مێژووی یەکەم چاپخانەی شاری سلێمانی: چاپخانەکەی شارەوانی

مێژووی چاپخانەی شارەوانی تەنها مێژووی چاپخانەیەکی ئاسایی نییە بەڵکو مێژووی هەموو شاری سلێمانیە لە رووی کولتوری و ڕۆشنبیری و سیاسی و ئابوری و کۆمەڵایەتیەوە. مێژووی گۆرینی دەسەڵاتی عوسمانیە بۆ دەسەڵاتی ئینگلیزەکان لە دوای جەنگی جیهانی یەکەم. مێژووی سەرهەڵدانی بزوتنەوەی شێخ مەحموودی حەفید و کاریگەری ڕۆشنبیران لە سەر فەرهەنگی کولتوری ئەم شارە وەک شاعر و ڕونابیر ( پیرەمێرد ) کە چەند هەستی بە گرنگی چاپخانە و ڕۆژنامەوانی و نوسین لەو سەردەمەدا کردوە, ئەم چاپخانەیە لەگەڵ دامەزراندنیدا ئەرکی نوسینەوەی مێژووی شاری سلێمانی پێسپێردراوە کە چۆن لەسەرەتاوە لە وڵاتی بەریتانیاوە دێتە شاری سلێمانی بۆ یەکەم جار لە سەر دەستی ( مێجەر سۆن ) بۆ مەبەستی بەهێز کردنی دەسەڵاتەکەی و حوکمی بەریتانی لە ناوچەکە, هەر لەوێوە لەگەڵ یەکەم بزوتنەوەی نەتەوی کورد دا دەڕوات بۆ ئەشکەوتی ( جاسەنە ) لەوێ ڕۆژنامەی ( بانگی هەق ) چاپ دەکرێ, وە دوایدا دەگەڕێتەوە بۆ ناو باڵەخانەی شارەوانی سلێمانی بۆ چاپکردنی چەندین کتێب و نامیلکە و ڕۆژنامە لەو سەردەمەدا بۆ نموونە ڕۆژنامەی ( ژیان ). ئەم چاپخانەیە سەرەتای دروست بوونی مێژووی ڕۆژنامەوانی شاری سلێمانیە, وە لە ڕێگەی ئەم چاپخانەیە هەموو کارو چالاکی ڕۆژانەی کولتوری و سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوری ئەم شارە دیکۆمێنت کردوە. ئەم نوسینە لە نوسینی باوکمە، غفور رشید داراغا، لە ڕۆژنامەی هاوکاری لە ساڵی ( 1972/7/29 ) بڵاو بۆتەوە, بە گرنگم زانی دووبارە بڵاوی بکەمەوە لەبەر گرنگی بابەتەکە. زامۆئا داراغا

چاپخانەکەی شارەوانی سلێمانی

لە نوسینی :- غەفور رەشید داراغا

ڕۆژنامەی هاوکاری:- ڕۆژنامەیەکی هەفتانەی گشتی یە, لە دار الجماهیر دەرئەچێ و لە دار الحریە چاپ ئەکرێ, ژمارە ( 127 ) ڕێکەوتی 1972/7/29 لە ئەرشیفی غفور رشید داراغاوە وەرگیراوە.

دەقی نوسینەکە: لە ساڵی ( 1919 ) کە ( مێجەر سۆن )ی ناحەزی کورد و تێڵای دەستی ئیمپریالیزمی ئینگلیزی دوژمن بە نەتەوەی کورد, بە فەرمانی ( وڵسن )ی فەرمانداری گشتی عیراقی داگیرکراو هاتە سلێمانی, ئەو مێجەر سۆنەی کە ماوەیەکی دور و درێژ بە کوردستاندا سوڕاوەتەوە بە ناوی ( میرزا غلام حسین شیرازی ) کە شارەزاییەکی باشی پەیدا کردبوو, لە ژیانی کۆمەڵایەتی و ئابوری و نەرێت و خوو ڕەوشت و باری تیرە و خێڵەکان و شێوەکانی زمانی کوردی.

ئەم ( سۆن )ە وەکو وتمان ئەو ماوە درێژەی کە لە کوردستاندا بوو مەشقێکی تەواوی کردبوو بۆیە لەلایەن دەزگای ئیمپریالیزمی ئینگلیزەوە کارێکی گرنگی پێ سپێڕرا کە ناردیانە سلێمانی سۆن بۆ ئەوەی باش لە کارەکەیدا سەرکەوێ لەگەڵ خۆیا چاپخانەیەکی دەستی کێش کردو خێرا دایمەزران.

وە یەکەم ڕۆژنامەی کوردی بەو چاپە چاپ کرد بە ناوی ڕۆژنامەی ( پێشکەوتن )ەوە, وە ئەم کارە دەستەی بەڕێوەبەری بۆ دانا لە ژێر چاودێری و ئاراستەی خۆیدا, بەم جۆرە یەکەم ژمارەی ( پێشکەوتن ) لە ڕۆژی 1919/11/8 دا دەرچوو.

وە ئەم ڕۆژنامەیە سێ ساڵی خایان و ( 118 ) ژمارەی لێ دەرچوو, وە هەفتانە بوو هەفتەی جارێک دەر ئەچوو.

ڕێڕەو و ئامانجی ئەو ڕۆژنامەیە بریتی بوو:-

1/ پڕوپاگاندەی بۆ دەوڵەتی بەریتانیای گەورە بڵاو کردەوە لە خەڵکی کوردستانی ئەگەیان کە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا خۆر لە بەیداخی ئاوا نابێ, بۆ بە زۆر تر دەنگ و باسی هەندەرانی بڵاو ئەکردەوە بە تایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیاوە هەبوو لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە بە پاشکۆی بەریتانیاوە بەسترابون و خرابونە ژێر چەپۆکیەوە.

2/ کنە کردن لە ناو نەتەوەی کوردا بە چاندنی تۆوی دووبەرەکی لە ناو کۆمەڵانی خەڵکی کوردستاندا, هەروەها چاو و ڕاوکردن دژی حکمداریەتی شێخ مەحمودی نەمر وە جیا کردنەوەی خەڵک لێی.

3/ چاو و ڕاوکردن دژی شۆرشی ئۆکتۆبەری مەزن کە ئەو کات ساوابوو وە لە تەمەنی دوو ساڵییدا بوو, ئەو شۆرشە کە چاوی هەموو گەلانی جیهانی کردەوە وە ڕژێمی ئیمپریالیزم و سەرمایەداری بنکەند و ڕسوا کرد.

4/ بەربەستی پڕوپاگەندەی تورکیزمەکان ( تورک چیەکان ) و چڵکاو خۆارەکان و بزوتنەوەی علی شەفیق پاشای شەرکەس کە بە ( ئۆزەدمێر ) ناوی دەرکرد, کە لە ناوچەی ڕەواندوز و ڕانیە... هتد سەری دەرهێنا بوو, هێشتا کێشەی ولایەتی موصل ( کوردستانی عیراق ) لابەلا نەکرا بوو تورکەکان داوایان ئەکردەوە, دیارە ئەمەش گەورەترین مەترسی بوو بۆ ئینگلیزەکان لە بارەی نەوتی ئەم وڵاتەوە.

5/ لەم چاپخانەیەدا اعلان و بەیاننامە و کاروباری ئیداری ئینگلیزەکانی پێ چاپ ئەکرا.

ئەم ڕۆژنامەیە ئەو ڕێڕەوەی کە لێی داوین جاروبار کاک ( عەلی کەمال باپیر ) کە یەکێک بوو لە بەرێوەبەران هەندێ هەڵبەست و هۆنراوەی بە سۆزی نیشتمانی تیا بڵاو ئەکردەوە... لە ساڵی 1922 ( وڵسن )ی فەرمانداری گشتی عیراق سەرنجیدا کەوا فەرمانڕەوایەتی مێجەر سۆن لەڕزین و بۆگەن کردن دایە, هات ( سۆن )ی داخ لە دڵی لابرد وە لە جیاتی ئەو بەچکە ئینگلیزێکی تری ناردە شوێنەکەی کە ( گۆڵدسمیس ) بوو, وە وەهای ئامۆژگاری کردبوو کە ئەبێ بڕێک لەگەڵ خەڵکدا نەرم و نیان بێ بۆ ئەوەی بۆگەنەکەی ( سۆن ) لەبەر لوتی خەڵک لابدا.

( گۆڵدسمیس ) هاتە سلێمانی و ( مێجەر سۆن ) باری کرد, بەبار کردنی سۆن ڕۆژنامەی ( پێشکەوتن ) لە کارکەوت, ئەو کات گورج ( حاجی مستەفا پاشای یاموڵکی ) کە لە دەوڵەتی عوسمانیدا بە ( نەمرود ) ناوی دەرکرد بوو, ئیمتیازی ڕۆژنامەیەکی لێ سەند بە ناوی ڕۆژنامەی ( بانگی کوردستان )ەوە کە لە چاپخانەکەی مێجەر سۆن چاپ ئەکرا یەکەم ژمارەی لە 1922/8/2 دەرچوو, هەفتەی جارێک دەرئەچوو بە کوردی عەرەبی و تورکی نوسینی بڵاو ئەکردەوە, بە پێچەوانەی ڕۆژنامەی ( پێشکەوتن )ە کەی سۆن گەلێک نوسین و وتاری نیشتمانی و کۆمەڵایەتی بڵاو کردەوە.

لە 19922/9/22 ( شێخ مەحمود )ی نەمر هاتەوە سلێمانی پاش ئەوەی لە بەند و دیلێتی ڕزگار بوو وە بە ڕەسمکی بوو بە ( حکومداری کوردستانی خوارو ) یەکەم ژمارەی ڕۆژنامەی ( ڕۆژی کوردستان ) ی دەرکر لە 1922/11/15 بە چاپخانەکەی مێجەر سۆن کە ئەم ڕۆژنامەیە ئۆرگانی ( زمان حاڵی ) حکومەتەکەی شێخ مەحمود بوو, هەفتەی جارێک دەرئەچوو, هەموو بەیاننامە و فەرمانەکانی شێخ مەحمودی نەمری بڵاو ئەکردەوە بە ناوی ( ملک کوردستان- محمود ) یەکەم ڕۆژنامەیە ( 15 ) ژمارەی لێ دەرچوو وە لەسەر خواستی شێخ مەحمود ناوەکەی گۆڕا بوو بە ڕۆژنامەی ( ئومێدی ئیستقلال ) کە هەر ئۆرگانی حکومەت بوو, دیارە ئەم ناو گۆڕینە خۆی لە خۆیا نوقڵانەیەکی باشە, وە دیسان ئەوەش ئەگەیەنی کە شێخی نەمر ئەیویست سنوری حکومەتەکەی ( کوردستان ) پەرەپێ بسێنی هەرهیچ نەبێ کوردستانی خوارو بگرێتەوە, ئەم ڕۆژنامەیە دیسان هەفتەیی بوو وە تا کۆتای مانگی شوباتی ( 1922 )ی خایاند.

شێخی نەمر لە ژێر پاڵەپەستۆی دەزگای ئینگلیزەکاندا لە ڕۆژی 1923/3/4 سلێمانی چۆڵ کرد وە بە لەشکر و بارەگا و تفاقەوە ڕوی کردە ناوچەی سورداش وە لەگەڵ خۆی چاپخانەکەی مێجەرسۆنی بار کرد وە لە ئەشکەوتی ( جاسەنە ) دایمەزراند, وە لە ڕۆژی 1923/3/8 یەکەم ژمارەی ( بانگی هەق )ی بەو چاپخانەیە دەرکرد کە ئۆرگانی شۆرشگیرانی کوردستان بوو, پاش ماوەیەک کە لەشکری کوردستان بە سەرۆکایەتی شێخ مەحمود ناوچەی سورداشی چۆڵ کرد وە چووە ( پیران ) لە ناوچەی پێنچوێن, چاپخانەکەی ناردەوە سلێمانی وە دای بە دەزگای شارەوانی.

لە 18ی ئابی ( 1924 ) لە چاپخانەی شارەوانی ڕۆژنامەی ( ژیانەوە ) چاپ کرا کە ڕۆژنامەیەکی هەفتەی بوو وە ( 56 ) ژمارەی لێ دەرچووە لەلایەن دەستەیەکەوە دەرئەکرا کە سەر بە ئینگلیزەکان بوون ئەم ڕۆژنامەیە تا 1926/12/14ی خایاند. لە ڕۆژی 1926/12/21 لەم چاپخانەیە ڕۆژنامەی ( ژیان ) لەلایەن دەزگای شارەوانیەوە دەرچوو, وە خوالێخۆش بوو مامۆستا ( حسین ناڤم ) بەرێوەبەری چاپخانەکە بوو, وە ئیمتیازە کەشی بە ناوی شارەوانی یەوە بوو.

ئەم ڕۆژنامەیە دیسان هەفتەیی بوو, زۆرتر لە ئەدەب و هونەر و هەڵبەست ئەدوا.

لە ساڵی 1932/5/6 مامۆستا ( حسین ناڤم ) کۆچی دوایی کرد لە جیاتی ئەو بوێری هەڵکەوتوو ( پیرەمێرد ) دانرا بە بەرێوەبەری چاپخانەکە و ڕۆژنامەکەو توانی ژمارەی ڕۆژنامەکە بگەینێتە ( 553 ) ژمارە. لە ساڵی 1934/8/14 ( پیرەمێرد ) لە بەرێوەبەریتی چاپخانەکە لابرا, ئەمجا هات چاپخانەکەی لە شارەوانی بە کرێ گرت بۆ ماوەی ( 3 ) سێ ساڵ کە لە 1937/8/3 دا بۆی تازە نەکرایەوە بە هۆی ناکۆکی نێوان پیرەمێرد و ( مەجید یاقوبی ) فەرمانداری شار ( متصرف ) لەسەر ئەوەی کە پیرەمێرد لە ڕۆژنامەکەدا گەڵێک هەڵبەست و سرودی نیشتمانی بەسۆز بڵاو ئەکاتەوە.

لە 1938/10/16 پیرەمێرد چاپخانەیەکی باشی بۆ خۆی کڕی و ئیمتیازی ڕۆژنامەی ( ژین )ی بۆ خۆی وەرگرت.

لە چلەکاندا ماوەیەک ئەم چاپخانەیە لەلایەن مامۆستا ( مەحمود ئەحمەد )ەوە بەکرێ گیراوە توانی هەندێک کتێب و نامیلکەی پێ چاپ بکات, ئەمە ناوی چەند کتێب و نامیلکەیە کە بەو چاپخامەیە چاپ کراوە:-

• 1. قصص الانبیا‌و بە کوردی لە نوسینی مامۆستا ( زێوەر ) لە ساڵی ( 1920 ) چاپ کراوە.
• 2. دیوانی مەحوی لە ساڵی ( 1922 ) چاپ کراوە.
• 3. دەستوری موچەخۆری لەکاتی حکومدارێتی شێخ مەحمود چاپ کراوە لە ساڵی ( 1923 )
• 4. گۆرانی کوردی نیشتمانی لە ساڵی ( 1925 ) چاپ کراوە.
• 5. هەنگاوێک بۆ سەرکەوتن نوسینی ( م.م. پشدەر ) لە ساڵی 1938 چاپ کراوە.
• 6. بەهەشتی ون بوو لە هەڵبەستی خوالێ خۆش بوو بەختیار زێوەر لە ساڵی 1946 چاپ کراوە.
• 7. گوڵاڵە لە نوسینی مامۆستا ( مەحمود ئەحمەد ) ساڵی 1947 چاپ کراوە.

وەکو لە پێشەوە وتمان کە ئەم چاپخانەیە بۆ مەبەستێکی تایبەتی هێنراوە لە سلێمانی دانرا, بەڵام پاش ماوەیەک شۆرش و نیشتمان پەروەرەکان قۆستیانەوە و توانیان گەلێک خزمەتی بزوتنەوەی ڕۆشنبیر و کوردایەتی پێ بکەن, وە ئەم چاپخانەیە لەم ڕوەوە ڕۆلێکی گەورەی دیاری کراوی هەبوو. بەڵام بە داخەوە ئێستا ئەو چاپخانەیە کەفتەکار و بێ ناز کەوتوە چڵ و چیواڵەکەی لە یەکێک لە عەمارەکانی شارەوانی سلێمانی فڕێ دراوە. خۆزگە شارەوانی هیمەتێکی بکردایە:-

• 1. ئەو چاپخانەیە ( چڵ و چیواڵەکەی ) بدایە بە مۆزەخانە.
• 2. یان لە کۆشکی شارەوانیدا ژورێکی بۆ تەرخان بکردایە, پاشماوەی ئەو چاپخانەیە تێ دابنایە, وە کورتە مێژوویەکی لەسەر تۆمار بکرێ, بۆ ئەوەی نەوەی ئەمڕۆمان ئاگاداری ئەو ڕۆڵە گرنگە بن کە ئەم چاپخانەیە پێی هەڵساوە لە ڕووی بزوتنەوەی ڕۆشنبیری و نەتەوایەتی گەلەکەمانەوە دیارە ئەم پێشنیازەشم کارێکی گرانی ئەوتۆ نییە کە لە توانادا نەبێ لەبەر ئەوە چاوەڕوانی هیمەتی کاربەدەستانی شاڕەوانی سلێمانیم لەم ڕوە

وە.

تێبینی:- زۆربەی زانیاری ئەم وتارە لە کۆڕە تەلەفیزیۆنەکەی مامۆستایان ( مستەفا صالح كریم و كاكەی فەلاح و غفور رشید داراغاوە وەرگیرا کە مانگی حوزەیرانی ڕابوردوودا لە ئیستگەی تەلەفیزیۆنی کەرکوکەوە پیشاندرا. غفور رشید داراغا 1972