســەرتەختــی جەنابــی خەلافەت پەناهیــان، بــەم بۆنەیــەوە بە تەلگراف موتەســەرفیەتی ســلێمانی ئاگاداركراوە و بــە نــووسراو لــە وەزارەتــی مەكتەبەكانــی ســەربازی شــاهانەی پایەبەرز، ئامــاژەی پێكــراوە، لەســەر فەرمانــی عالی بەپەلــە زانیاریــەكان راگەیەنــدراوە. لــەم بابەتــەدا ئەمــر و فەرمــان بــۆ جەنابــی ئــەو كەســەیە كــە فەرمــان دەردەكات.

2ی رەبیعــی یەكــەم 1311

بە بپێی ئەو بەڵگەنامەیە بێت رۆژی کردنەوەی قوتابخانەی روشدییەی سەربازی لەسلێمانی رێکەوتی رۆژی دەسبەکاربوونی (سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم) وەک سوڵتانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ئەو رۆژەش دەکاتە رۆژی 31ی ئابی ساڵی 1874 کەواتە رۆژی کردنەوەی قویابخانەی روشدییەی سەربازی سلئمانی دەکاتە 31ی ئابی 1893 ز بەراورد بە 19ی صفر 1311ی ھ.

• بەڵگەنامەی دووەم : لە 1893/11/30 دەرچووە:

موشیرەتی تۆپخانەی عامیرە، تایبەتی مەكتەبـی روشـدیەی سـەربازی لـە سـنجاقی سـلێمانی كـە سـەر بـە لەشـكری شەشـەمی هومایۆنـە، فەرمانبـەران و خزمەتكارانـی ئـەم مەكتەبـە مووچـە و دامەزراندنیـان وەرنەگرتـووە، بۆیـە مەكتەبەكەیـان بەجـێهێشـتووە، هەروەهـا لـە مەكتـەب هیـچ ئاگركەوتنەوەیـەك رووینـەداوە، لەبـەرئـەوەی خاوەنـی خانەكـە كرێـی وەرنەگرتـووە، پێشـنیاری كـردووە خانەكـە چـۆڵ بكـەن، بۆیـە تـكا دەكرێـت فەرمانێك دەربچێـت بۆ ئـەوەی مەكتەبەكـە دابخرێت و ئەفســەرەكانیش ژیانیــان بپارێزرێــت، تەلگرافنامە لــە وەكیلــی بەرێوەبــەری مەكتەبــی شــاهانە وەرگیــراوە، جەنابـی پەیوەندیـداری خەلافـەت بـە میهرەبانیـەوە فەرموویەتـی، هاوپێـچ پێشكەشـی عالـی كـراوە، هەروەهـا بــۆ رێكخســتنی مووچــە و دامەزراندنــی ئەفســەرانی مەكتەبەكــە و فەرمانبــەران و خزمەتكارەكانــی، ســەردانی پایـەی واڵای سـەر عەسـكەریمان كـراوە، لەوێشـەوە حەواڵـەی لەشـكری شەشـەمی هومایـۆن كـراوە، ئەگەرچـی وەڵام هاتــووە، بــەڵام هێشــتا لــە خۆجێــیی پــارە وەرنەگیــراوە، لــە راگەیەنــدراوەكان دەركەوتــووە كێشەیەكە گەیشـتۆتە ئاسـتی كۆتایـی، بـۆئـەوەی بارودۆخەكـە هێـور بكرێتـەوە، بڕێكـی تـەواو پـارە بدرێتـە بەرێوەبەرایەتـی، بــۆ ئەمــەش فەرمانــی پەیوەندیــداری خەلافەتــی دەوێــت، بــۆ دەســتكەوتنــی ئەمــەش فەرمــان و ئــاگاداری دراوەتـە پایـەی واڵای سـەر عەسـكەریمان، ئەمـر و فەرمـان بـۆ جەنابـی ئـەو كەسـەیە كـە فەرمـان دەردەكات.

لە 21 جەمادی یەكەم 1311 بەرامبەر 18 تشرینی دووەم 1309

جەنابی نازری مەكتەبەكانی سەربازی شاهانەی تۆپخانەی نهێنی و گشتی

بۆ جێبەجێ كردنی لە 30 جەمادی یەكەم 1311ئاگاداری نێردراوە

• بەڵگەنامەی سێیەم:

رێكەوتی 1895/08/13

22ی سەفەری 1313/ 1ی ئۆغستۆسی 1893

بۆ ویلایەتی موسڵی جەلیلە ئەفسـەر و فەرمانبەرانـی مەكتەبـی روشـدیەی سـەربازی سـلێمانی مـاوەی سـێ مانگـە مووچەیـان وەرنەگرتـووە، بەمــەش تووشــی تەنگانەی دارایی بوونەتــەوە، بــۆ جێبەجــێ كردنــی كارەكــه ئــاگاداری لــه بەرێوەبەرایەتــی تۆمــاری نەزارەتــی مەكاتیبــی ســەربازی جەلیلــە هاتــووە، هەروەهــا لــە نــووسراوی رێكەوتی 28ی موحــەڕەمی 1313 ئامــاژەی پێكــراوە، كــه مەكتەبــی نابراو بــە هەژماركردنــی پــارەی حەواڵەكــراوی ئــەم ســاڵ 5000 (پێنج هەزار قرۆش) داهاتــی هەبــووە، ئــەم مەكتەبــە لــە تەنگانەیەكــی زۆر دایــە، ئەمــەش لــە بەرێوەبەرایەتــی ناوبراو ئــاگاداری دراوە، ئەمجــارە لــە نەزارەتــی ناوبراو بــە نــووسراو ئامــاژەی پێكــراوە، هەروەهــا داهاتــی مەكتەبــی ناوبراو لــە مەركــەزی ویلایەت بــە رێكــی رێكخــراوە بــە تەلەگرافنامــەی رێكەوتی 12ی كانوونــی یەكــەمی 1310 ئـاگاداری دەرچـووه، تێـدا هاتووە جەنابـی پەیوەندیـداری خەلافـەت بـە فەرمانـی پاشـا كارەكـه جێبەجـێ دەكرێـت، بۆیـه بـە نووسراوێكـی ئەمـر و فەرمانـی هومایۆنـی شـاهانە هیممـەت بكرێـت لـە جێبەجـێ كردنـی. بە ئاماژەی راوێژكاری عالی.

• 'بەڵگەنامەی چوارەم: 6/2/1905-

'

بۆ نەزارەتی مەعاریفی جەلیلە فەرمانبەرانـی بانـق مووچـەی چەند مانگێكـی دیاریكـراوی موعەلیمی مەكتەبەكانی روشـدیەی ناوچەكانیـان نەداوە، ناوبراوانیش بـەردەوام بـێ دابـڕان سـەردانمان دەكـەن، هەروەها بـە تێڕوانین لـە بابەتەكانی ئـەم دواییە ئەو مامەڵەیەی ناوی هاتووە، شـوێن نەماوە رانەگەیەندرێت، هەروەكو پێشـوو مووچەكانیان رێكبخرێت تا رێگە نەدرێت موعەلیمـەكان سـكاڵا بـەرز بكەنـەوە و رێگـە نەدرێـت بكەونـه تەنگانـەوە، لـە كاتـی سـەردانیكردنی بەرێوەبەرایەتـی بانقـی موسـڵ فەرمانـی دەرچوونـی دەگەڕێتـەوە بـۆ هـاوكاری پایەبـەرزی ئەفەنـدم، لـە 25 كانوونـی دووەم 320.

تۆفیق

بەڕێوەبەری مەعاریف

- لە رێكەوتی 26ی كانوونی دووەم مووچـەی چـوار مانگـی لیـوای موسـڵ لـە تشرینـی دووەمـەوە نێردراوەتە ژمێریاری، هەروەهـا لیـوای كەركووك لـە ئۆغستۆسـەوە مووچەی حـەوت مانـگ لـە بانقـی زراعـەت/ یەكـەی سـندوق وەردەگیرێـت، جگـە لەمـە ئەوانـەی ماوەتـەوەش لەگـەڵ لیـوای سـلێمانی بـە تەواوەتـی لـە سـندوقی دارایـی دەدرێت، پێشـەكی كارەكە لـە نەزارەتـی جەلیلە بـۆ نەزارەتەكانـی دارایی و بازرگانـی و نافیعـە نێـردراوە، بـە پێویسـت زانراوە رێكخسـتنی بۆ بكرێت و بـە تەلەگراف چۆنیەتـی جێبەجێ كردنی مامەڵەكـە و چاودێـری كردنـی بنووسرێتـەوە، ئەمـر و فەرمـان بـۆ جەنابـی ئـەوە كەسـەیە كـە فەرمـان دەردەكات.

لە 9 شوبات

314 سلێمانی

ئەو چوار بەڵگەنامانە هەندێ مێژوو پشتڕاست دەکەنەوە هەروا تیشک دەخەنە بەردەم لێکۆڵەرانی مێژوو زانیارییەکان بەدروستی بنوسن هەروا کۆمەلێک گیروگرفتی بەردەوام بوونی ئەو قوتابخانەیە دەخاتەڕوو لە سرووی هەموان گێشەی دووا کەوتنی موچەیە لەکاتەی ئەو زانیاریەم لەگەل برادەران باس دەکرد یێکێگیان ووتی هەرێمی کوردستان ئێستا گێشەی دووا کەوتنی موچەی هەیە لەگەل پایتەختی عیراق پێش سەدێک هەمان گێشەی هەبووە لەکاتی دەولەتی عوسمانی .

پرۆگرامی خوێندن لە قوتابخانەی سەربازی سلێمانی

سەبارەت بە مەرجەکانی پێشکەشکردنی داواکاری بۆ ئەو قوتابخانانە، پێدەچێت هەندێک ئاسانكاری هەبووبێ، ڕێگەیان بە دەرچووانی قوتابخانەکانی کوڕان (کاتیب) فەقێی حوجرەكان دەدا، کە بتوانن داواکاری پێشکەش بکەن بۆ قوتابخانەی روشدیەی سەربازی، پاشان خوێندنی قورئانی پیرۆز و هەندێك شارەزایی لە ماتماتیك و خویندنەوەو نووسین و زانینی زمانی توركی كرایە مەرجی وەرگرتنی قوتابی. کۆمەڵێک هۆکار لەپشت ئاسانكارییەوە هەبوون، لەوانە پێویستی دەوڵەت بە کارمەندی سەربازی لە خەڵکی وڵات، بەتایبەتی پایتەختی ویلایەتەکان و لە بەغدا كە بارەگای فەیلەقی شەشەمی لێ بوو. ماوەی خوێندن لەو قوتابخانانەی روشدیەی سەربازی سێ ساڵ بوو، دواتر بوو بە چوار ساڵ(7)، جگە لە دوو پۆڵی ناساندن کە پێیان دەگوترا یەدەگ، کە بۆ ئەو خوێندکارانە تەرخان دەکرا کە شارەزا نەبوون لە زمانی تورکی.

ئەو وانانەی کە بە خوێندکاران دەگوترایەوە بەسەر دوو بەشدا دابەشکراون:

بەشی یەکەم - وانەی تیۆری - کە خوێندکار وانەی مێژوو، جوگرافیا، ئایین، ژمێریاری و خۆشنووسی وەردەگرێت، جگە لە خوێندنی زمانی عەرەبی و تورکی و فارسی. لە کاتێکدا بەشی دووەمی وانەكان لەسەر ڕاهێنانی پراکتیکی بوو بە گرنگیدانێکی زۆر بە وەرزشی جەستەیی، ئەم قوتابخانانە تەنیا سەربازین، بەو پێیەی سەرکردایەتی سوپای شەشەم ئەرکی چاودێری کارگێڕی ئەم قوتابخانانەیان لە ئەستۆ دەگرت و بەم شێوەیە ئەفسەرانی سوپا زۆرینەی مامۆستای قوتابخانەکانیان پێکدێنا گەر بەراوردێك بکەین لە پسپۆری مامۆستاکان لە قوتابخانەی سەربازی سلێمانی لەگەڵ بەغدا، بە پێی سەرچاوە فەرمییەکان هەر 11 مامۆستای قوتابخانەی سەربازیی روشدیەی بەغدا، جگە لە بەڕێوەبەری قوتابخانەكە، هەموویان سەربازی بوون، بەڵام لە سلێمانی تەنها باس لە دوو مامۆستای سەربازی دەكرێ.

هەمیشە قوتابخانەکان كێشەی کەمی مامۆستایان هەبووە، بەڵام دوابەدوای کردنەوەی خانووی مامۆستایان لە ژمارەیەک لە ویلایەتەکان، گوتنەوەی زۆربەی وانەكانیان لە ئەستۆ دەگرت. خوێندن لەم قوتابخانانە تایبەتمەند بوو. جگە لەوەی ناوەکی و ئازادە. ئەمەش بە یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی زیادبوونی خواستی قوتابیان دادەنرێ بۆ خۆتۆماركردن لەو قوتابخانانەدا.

خوێندن و کەسایەتی كورد لەنێو دەوڵەتی عوسمانی

بۆیە ئەو ناونیشانەم هەڵبژارد، تاكو سەرنجی خوێنەر بۆ گرنگی قوتابخانەی سەربازی سلێمانی راكێشم، هەر بە کردنەوەی قوتابخانەی سەربازی هەروا روشدیەی موڵکی، رۆڵێكی باشی هەبوو لە پێگەیاندنی قوتابیانی ئەو شارە، بۆئەوەی لە دواڕۆژ رۆڵیان هەبێ، لە حوکمڕانی و دەسەڵاتی عوسمانی و دەوڵەتی عیراق.

قوتابخانەی سەربازی روشدیەی سلێمانی، کە ڕووی لە (شەقامی کاوە) بووە، بەرامبەر (بازاڕی زانکۆ)ی ئێستا، ئەو شەقامەی کە یادەوەری خۆشی چوار ساڵی خوێندنی زانكۆم (1973 - 1977) لەگەڵی هەیە، ئەم قوتابخانەیە دەیان کەسایەتی گەورەی پێگەیاند و توانیان خوێندنی باڵا لە بەغدا و ئیستانبوڵ تەواوبکەن بگەنە پلەی بەرز، مێژوونووسی کورد (ئەمین زەکی بەگ) لە کتێبەکەی (مێژووی شاری سلێمانی) ناوی چەندەها لەو کەسایەتیانەی ھێناوە بۆ نموونە:

• عیزەت بەگ حوسێن پاشای خەندان - كە بوو بە وەزیری ناوخۆ
• لیوا فوئاد پاشای سەعید پاشا
• لیوا شەریف پاشای سەعید پاشا
• لیوا سلێمان بەگ حوسێن پاشا
• لیوا و سەرۆکی دادگا حاجی مستەفا پاشا، یاموڵکی
• لیوا عەبدوڵڵا حیلمی پاشا
• لیوا حاجی عەبدولڕەحمان بەگ حاجی محەمەد - فەرماندەی فیرقە لە سلێمانی
• لیوا سدیق پاشا قادری - لە روسیا بەدیلگیرا.
• ئەمین فەیزی بەگ، فەرماندەی لیوای فەیلەقی 12ی تۆپخانە لە موسڵ.
• لیوا ئەحمەد کەمال محەمەد بەگ
• لیوا زوهدی رۆستەم بەگ - لە ناوچەی قەوقاز شەهید بوو.

شایەنی باسە مێژوونووسی کورد محەمەد ئەمین زەکی بەگ(8)(9) یەک لەو کەسایەتییە کوردانەیە، کە وەك سەرۆک ئەرکانی تورکیا کاری کردووە و پەیوەندیی بە حکومەتی عیراقەوە کردووە و پۆستی وەزیری کار و پەروەردەی وەرگرتووە، هەروەها وەزیری بەرگری و ئابووری بووە. چەند کتێبێکی گرنکی مێژوویی نووسیوە، کە سەرچاوەیەکی گرنگن بۆ مێژووی نەتەوەی کورد.

کۆی گشتی ساڵانی خوێندنی قوتابیەکی شارێکی کوردستانی باشوور (شەش ساڵ بوو) دوای خوێندن لە بەغدا، پاشان خوێندکار دەنێردرایە (قوتابخانەی سەربازی) لە ئەستەمبۆڵ و ماوەی خوێندنی لەوێ سێ ساڵ بوو، دەرچووەكان پلەی نەقیبی دووەمیان پێدەدرا، دوای خوێندن و مەشقکردن کۆی گشتی خوێندنی سەربازی بە ناوەندی و ئامادەیی، پاشان کۆلێژی سەربازی لە ئیستەمبول، نۆ ساڵی تەواوی دەخایەند، بە مەبەستی وەرگرتنی پلە سەربازییەکانی دەوڵەتی عوسمانی.

لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بەوە بکەم کە زۆر زانای ئاینی و کەسایەتی کورد روویان لە ئەستەمبۆڵ كرددوە، تاكو پلەو پۆستی حکومی و کۆمەلایەتی بەدەستبهێنن، هەندێکیان بۆ هەلومەرجی جۆراوجۆر لە تورکیا ماونەتەوە و نەگەڕاونەتەوە عیراق، هاوئاهەنگ بوون لەگەڵ کۆمەڵگەی تورکیا و کارلێکیان لەگەڵدا کردووە، خێزانیان هەبووە، نەوەیان هەیە و هەریەکەیان پێگەی تایبەتی خۆی هەبووە، هەروەها بەردەوام بوون لە خزمەتی سەربازی و پلەیان بەرزکرایەوە بۆ پلەی جیاواز، بەڵام زۆربەیان لەگەڵ روخانی دەوڵەتی عوسمانی گەڕانەوە کوردستان..

سەرچاوەکان:

• 1-نامەکان / ئیحسان رەشاد موفتی/ هەولێر 2023
• 2-سالنامەکانی دەوڵەتی عوسمانی / کتێبخانەی موفتی لەهەولێر
• 3-سلێمانی لە بەلەنامەکانی عوسمانیدا 2019 / زانکۆی جیهان / هەولێر
• 4-تاريخ التعليم في العراق في العهد العثمانی/ عبدالرزاق الهلالى. طبع بمساعدة وزارة المعارف العراقية عام 1959.
• 5-المدارس الرشدية في العارق 1918-1869د. حارث عبدالرحمن الطيف التكريتي وأ.د. ليث محمد ابارهيم الجنابي جامعة تكريت –قسم التاريخ / مجلة وميض ربع سنوية العدد التاسع آذار 2021/ مجلة الوميض.
• 6-كتاب “تاريخ التعليم في العراق في عهد الاحتلال البريطاني 1914-1921” للباحث عبدالرزاق الهلالي مراجعة عالية عبدالرزاق الهلالى – دار الرافدين -بيروت - 2017.
• 7-التعليم الثانوي في العراق.. البدايات والرسوخ صحيفة المدى ٢٣-٣-٢٠١٤ ملاحق المدى خنساء زكى شمس الدين..
• 8-تاريخ السليمانية / محمد امين زكى / ترجمة الملا جميل الملا احمد الروزبيانى / طبع شركة النشر والطباعة العراقية المحدودة – بغداد ١٣٧٠-١٩٥١ م
• 9-سالنامة المعارف العمومية لوزارة المعارف العثمانية، استانبول، 1903، ص685
• 10-مێژووی پێشەکی خوێندنی فەرمی لە سلێمانی/ شاھۆ عوسمان سەید قادر / رۆژنامەی کوردستانی نوێ ژمارەکانی -8523 -8524-8525 28 /11/2021 1/12/2021بەشی یەکەم / دووەم وسێیەم .
• 11-المدارس الرشدية في العراق / جامعة تكريت / قسم التاريخ / ا. د حارث التكريتى و ا. د ايث محمد الجنابي
• 12-التقسيمات الإدارية لسنجق السليمانية خلال عهد العثمانى الأخير 1869-1918 بان الخميداوي – جلمعة القادسية – كلية تربية
• 13-بەبۆنەی یادی بنیاتنانی شاری سلێمانی / راپۆرتێک / مێژووی پرۆسەی پەروەردەو فێركردن لە سلێمانی/وزارەتی پەروەردەی هەرێم / 2022 رێبوار حەمەوەیس/ فەرمانبەر مۆزەخانەی پەروەردەیی سلێمانی
• شێرزاد یونس/ ب.گ.پ سلێمانی١٤-تاریخی وڵاتی سلێمانی 1939، محەمەد ئەمین زەکی