میرەكانی میرنشینی بابان - پێنجەم:میر بەكر بەگ 1703-1714

میرەكانی میرنشینی بابان(پێنجەم):میر بەكر بەگ (1703-1714ز)

عومەر ئیسماعیل مارف

هەموو سەرچاوەكان لەسەر ئەوە كۆكن كە بەكر بەگ كوڕی (میر سلێمان بەبە1664-1698ز) بووە و دوای كۆچی دوایی (تەیموور خان بەگ1698-1703ز)ی مامی وەكو پێنجەم میر و بۆ ماوەی (11) ساڵ بووە بە فەرمانڕەوای میرنشینی بابان، هەروەها لەبەر ئەوەی پیاوێكی رەنگ سوور بووە هەر بۆیە بە (میر بەكرەسوور) ناسراوە.

میر بەكر بەگ، لە تەمەنی گەنجییەوە شەیدای كاری كشتوكاڵی و باخ داری بووە، هەر بۆیە لە سەردەمی فەرمانڕەوایی خۆی دا گرنگییەكی زۆری بەو بوارە داوە و بە شێوەیەكی بەرچاو ئەو كەرتەی بوژاندوەتەوە كە هەتا ئەمڕۆش جێ‌ دەست و پاشماوەی ماوەتەوە.

لەو كاتەدا، بە مەبەستی ئاودێری و پەرەدان بە داهاتی ناوخۆ جۆگەیەكی گەورەی ئاودێری لە خواروی گوندی سەر چناری ئەو كاتەوە بەرەو پێدەشتەكانی باشوور دروست كردوە كە ئێستا ئەو شوێنە بە ناوی میر بەكرەوە بە (بەكرەجۆ) ناسراوە(1)، پاشان قەڵایەكی سەربازیشی لە سەر گردێكی بەرز لە دەشتی شارەزوور دروست كردوە كە لە ئێستادا ئەو شوێنە بە گردی (بەكراوا) ناو دەبرێت. دواتر هێزێكی سەربازی پێكهێناوە و جل و بەرگی جوان و پلە و پایەی بەرز و چەكمە و پێڵاوی ئاڵتونی پێ بەخشیوون، هەروەها لە شێوەی مەدالیای ئازایەتی، زەنگۆڵەی ئاڵتونی بە بەرداكردون، هەر بۆیە دواتر ئەو هێزە بە (چەكمە زێڕ) ناوبانگی دەركردوە.

دوای ئەوەی میرەكانی رەواندز و كۆیە و هەریر و سوارەكانی هۆزی (بڵباس) یەكیان گرتووە، ئینجا بە (5) هەزار سەربازەوە هێرشیان كردوەتە سەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی میر بەكر بەگ. دوای ئەوەی لە دەشتی شارەزوور روو بە رووی یەكتری بوونەتەوە، لەو كاتەدا هێزی چەكمە زێڕ ئازایەتییەكی بەر چاویان نواندوە(2)، بەڵام دواتر هێزی میر بەكرەسوور شكاوە و زوربەی سەربازەكانی كوژراون، خۆیشی رایكردوە! دوای ئەوەی زوربەی گوندەكان تاڵان و پاشان سوتێنراون، ئاژاوە و پشێوییەكی زۆر لە ناو میرنشینی بابان دا سەری هەڵداوە.

دوای ئەو رووداوە، جارێكی تر میر بەكر (3) هەزار چەكداری كۆكردوەتەوە، پاشان بە شێوەیەكی چاوەڕوان نەكراو هێرشی كردوەتە سەر دوژمن و لە سەر زێی بچووك لە نزیك كۆیە، شەڕێكی سەخت هەڵگیرساوە، بەڵام ئەمجارەیان هێزی بەكر بەگ سەركەوتووە و دوای بە دیل گرتن و كوشتارێكی زۆر، ئینجا لە تۆڵەی ناوچەكەی خۆیان، پەلاماری گوندەكانیان داوە و ماوەی (3) رۆژ تاڵان و وێران كردن ئەنجام دراوە(3)!

لەلایەكی تریشەوە، دوای ئەوەی چەند خێڵێكی هۆزی (زەنگەنە) لەو هەلە سوود وەردەگرن و ئەوانیش لە هەوڵی یاخی بوون و ئاژاوەنانەوەدا بوون، بەڵام هەر زوو لەلایەن میر بەكر بەگەوە سەركوت كراون و بەشێكی ناوچەكەشیان داگیركراوە(4).

لە سەردەمی دەسەڵاتی خۆی دا

جێگای ئاماژەیە، میر بەكرەسوور لە سەردەمی دەسەڵاتی خۆی دا لە هەر یەكە لە كۆیە و قەڵا چوالان مزگەوتی گەورە و خوێندنگای ئایینی دروست كردوە(5).

دوای ئەوەی پەیوەندی نێوان میر بەكر و فەرمانڕەوای كەركوك تێكچووە، هەر بۆیە (حەسەن پاشا1704-1723ز)ی والی بەغدا بە بیانووی سەرپێچییەوە، ساڵی (1714ز) بە سوپایەكەوە هێرشی كردوەتە سەر بەكر بەگ و دوای شكستدانی هێزی بابان، بەڵام نەتوانراوە خۆی دەستگیر بكرێت، پاشان بە فەرمانێك كاربەدەستێكی عوسمانی بە ناوی (موتەسەللیم(*)) كراوە بە فەرمانڕەوای میرنشینەكە(6).

لەو بارەیەوە، (مورتەزا ئەفەندی نەزمی زادە) لە كتێبی (گلشن خلفا(*))دا، دەربارەی ئەو شەڕ و رووداوانە نووسیوویەتی؛ « … لە ساڵی (1714ز)دا، سنجەقی بەبەی بەكر ناو كە سەر بە ناوچەی شارەزوورە لە رێ‌ دەرچوو، یاخی بوونی لە دژی والی ناوچەی ناوبراو جاڕدا و ژمارەیەك لە خزم و پیاوەكانی كوشت و لێرە و لەوێ‌ پەلاماری دەبرد و رێگری دەكرد و دەستدرێژی دەكردە سەر بێ‌ تاوانان و بۆ تەمبێ‌ كردنی، وەزیر رووی لەو ناوە كردوە … «، هەروەها (شێخ عەبدولرەحمان سوەیدی1721-1786ز)(7) مێژوو نووسی بەغداش لە كتێبی (حدیقە الزوراء )دا، نووسیوویەتی؛ « … بە شوێنكەوتوانێكەوە پشت ئەستوورە كە وایكردوە ببنە سوپەر بۆی و بە سەربازانێكەوە دەوری قایم و پتەوە كە مرۆڤ و جنۆكە لە زیانیان بێ‌ بەش نابێت، ژمارەیان وەكو لمە و كەرەستەی شەڕیان بە لێدان كێوان دەهەژێنێت … «(8)، پاشان نووسیوویەتی؛ « … بەكر بەگ یاخی بووە، كاتێك سەرپێچی نواند و ئەو دەوروبەر و ئەو قۆڵانەی گرت، نە گوێڕایەڵی والییەكانی شارەزووری كرد و نە بەدوای گوتەی جەماوەر كەوت. چەندان پیاوی كوشت و ئەتكی كرد و ژن و منداڵی بە تاڵان برد و لە ژێر سمی ئەسپەكانی دا گیانی منداڵانی تێكشكاند و ئاودێری كرد، كاتێك جامی نەمانی بە خەڵكی گوندان نۆشی، هەر بۆیە وەزیری بە توانا ویستی ئەو خەمە لەسەر موسڵمانان هەڵگرێت … «(9).

دوای ساڵێك، ئینجا میر بەكرەسوور بڕیاری داوە سەردانی بەغدا بكات، هەر چەندە دارودەستە و پیاوەكانی لە مەترسییەكانی ئەو گەشتە ئاگاداریان كردوەتەوە، بەڵام ئەو گوتوویەتی؛ «جلی خۆم دەگۆڕم و ریش و سمێڵیشم دەتاشم». دوای ئەوەی چووە بۆ بەغدا و چەند رۆژێك لەو شارەدا گەڕاوە، بە هەڵكەوت كابرایەك دەیناسێتەوە و بە خەڵكی راگەیاندوە كە میر بەكر بەگی بابان هاتووە بۆ بەغدا، كاتێك هەواڵەكە بە حەسەن پاشای والی گەیشتووە، هەر ئەو كاتە گرتوویانە و بە فەرمانی والی ساڵی (1715ز) كوشتوویانە(10)! ئەگەرچی هەندێك لە سەرچاوەكان؛ ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە بەكر بەگ لەو كاتەدا تووشی نەخۆشی دەروونی بووە، هەر بۆیە بەو بێ‌ باكییە چووە بۆ بەغدا، كەچی هەندێك سەرچاوەی تر؛ چوونەكەی بۆ مەبەستی داوای لێبووردن و پەشیمانی لە كردەوەكانی پێشووتری دەگێڕنەوە، بەڵام پێش ئەوەی بگات بە بارەگای والی و خۆی رادەست بكات گیراوە و كوژراوە(11). دواتریش تەرمەكەی هێنراوەتەوە بۆ كوردستان و لە قەڵا چوالان بە خاك سپێردراوە(12) و (2) كوڕی منداڵی بە ناوەكانی؛ (سەلیم بەگ و شێر بەگ) لە دوای خۆی جێهێشتووە(13).

فەرمانڕەوایی موتەسەللیم(1714-1719ز)

بەپێی سەرچاوە مێژووییەكان؛ دوای دوورخستنەوەی میر بەكرەسوور لە دەسەڵاتی میرنشینەكە، لە بنەماڵەی بابان كەس نەبووە شوێنی بگرێتەوە، ئەگەرچی تەیموور خان بەگ (3) كوڕی هەبووە، بەڵام هیچ كامیان نەگەیشتوونە تەمەنێك كە بتوانن كاروبارەكانی میرنشینەكە رابپەڕێنن. هەر چەندە (خانە محەمەد بەگ) لە هەموویان گەورەتر بووە، بەڵام تەمەنی تەنها (13) ساڵان بووە، (خالد بەگ و فەرهاد بەگ)یش ساڵێك و دوو ساڵ لەو بچووكتر بوون، هەروەها (سەلیم بەگ و شێر بەگ)ی كوڕەكانی میر بەكریش لەوان بچووكتر بوون(14). هەر بۆیە ساڵی (1714ز) بە فەرمانی (حەسەن پاشا1704-1723ز)ی والی بەغدا لە شوێنی میر بەكرەسوور كاربەدەستێكی عوسمانی وەكو موتەسەللیم بۆ میرنشینی بابان دانراوە و نێردراوە بۆ قەڵا چوالان(15).

جێگای ئاماژەیە، لە ئێستادا بە هۆی نەبوونی سەرچاوەی پێویست و بەر دەست نەبوونی نووسراو و بەڵگە نامەكانی عوسمانی لەو كاتەدا، كەمترین باس و بابەت دەربارەی ئەو (5) ساڵەی تەمەنی فەرمانڕەوایی موتەسەللیم لەبەر دەست دایە، هەروەها نازانرێت ئەو فەرمانبەرەی تورك ناوی چی بووە و خەڵكی كام ناوچەی ئیمپڕاتۆریەت بووە. هەر چەندە باس لەوە دەكرێت لە كاروباری ئیداریی دا كەسێكی زۆر نەزان و نەشارەزا بووە(16)، هەر بۆیەش (ئەحمەد خانی كوڕی ئەلقاس كوڕی میر سمایلی زەنگەنە(17)) ناوچەكانی (سەنگاو و قەرەداخ) كە پێشتر بابانییەكان لە هۆزی زەنگەنە داگیریان كردوە، خستوویەتییەوە ژێر دەسەڵاتی خۆی، دواتر ناوچەكانی (بازیان و شارەزوور)یشی هەتا شاخی (ژاژیلە)ی نزیك رووباری تانجەڕۆ لە قەڵەمڕەوی بابان دابڕیووە(18).

پەراوێز و سەرچاوەكان:

• 1-مێژووی میرایەتی بابان: حسێن نازم بەگ، و: حسێن حەسەن كەریم و سدیق ساڵح، بنكەی ژین، چاپخانەی شڤان، سلێمانی2013، ل48.
• 2-رەوشی كوردان، مێژووی كوردستان ئەردەڵان-بابان: عەبدولقادر رۆستەم بابانی، و: كەریم حیسامی، چاپی یەكەم، تاران ساڵی1393 ه، ل140.
• 3-هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل141.
• 4-مێژووی میرایەتی بابان: حسێن نازم بەگ، و: حسێن حەسەن كەریم و سدیق ساڵح، ل48.
• 5-سەرجەمی بەرهەمی حوسێن حوزنی: بەرگی یەكەم، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، چاپی دووەم، چاپخانەی ئاراس، هەولێر2011، ل468.

-موتەسەللیم؛ زاراوەیەكی ئیدارییە، سەردەمی رێكخستنەوەی دەوڵەتی عوسمانی بە سەر بەڕێوەبەرانی سنجەق و قەزاكانی سەر بە والی و موتەسەڕیفەكان دا بڕاوە. كاتێك وەزیران و میری میرانەكان بەشداری شەڕ دەبوون، ئەوان كاروباریان بۆ راپەڕاندون و داهات و باجیان بۆ كۆكردونەتەوە و بۆیان ناردون، هەر ئەوانیش بڕە پارەیەكیان داوەتە فەرمانڕەواكانی ناوچە دەرەبەگییە ملكەچەكانی حكومەت. رەنگە ئەو موتەسەللیمە، ئەو كاتە كاروباری ناوچەكەی گرتبێتە دەست كە بە زۆری هەل و مەرجێكی سەرپێچی دەوڵەتی عوسمانی باڵی بە سەردا دەكێشا. بڕوانە؛ مێژووی میرایەتی بابان: حسێن نازم بەگ، و: حسێن حەسەن كەریم و سدیق ساڵح، ل49.

• 6-بەدەم رێگاوە گوڵچنین، مێژووی سیاسی، میرایەتی بابان لە نێوان بەرداشی رۆم و عەجەم دا: نەوشیروان مستەفا ئەمین، كتێبی سێیەم، بەرگی یەكەم، لوبنان2013، ل60.

-ئەو كتێبە لە بنەڕەت دا بە زمانی توركی نووسراوە، مێژووی بەغدا لە دەستپێكی خیلافەتی عەباسییەوە لە خۆ دەگرێت، هەر بۆیەش ناو نیشانی (گوڵزاری خەلیفەكان)ی بۆ دانراوە. دانەر لە كتێبەكەی دا بە گشتی باسی رووداوە گرنگەكانی ناوچەكە و سوڵتانەكانی عوسمانی كردوە هەتا وەكو ساڵی (1717ز)، لە دوا لاپەڕەكانیشی دا باسی (میر سلێمان بەبە و بەكر بەگ)ی بابان دەكات. ئەو زانیاریانەی كە تایبەتن بە رووداوەكانی دوای ساڵی (1628ز)، لە كتێبەكەدا بایەخێكی بەرچاویان هەیە، لەبەر ئەوەی نووسەر هاوچەرخی ئەو ماوەیە بووە، بەڵام لە گێڕانەوەی رووداوەكان دا گوزارشت لە تێڕوانینی عوسمانییەكان دەكات، چونكە خۆی یەكێك بووە لەو توركە عوسمانیانەی نیشتەجێی بەغدا بوون. دواتر كتێبەكە لەلایەن موسا كازم نەورەس لە زمانی توركییەوە كراوە بە عەرەبی و چاپ كراوە. بڕوانە؛ كورد و كوردستان لە بەڵگەنامە و سەرچاوە مێژووییەكان دا: پ. ی. د. سەعدی عوسمان هەروتی، چاپی یەكەم، چاپخانەی موكریانی، هەولێر2014، ل154.

• 7-كورد و كوردستان لە بەڵگەنامە و سەرچاوە مێژووییەكان دا: پ.ی.د. سەعدی عوسمان هەروتی، ل183.
• 8-سەرچاوەی پێشوو، ل176.
• 9-هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل184.
• 10-رەوشی كوردان، مێژووی كوردستان ئەردەڵان-بابان: عەبدولقادر رۆستەم بابانی، و: كەریم حیسامی، ل142.
• 11-بەدەم رێگاوە گوڵچنین، مێژووی سیاسی، میرایەتی بابان لە نێوان بەرداشی رۆم و عەجەم دا: نەوشیروان مستەفا ئەمین، ل60.
• 12-سەرجەمی بەرهەمی حوسێن حوزنی: بەرگی یەكەم، ل468.
• 13-مێژووی حوكمدارانی بابان لە قەڵاچوالان تا دروست كردنی شاری سولەیمانی (1669-1784ز): تۆفیق قەفتان، بەغدا1969، ل33.
• 14-مێژووی میرایەتی بابان: حسێن نازم بەگ، و: حسێن حەسەن كەریم و سدیق ساڵح، ل49.
• 15-بەدەم رێگاوە گوڵچنین، مێژووی سیاسی، میرایەتی بابان لە نێوان بەرداشی رۆم و عەجەم دا: نەوشیروان مستەفا ئەمین، ل60.
• 16-مێژووی میرایەتی بابان: حسێن نازم بەگ، و: حسێن حەسەن كەریم و سدیق ساڵح، ل49.
• 17-شەرەفنامە: میر شەرەف خانی بدلیسی، و: مامۆستا هەژار، دەزگای چاپ و بڵاوكردنەوەی ئاراس، چاپی سێیەم، هەولێر2006، ل335.
• 18-مێژووی میرایەتی بابان: حسێن نازم بەگ، و: حسێن حەسەن كەریم و سدیق ساڵح، ل50.