ڕەوشەن بەدرخان
مێژوی خەبات و شۆڕشی روناكبیری كورد بەبێ ناوهێنانی بەدرخانیەكان تەواو نابێت بەجۆرێك مێژووی كوردیان بۆ چەندین سەدە ڕۆشنكردۆتەوە ، لەگەڵ ئەوەی بەدرخانیەكان بنەماڵەیەكی شۆڕشگێڕ و ئایندار بوون و ئەستێرەیەكی گەشتی بزافی ڕزگاری خوازی كورد و بنەماڵەیەكەی خەبات گێڕ و قوربانیدەرن، بەدرخانیەكان ڕۆڵێكی گەورەو گرنگیان لە خەباتی ڕۆشنگەری كوردا هەیە بەجۆرێك لەگەڵ ناوهێنانی بەدرخانیەكان مێژووو دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی خەباتی ڕۆشنگەری كورد ئەویش دەركردنی یەكەم ڕۆژنامەی كوردی بەناوی " كوردستان"ە لە لایەن میقدات میدحەت بەدرخانەوە ، كە ئەم ڕۆژنامەیە بووە ڕۆژنامەی دایك و ڕێگای شۆڕشی بۆ لەدایك بوونی چەندین ڕۆژنامەو گۆڤار فراوان كرد.
یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی ئەم بنەماڵەیە كۆڵنەدان و لێبڕان بووە، بەگشتی نمونەی لەخۆبوردەیی و بەرخۆدان بوون، ئەگەر چی میرەكانی ئەوسەردەمە بەهۆی سیستمی خێڵایەتی و دەسەڵاتەكانی قۆناغی خێڵایەتی خاوەنی چەندین ژن و نەوەی زۆر بوون لەپێناو پاراستنی دەسەڵاتەكانی خۆیان و بنەماڵەكەیان، لەگەڵ ئەوەشدا تەواوی ئەندامانی ئەم بنەماڵەیە خوێندەوار و ڕوناكبیر و دنیادیدە بوون، ژن لەم خێزانەدا ڕۆڵ و پێگەیەیكی گرنگی هەبووە ژنانی بەدرخانیەكان ناوێكی دیاری خەباتی نەتەوەیی و خەباتی بەدەست هێنانی مەفەكانی ژنان و دەیان ژنی نوسەر و چالاكەوان لەم خێزانەدا هەڵكەوتووە، بەجۆرێك لەسەر دەستی ئەم بنەماڵەیەدا " جەمعیەتی تەعالی ژنان" لە ساڵی ١٩١٩ لە ئەستەنبوڵ دامەزراوە ، ئامانج و شێوازی كاری ڕێكخراوەكە لەلایەن خاتوو " ئەنجومی یامولكی"یەوە خوێندراوەتەوە.
هەروەها خاتوو دولبەر، هاوسەری یوسف كامل بەدرخان، لە دامەزراندنی ئەم ڕێكخراوەدا ڕۆڵی هەبووە ، خاتوو ئامینەی، هاوسەری شەریف پاشای خەندان، كراوەتە سەرۆكی فەخری ڕێكخراوەكە .
هەر بەتەنها ئە مناوانە بەس نین بۆباسكردنی خەبات و بەرخۆدانی ژنانی بەدرخانیەكان یەكێك لەناوە دیارەكانی خەباتی قوربانی و خەباتی بەدست هێنانی مافی ژنان و بەگژداچونەوەی زوڵم و ستەم خاتوو ڕەوشەن بەدرخانە.
ڕەوشەن بەدرخان ئەستێرەیەك لە خەباتی ڕزگاریخوازی گەل و شۆڕشی ڕۆشبیری و چالاكی بواری مافەكانی ژنان ، ژنێك وەك سروشتی بۆتان ڕەنگین و ڕوون و پڕهاژە، وەك چیاكانی قەندیل و هەكاری وورەبەرز و پاڵپشتی گەل و نەتەوە. خانمێك لە ئاوارەیدا دەبێتە پێشەنگ و مامۆستا نەوە پێدەگەیەنێت لە غوربەتەوە ڕووبەڕوی ئیمپریالیزم دەبێتەوە داوای سەربەخۆی نیشتیمان دەكات . ڕەوشەن، لە باكورەوە لەدایك دەبێت و ڕوناكی بە ژیان و خەباتی ژنانی كورد دەبەخشێت مێژووی خەبات و قوربانی گەلێك ڕووناك دەكاتەوە ، بەورەیەكی پۆڵایینەوە لەسەردەمی تاریكی ژانانی كوردا لە بری هەموو ژنان دێتە گۆو داوای مافی خوێندن و دەستەبەری ئازادی كچان و ژنانی كورد دەكات ، ئەو بەتەنها شۆڕشگێڕێك نابێت بەڵكو هاوسەرێكی بەوەفا و دایكێكی میهرەبانیش بووە خاوەن خامەیەكی ڕەنگین كە خۆی لە نوسین و وەرگێرانی چەندین كتێب و نامیلكەدا دەبینێتەوە.
ڕەوشەن بەدرخان لە ١١ی تەمووزی ساڵی ١٩٠٩ لە شاری قەیسەری توركیا هاتۆتە دنیاوە كە ئەوكاتە ساڵح بەدرخانی باوك دورخرابۆوە بۆ ئەوشارە، تەمەنی منداڵی بە ئاوارەی دەست پێدەكات و چوارساڵ تەمەنی منداڵی لە شاری ئەستەمبوڵ بەسەردەبات.
بنەماڵەی بەدرخانیەكان بەهۆی هەڵوێستی شۆڕشگێڕانەیانەوە لە ساڵی ١٩١٣ دا جارێكی دیكە دەكەونەوە بەر شاڵاوی كاربەدەستانی توركەكان و دووردەخرێنەوە ، ڕەوشەن بەدرخان لەگەڵ باوكیدا لە شام نیشتەجێ دەبن و باوكی لەوشارەدا دەینێرێتە بەرخوێندن ، لە ئاوارەیدا ڕەوشەن پەیمانگای مامۆستایان تەواو دەكات و دەبێتە یەكێك لەمامۆستا پێشەنگەكانی ژنانی كورد لە وڵاتی سوریا .
لە ساڵی ١٩٣٥ لەگەڵ " میر جەلادەت بەدرخان" ژیانی هاوسەری پێك دێنێت دەبنە خاوەنی دوو منداڵ، ماوەی پێكەو بونی لەگەڵ هاوسەرەكەی ڕەوشەون بەدرخان ، پاڵپشتێكی گەورەی جەلادەت بەدرخان دەبێت لە دەركردنی هەردوو گۆڤاری" هاوار و ڕوناكی " كە گۆڤاری هاوار ڕەنگدانەوەی واقیعیەتی ڕۆشنبیری كوردی ئەوكاتە بووە. لە ساڵی ١٩٥١ جەلادەت بەدرخان كۆچی دوایدەكات و ڕەوشەن و دوومنداڵەكەی بەجێدەهێڵێت.
ڕەوشەن بەدرخان، خاوەنی چەندین هەڵویستی نەتەوەی بووە لەوانە لە ساڵی ١٩٥٧ بووەتە نوێنەری میللەتی كوردو دژی ئیمپریالیزم لە كۆنگەری ٣٤ لە وڵاتی یۆنان، هەرچەندە ٦٥ كورسی بۆ نوێنەرانی كورد تەرخان كرابوون بەڵام بەهۆی ڕێگیریلێكردنیان تەنها ئەم وەك نوێنەری هەموو كوردستان وەك ژنێكی خەباتگێر لە كۆبونەوەكانی ئەو كۆنگرەیەدا بەشداری كردووە، لەدژی ئیمپریالیزم و دابەشكردنی كوردستان هاتۆتە گۆ داوای مافی نەتەوەكەی و نیشتیمانەكەی كردوە، لەگەڵ ئەوەی لەلایەن عەرەب و توركە شۆڤێنیەكانەوە هێرشی كراوەتە سەر بەڵام ڕەوشەن هاواری نەتەوەو نیشتیمانەكەی بەرز كردۆتەوە داواو داخوازی نەتەوەكەی پێشكەش بەو كۆنگرەیە كردووە.
بەرهەمەكانی نوسەر:
خاتوو ڕەوشەن بەدرخان جگە لە زمانی كوردی، زمانەكانی عەرەبی و توركی بەباشی زانیوەو ئاگاداری لە زمانەكانی ئینگلزی و ئەڵمانیدا هەبووە لەبواری دانا و وەرگێڕانیشدا سێ پەرتوكی بە زمانی عەرەبی نوسیوە لەوانە:
- صفات من الادب الكردی لە ٧١ لاپەرە پێك دێت و لە ساڵی ١٩٥٤ لە بەیروت چاپكراوە.
- غرامی الامی لە ٨٥ لاپەڕە پێكدێت و لە ساڵی ١٩٥٧ لە دیمەشق چاپكراوە و لە زمانی توركیەوە وەرگێڕانی بۆكراوە .
- مزكرات امراە لە ١٤٠ لاپەڕەپێك دێت و لە دیمەشق چاپكراوە.
بەرھەمە چاپکراوەکان
- بیرەوەرییەکانی ژنێک (وەرگێڕان لە تورکییەوە بۆ عەرەبی) ١٩٥١
- بیرەوەرییەکانی ژنێک (بەشی دووەم)
- ئەوینی من و دەردی من (چێرۆک-وەرگێڕان لە تورکییەوە بۆ عەرەبی) ١٩٥٣
- بیرەوەرییەکانی مامۆستایەک (لە سێ کتێبدا-وەرگێڕان لە تورکییەوە بۆ عەرەبی) ١٩٥٤
- پەیامی خەڵکی کورد (ھەڵبەست و گۆرانی- لە کوردییەوە بۆ عەرەبی) ١٩٥٤ (بەھۆی بارودۆخی سیاسی نێوی ڕەوشەن خان لەسەر کتێبەکە نەنووسراوە)
- لاپەڕەکانی وێژەی کوردی ١٩٥٤
- نامەیەک لە میرجەلادەت بەردخانەوە بۆ مستەفا کەماڵ پاشا (وەرگێڕان لە تورکییەوە بۆ عەرەبی) ١٩٩١
- بیرەوەرییەکانی من-سەلاح بەدرخان (وەرگێڕان لە تورکییەوە بۆ عەرەبی)
ڕەوشەن بەدرخان، خاوەنی چەندین هەڵویستی نەتەوەی بووە لەوانە لە ساڵی ١٩٥٧ بووەتە نوێنەری میللەتی كوردو دژی ئیمپریالیزم لە كۆنگەری ٣٤ لە وڵاتی یۆنان، هەرچەندە ٦٥ كورسی بۆ نوێنەرانی كورد تەرخان كرابوون بەڵام بەهۆی ڕێگیریلێكردنیان تەنها ئەم وەك نوێنەری هەموو كوردستان وەك ژنێكی خەباتگێر لە كۆبونەوەكانی ئەو كۆنگرەیەدا بەشداری كردووە، لەدژی ئیمپریالیزم و دابەشكردنی كوردستان هاتۆتە گۆ داوای مافی نەتەوەكەی و نیشتیمانەكەی كردوە، لەگەڵ ئەوەی لەلایەن عەرەب و توركە شۆڤێنیەكانەوە هێرشی كراوەتە سەر بەڵام ڕەوشەن هاواری نەتەوەو نیشتیمانەكەی بەرز كردۆتەوە داواو داخوازی نەتەوەكەی پێشكەش بەو كۆنگرەیە كردووە.
خاتوو ڕەوشەن بەدرخان لە ١ی حوزەیرانی ساڵی ١٩٩٢دا كۆچی دوایكردووە و لە پاش خۆی مێژویەكی زێڕینی بەجێهێشتووە.