32 ساڵ بەسەر یەكەمین هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان تێپەڕدەبێت - 19-5-1992
مێژووی هه‌ڵبژاردن خولى یەکەم 1992
یه‌كه‌مین ئه‌زموونی هه‌لبژاردنه‌كان به‌شیۆه‌یه‌كی دیموكراسی له‌كوردستانی عێراق به‌پێی یاسای ژماره(1)ی به‌ره‌ی كوردستانی له 19\5\1992 به‌سه‌رپه‌رشتیو چاودێری نوێنه‌رانی چه‌ندین رێكخراوی بیانی له‌بواری مافی مرۆڤ و دیموكراسی و ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی وڵاتانی ئه‌وروپاو رۆژنامه‌نووسانی بیانی ئه‌نجامدرا، كه(967229) ده‌نگده‌ر به‌شداریان تێدا كرد.
ئه‌و لیستانه‌ی به‌شداریان له‌هه‌لبژاردنه‌كه‌دا كرد:
به‌پێی ئه‌نجامه‌كانی هه‌لبژاردن، كه‌له‌لایه‌ن ده‌سته‌ی باڵای سه‌رپه‌رشتیاری هه‌لبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی كوردستان راگه‌یه‌ندرا، كه‌به‌سیستمی نوێنه‌رایه‌تی رێژه‌یی (التمثیل النسبی) به‌رێوه‌چوو، ته‌نیا (لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان)و لیستی هاوبه‌شی (یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان و حزبی زه‌حمه‌تكێشان)، هاتنه نێو په‌رله‌مان له كۆی 105 كورسی په‌رله‌مان هه‌ریه‌ك له یه‌كێتی و پارتی 50% ی كورسیه‌كانیان به‌ركه‌وت.
به‌پێی بریارێكی سه‌ركردایه‌تی سیاسی به‌ره‌ی كوردستانیش كه له 8\4\1992 ده‌رچوو (5) كورسی بۆ مه‌سیحیه‌كانی كوردستان ته‌رخان كرا، كه 4 ئه‌ندامیان له لیستی بزووتنه‌وه‌ی دیموكراتی ئاشووری و 1 ئه‌ندامیش بۆ لیستی یه‌كگرتووی مه‌سیحیه‌كانی كوردستان ته‌رخان كرا.
ئه‌مه‌ش ناوی ئه‌ندمانی یه‌كه‌مین خولی هه‌لبژاردنی په‌رله‌مانی كوردستانه:
یه‌كه‌م: لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان
- 01. ئیبراهیم سه‌عید محه‌مه‌د
- 02. ئیدریس هادی صالح
- 03. ئازاد فه‌تاح ره‌شید میران
- 04. ئه‌حمه‌د سالار عه‌بدولواحید
- 05. ئه‌حمه‌د عه لی عومه‌ر
- 06. ئه‌كبه‌ر حه‌یده‌ر موسا
- 07. ئه‌كره‌م عزه‌ت نه‌جیب
- 08. بارزان خالید عه‌زیز
- 09. جه‌عفه‌ر شێخ عه‌لی
- 10. جه‌وهه‌ر ئه‌حمه‌د شاواز گه‌ڵاڵی
- 11. جه‌وهه‌ر نامق سالم
- 12. حه‌سه‌ن حوسێن به‌فری
- 13. حه‌مه نه‌جم حه‌مه فه‌ره‌ج جاف
- 14. حه‌مید سه‌لیم میران
- 15. خه‌یری سه‌عید عه‌لی به‌گ یه‌زیدی
- 16. د. رۆژ نوری صدیق شاوێس
- 17. سه‌عید محه‌مه‌د سه‌عید هه‌روری
- 18. سه‌فه‌ر مجه‌مه‌د حوسێن دۆسكی
- 19. سه‌لیم عه‌لی حاجی مه‌لۆ
- 20. شه‌فیقه فه‌قی عه‌بدوڵڵا
- 21. شێروان ناصح حه‌یده‌ری
- 22. مه‌لا ته‌لحه سه‌عید قه‌ره‌نی
- 23. صه‌لاحه‌دین ئیبراهیم ده‌لۆ
- 24. جه‌میل عه‌بدی سندی
- 25. عه‌فان عوسمان شێخ حوسامه‌دین
- 26. فازل ره‌ئووف چه‌قزی
- 27. فه‌رحان عه‌بدولڵا ئاغا شه‌رفانی
- 28. فه‌رسه‌ت ئه‌حمه‌د عه‌بدولڵا
- 29. فه‌ره‌نسۆ تۆما كانون حه‌ریری
- 30. فه‌له‌كه‌دین سابیر كاكه‌یی
- 31. فه‌وزیه عزه‌دین ره‌شید
- 32. قاسم محه‌مه‌د قاسم
- 33. قه‌یس دیوالی سه‌عید دۆسكی
- 34. كانه‌بی عه‌زیز ئه‌حمه‌د دزه‌یی
- 35. مه‌ئمون نور محه‌مه‌د بریفكانی
- 36. شێخ موحسین خالید موفتی
- 37. یونس محه‌مه‌د سه‌لیم رۆژ به‌یانی
- 38. محه‌مه‌د ئه‌مین مه‌ولود ئه‌مین
- 39. مه‌لامحه‌مه‌د تاهیر زه‌ین عابدین
- 40. محه‌مه‌د سه‌عید ئه‌حمه‌د ئه‌عقوبی
- 41. مه‌لا محه‌مه‌د شه‌ریف تاهیر دۆسكی
- 42. محه‌مه‌د عه‌بدولقادر ئه‌حمه‌د
به‌هۆی هه‌ڵگیرسانی شه‌ری ناوخۆ، له2ی مایسی 1994 نه‌توانرا هه‌ڵبژاردنی خولی دووه‌م ئه‌نجامبدرێ، به‌ڵام په‌رله‌مانی كوردستان هه‌وڵێكی زۆری دا بۆ ئه‌وه‌ی رێگا له‌ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی ئاگری ئه‌و شه‌ڕه ناوخۆییه بگرێ.
بۆ ئه‌مه‌ش هه‌ڵوێستی خۆی له‌راگه‌یاندنێكی دیكۆمێنتیدا كه له 19 خاڵ پێكهاتبوو دژی ئه‌م شه‌ڕه ده‌ركردو چه‌ندین لیژنه‌ی مه‌یدانیشی بۆ چاودێری كردنی جێبه‌جێكردنی پرۆسه‌ی ئاگربه‌ست و بریاردانی ئاشتی له‌به‌ره‌كانی شه‌ڕدا پێكهێنا، هه‌روه‌ها 59 ئه‌ندام بۆ ماوه‌ی 101 رۆژ له هۆڵێكی نێو په‌رله‌مان دژی شه‌ری ناوخۆ په‌ناگیری خۆیان راگه‌یاند.
ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ش له‌ئاستی ناوخۆو ده‌ره‌وه‌ی كوردستان پشتیگریه‌كی زۆری لێكرا. له‌م رۆژه‌وه ئه‌و هۆڵه ناوی لێنراوه هۆڵی په‌ناگیری. ته‌شه‌نه‌سه‌ندنی گرژی ناوخۆو زیادبوونی مه‌ترسیه‌كان بۆ سه‌ر ئه‌و دیمه‌كراسیه‌ته ساوایه‌ی كوردستان سه‌ره‌نجام په‌رله‌مانیشی كرده قوربانی شه‌ڕی ناوخۆو بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر په‌كی كه‌وت و نه‌یتوانی رۆڵی خۆی ببینێ و ئه‌ركه‌كانی خۆی جێبه‌جێ بكات.
به‌ڵام دواجار به‌هۆی رێكه‌وتنامه‌ی ئاشتی واشنتۆن كه‌له‌ساڵی 1998 به‌ئاماده‌بوونی وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وسای ئه‌مریكا ((خاتوو مادلین ئۆلبرایت)) له‌نێوان (مام جه‌لال و كاك مه‌سعود) ئیمزاكرا، په‌رله‌مانی كوردستان یه‌كی گرته‌وه. له 4/10/2002 یه‌كه‌م كۆبوونه‌وه‌ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی كرد و هه‌فته‌یه‌كیش دوای ئه‌وه كۆبوونه‌وه‌ی دووه‌می یه‌كگرتنه‌وه‌ی له‌سلێمانی گرێدا.
په‌رله‌مانی كوردستان یه‌كی گرته‌وه‌و به‌شێكی زۆری ئه‌ندامانی هه‌ردوو فراكسیۆنی یه‌كێتی گۆڕان و، به‌پێی بڕیاری ژماره (2) رۆژی 4/10/2002 ی په‌رله‌مانی كوردستان مه‌كته‌بی سیاسی یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان بۆ پركردنه‌وه‌ی كورسیه چۆله‌كانی ژماره‌ی (23) پالێوراوی بۆ ئه‌م كورسیانه پێشكه‌شی په‌رله‌مانی كوردستانی كردووه‌و سوێندی یاساییان له دانیشتنی رۆژی 4/10/2002 خواردوو بوونه ئه‌ندامی په‌رله‌مانی كوردستان، ئه‌ندامه‌كان بریتیبوون له:
- 1.احمد شریف علی
- 2.بكر احمد یعقوب
- 3.چه‌تو ره‌ئوف محمد حه‌وێزی
- 4.حه‌یده‌ر ئیسماعیل عبدالله
- 5.له‌تیف عبالقادر صادق
- 6.محمد عه‌باس عه‌وڵا
- 7.مه‌ناف نادر قادر
- 8.نعمت عبدالله پیرداود
- 9.یاسین محمد عبدالقادر
- 10.جعفر مسته‌فا علی
- 11.رزگار كایل محمد
- 12.ره‌ئوف فرج محمد
- 13.عمر سه‌ید علی
- 14.مسته‌فا قادر محمود
- 15.سالار عزیز اسماعیل
- 16.اسماعیل ابراهیم مه‌ردان
- 17.صباح حسین عوسمان
- 18.عماد احمد سه‌یفور
- 19.محسن علی اكبر
- 20.نجم الدین رشید امین
- 21.حسین جنبلی عبدالله
- 22.احمد عبالرحمن قصاب
- 23.شێخ عبالكریم حاجی كاكه حه‌مه
هه‌ر بۆ ته‌واوكردنی ژماه‌ره‌ی ئه‌ندامانی لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان كه‌به‌پێی رێكه‌وتننامه‌ی واشنتۆن ژماره‌ی 51 ئه‌ندام به‌ر پارتی دیموكراتی كوردستان ده‌كه‌وێت، په‌رله‌مانی كوردستان له‌دانیشتنی ژماره 3 ی رۆژی 15/10/2002 ئه‌ندامێتی به‌رێز فه‌له‌كه‌دین كاكه‌یی بۆ پر كردنه‌وه‌ی ئه‌و كورسیه‌ی پارتی دیموكراتی كوردستان به‌كۆی ده‌نگ په‌سه‌ند كردو هه‌ر له‌ودانیشتنه‌دا سوێندی یاسای خوارد.
له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌ركی په‌رله‌مان گواستنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی سیاسی و ئاشتی بوو بۆ قۆناعێكی پێشكه‌وتووتر، كه‌ئه‌ویش یه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو ئیداره‌ی كوردستان بوو كه له‌ئه‌نجامی شه‌ڕ له‌هه‌ولێر و سلێمانی دروستبوون، بۆیه ئه‌م خووله به‌خولی گواستنه‌وه ناونرا.
ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌م خوله‌ی په‌رله‌مان 3 مانگ بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان به‌سه‌رۆكایه‌تی ((د، رۆژ نوری شاوێس))و 2 مانگیش بۆ یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان به‌سه‌رۆكایه‌تی ((د. كه‌مال فوئاد)) دیاریكرا. به‌ڵام به‌گشتی ئه‌م خوله درێژه پێده‌ری خولی یه‌كه‌می هه‌لبژاردنه‌كانی سالی 1992 بوو. له‌خولی گواستنه‌وه‌دا په‌رله‌مان چه‌ندین یاساو بریاری گرنگی ده‌ركردووه.[١]
........
ئەمڕۆ 19-05-2024 یادی تێپەڕبوونی 32 ساڵەی ئەنجامدانی یەكەم هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانە كە لە رۆژێكی وەك ئەمڕۆدا و لە ساڵی 1992 دوای ئازادكردنی هەرێمی كوردستان لەدەست هێزەكانی رژێمی بەعس بەڕێوەچوو.
دوای ئازادكردنی هەرێمی كوردستان، سەركردایەتی سیاسی بەرەی كوردستانی ئەوكاتە بڕیاریدا لە (19-5-1992)دا یەكەم هەڵبژاردنی بەڕێوەبچێت، ئەویش لەئەنجامی ئەو هەلومەرجە سیاسییە نوێیەی كە بەهۆی داگیركردنی دەوڵەتی كوەیت هاتەئارا، بۆ یەكەمجار لەمێژووی خەباتی گەلی كوردستان لە عێراقدا، بەرەی كوردستانی بەپشتیوانی و بەشداری جەماوەری كوردستان توانیان بەشێكی زۆری خاكی كوردستانی عێراق بەشاری كەركوكیشەوە رزگار بكەن.
ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری 688-ی دەركرد
پاش ئەوەی لە هێرشێكی رژێمی بەعسدا گەورەكانی کەرکووک ، سلێمانی، هەولێر و دهۆکی داگیركردەوە، بۆ دەربازبوون لەشاڵاوی كوشتنی دڕندانەی رژێمی سەدام گەلی كوردستان بەكوردو توركمان و مەسیحییەوە لەكۆڕەوێكی ملیۆنیدا بەرەو ناوچە سنورییەكانی ئێران و توركیا كۆچیان كرد، هاوكاتیش هێزی پێشمەرگە لەناوچە شاخاوییەكان لەهەردوو ناوچەی كۆڕێ لە هەولێرو چیای ئەزمڕ لەسلێمانی سەنگەری بەرگریان قایمكرد و ئازایانە هێزی پەلاماردەری سوپای عێراقیان تێكشكاند، دواتریش لەسەر پێشنیازی فەرەنسا و بەپشتیوانی ئەمریكا و بەریتانیا ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بڕیاری 688-ی دەركرد كە بەهۆیەوە ناوچەی (پەناگەی ئارام) بۆ خەڵكە ئاوارەبووەكەی ناوچە سنورییەكان لەدژی فڕینی فڕۆكەكانی سوپای عێراقی لە سەرووی هێلی پانی 36 پلە بۆ پاراستنی گەلی كوردستان دیاریكرا.
سەركردایەتی بەرەی كوردستانی لیژنەیەكی تایبەتی لە 15 كەس لە حاكم، پارێزەر، مافپەروەران و نوێنەرانی لایەنە سیاسییەكانی پێكهێنا دوای شكستهێنانی گفتوگۆكانی نێوان بەرەی كوردستانی و رژێمی سەدام، حكومەتی عێراق دەستیكرد بەكێشانەوەی دامودەزگا ئیدارییەكان لەناوچەكانی كوردستان، ئەمەش بۆشاییەكی یاسایی و ئیداریی دروستكرد، بۆ ئەو مەبەستەش كە بۆشاییە سیاسیی و ئیدارییەكان پڕبكرێنەوە سەركردایەتی بەرەی كوردستانی لیژنەیەكی تایبەتی لە 15 كەس لە حاكم، پارێزەر، مافپەروەران و نوێنەرانی لایەنە سیاسییەكانی ناو بەرەی كوردستانی پێكهێنا بەم شێوەی خوارەوە:
- - رەشید عەبدولقادر، سەرۆكی دادگای پێداچوونەوەی هەرێمی كوردستان.
- - مەعروف رەئوف، یەكەم وەزیری داد لە وەزارەتی هەرێم.
- - نازم حەوێزی، سەرۆكی دادگای تێهەڵچونەوەی هەولێر.
- - حاكم ئەمیر، حەوێزی ئەندامی دادگای تێهەڵچوونەوەی هەولێرو دواتر بووە سەرۆكی لیژنەی باڵای سەرپەرشتی هەلبژاردنەكانی كوردستان.
- - شەمسەدین موفتی.
- - مەحمود بابان.
- - د. سەعدی بەرزنجی، راگری كۆلیژی یاساو سیاسەتی زانكۆی سەلاحەدین.
- - د. خورشید شەوكەت رواندزی، مامۆستای كۆلیژی یاساو سیاسەتی زانكۆی سەلاحەدین.
- - پارێزەر مستەفا عەسكەری.
- - فەرسەت ئەحمەد لە ساڵی 1992ەوە تا ئەمڕۆ سكرتێری پەرلەمانی كوردستانە.
- - د. قەیس دیوالی دواتر بوە ئەندامی خولی یەكەمی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان.
- - حەسەن عەبدولكەریم بەرزنجی دواتر بوە ئەندامی پەرلەمانی كوردستان.
- - بەختیار حەیدەری، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان.
- - قادر جەباری دواتر بووە وەزیری داد لە كابینەی دوەمی حكومەتی هەرێم.
- - فەرەنسۆ هەریری، سەرۆكی فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە پەرلەمان، ساڵی 2000 تیرۆركرا .
لە 19-5-1992 بە بەشداری نزیكەی یەك ملیۆن دەنگدەر كە نوێنەرایەتی زیاتر لە سێ ملیۆن و 500 هەزار هاوڵاتیان دەكرد ئەنجامدرا
هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان و رابەری گشتی بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان لەرێگای دەنگدانی گشتی و نهێنی و راستەوخۆ لە 19-5-1992 بە بەشداری نزیكەی یەك ملیۆن دەنگدەر كە نوێنەرایەتی زیاتر لە سێ ملیۆن و 500 هەزار هاوڵاتیان دەكرد ئەنجامدرا و بەهاوكاری و پشتیوانی چاودێرانی بیانی و دۆستانی گەلی كورد بەڕێوەچوو.
یەكەمین ئەزمونی هەڵبژاردنەكان بەشێوەیەكی دیموكراسی لەكوردستانی عێراق بەپێی یاسای ژمارە (1)ی بەرەی كوردستانی لە 19\5\1992 بەسەرپەرشتی و چاودێری نوێنەرانی چەندین رێكخراوی بیانی لە بواری مافی مرۆڤ و دیموكراسی و ئەندامانی پەرلەمانی وڵاتانی ئەوروپاو رۆژنامەنووسانی بیانی ئەنجامدرا، كە 967 هەزار و 229 دەنگدەر بەشداریان تێدا كرد.
دوای هەڵبژاردنەكەش ژمارەی دەنگەكان جیاكرایەوەو كە ئەنجامەكان بەمشێوەیە بوون:
یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و حزبی زەحمەتكێشانی كوردستان:
423 هەزار و 833 دەنگی بەدەستهێانبوو كە رێژەكەی دەیكردە، 43.61%.
439 هەزار و 889 دەنگی بەدەستهێنابوو كە رێژەكەی كردبویە، 45.5%.
یەكگرتن: (پارتی سۆسیالیست و پارتی سەربەخۆیی كوردستان): 24 هەزار و 882 دەنگیان بەدەستهێنابوو كە رێژەكەی دەیكردە، 2.56%.
یەكێتی دیموكراتی كوردستان و حزبی شیوعی و بێ لایەنەكان: 21 هەزار و 123 دەنگیان بەدەستهێنابوو رێژەكەی كردبویە، 2.17%.
لیستی ئیسلامییەكان:
49 هەزار و 108 دەنگیان بەدەستهێنابوو رێژەكەشی كردبویە، 5.5%ی دەنگەكان.
لیستی پارتی گەلی دیموكراتی كوردستان:
نۆ هەزار و 903 دەنگی بەدەستهێنابوو كە رچژەكەی كردبوویە، 1.02%ی دەنگەكان.
لیستی سەربەخۆی دیموكراتەكان:
501 دەنگی بەدەستهێناو رێژەكەشی كردبویە 0.05%ی دەنگەكان.
بەپێی ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكەش كە لەلایەن دەستەی باڵای سەرپەرشتیاری هەڵبژاردنەكانی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستانەوە راگەیەنرا، كە بەسیستمی نوێنەرایەتی رێژەیی بەڕێوەچوو، تەنیا لیستی یەكێتیی نیشمانیی كوردستان و حزبی زەحمەتكێشان و لیستی پارتی دیموكراتی كوردستان چونە نێو پەرلەمان و لەكۆی 105 كورسی پەرلەمان هەریەك لەیەكێتی و پارتی 50%ی كورسییەكانیان بەركەوت.
بۆ هەڵبژاردنی رابەری گشتی بزوتنەوەی رزگاریخوازی كوردستان چوار كەس بەشداریان كرد، كە پێكهاتبوون لە:
- مام جەلال تاڵەبانی - سكرتێری گشتی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بوو.
- مەحمود عەلی عوسمان
- مەسعود بارزانی - سەرۆكی پارتی دیموكراتی كوردستان.
- عوسمان عەبدولعەزیز محەمەد - رابەری پێشوی بزوتنەوەی ئیسلامی كوردستان، كە كۆچی دوایی كردوە .
هاوكات دوای هەڵبژاردنی ئەندامانی ئەوكاتەی ئەنجومەنی نیشتمانی كوردستان، كابینەی یەكەمی حكومەتی هەرێم راگەیەنراو تیایدا د. فوئاد مەعسوم ، بەسەرۆكی حكومەتی هەرێم دەستیشانكراو دواتر وەزیرەكانی حكومەتی دیاریكران.[٢]
- ↑ سەرچاوە:https://www.parliament.krd/
- ↑ سەرچاوە:https://bmctv.krd/details/65220