٢٠٬٩٧٩
دەستکاری
جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکانی «هەڵمەتەکانى ئەنفال و جینۆساید بەرامبەر گەلى کوردستان»
Jump to navigation
Jump to search
هەڵمەتەکانى ئەنفال و جینۆساید بەرامبەر گەلى کوردستان (بینینی سەرچاوە)
وەک پێداچوونەوەی ٢٢:٣٧، ٢٦ی شوباتی ٢٠٢٤
، ٢٦ شوباتبەبێ کورتەی دەستکاری
Manu (لێدوان | بەشدارییەکان) (پەڕەی دروست کرد بە «تێبینی: کوردکۆلێکت بەمەبەست ئەم بابەتەی بێ دەستکاری تۆمارکردوە، کە دەیان هەڵەی زمانەوانی تێدایە.!! حکومەتی هەرێمی کوردستان نوێنەرایەتیی حکومەتى هەرێم لە ئەمریکا سەدان هەزار لە پیاو و ئافرەت و منداڵ لە ڕێگەى پرۆسەیەکى بەرنامە بۆ داڕێژراو کۆتایى...»ەوە) |
Manu (لێدوان | بەشدارییەکان) |
||
| ھێڵی ٨: | ھێڵی ٨: | ||
سەدان هەزار لە پیاو و ئافرەت و منداڵ لە ڕێگەى پرۆسەیەکى بەرنامە بۆ داڕێژراو کۆتایى بەژیانیان هێنرا لە ساڵانى ١٩٨٠ کان لە هەڵمەتێکدا کە بە ئەنفال ناسرابوو لەلایەن ڕژێمى پێشووى عێراق بۆ لەناوبردنى گەلى کورد بەڕێوەبردرا. قوربانیان دواى ئەوەى دەست و قاچیان بەسترابوو و فیشەک باران کرابوون و لە گۆڕى بەکۆمەڵدا زیندەبەچاڵ کرابوون. شار و گوندەکانیان بە چەکى کیمیاوى بۆردومانکرابوو و ژمارەیەکى زۆر لە ئافرەتان و منداڵان نێردرابوون بۆ کەمپەکان کە لە دۆخێکى سەختدا ژیانیان بەڕێ دەکرد. پیاوان و کوڕان کە لە تەمەنى لاوێتیدابوون بەتایبەتى دەست گیرکران و کۆمەڵکوژکران. ڕژێمى پێشوو هەڵمەتەکەى بەناوى سوڕەتى ئەنفال ى قورئان ناوناوە. ئەنفال کە بە ماناى دەسکەوتەکانى جەنگ دێت بەکارهات بۆ وەسفکردنى ئەو هەڵمەتە سەربازییەى لەلایەن علی حسن المجید سەرکردایەتى دەکرا بۆ لەناوبردنى گەلى کورد و تاڵانکردنى ناوچەکانیان. ڕژێمى پێشووى بەعس قورئانى بەشێوەیەکى هەڵە بەکاردەهێنا بۆ بەرژەوەندى خۆى. ئەنفال لە قورئاندا بە ماناى جینۆساید نایەت بەڵام ڕژێمى پێشووى بەعس وەک کۆدێک بە کارى دەهێنا بۆ ئەو هێرش و هەڵمەتانەى کە بەشێوەیەکى سیستەماتیکى دژ بە گەلى کورد بەکارى دەهێنا. هەروەها ئەم هەڵمەتەى ڕژێمى پێشوو تەنانەت گوندەکانى کەمە نەتەوە ئاینەکانى وەک کریستیانەکانیشى گرتۆتەوە. | سەدان هەزار لە پیاو و ئافرەت و منداڵ لە ڕێگەى پرۆسەیەکى بەرنامە بۆ داڕێژراو کۆتایى بەژیانیان هێنرا لە ساڵانى ١٩٨٠ کان لە هەڵمەتێکدا کە بە ئەنفال ناسرابوو لەلایەن ڕژێمى پێشووى عێراق بۆ لەناوبردنى گەلى کورد بەڕێوەبردرا. قوربانیان دواى ئەوەى دەست و قاچیان بەسترابوو و فیشەک باران کرابوون و لە گۆڕى بەکۆمەڵدا زیندەبەچاڵ کرابوون. شار و گوندەکانیان بە چەکى کیمیاوى بۆردومانکرابوو و ژمارەیەکى زۆر لە ئافرەتان و منداڵان نێردرابوون بۆ کەمپەکان کە لە دۆخێکى سەختدا ژیانیان بەڕێ دەکرد. پیاوان و کوڕان کە لە تەمەنى لاوێتیدابوون بەتایبەتى دەست گیرکران و کۆمەڵکوژکران. ڕژێمى پێشوو هەڵمەتەکەى بەناوى سوڕەتى ئەنفال ى قورئان ناوناوە. ئەنفال کە بە ماناى دەسکەوتەکانى جەنگ دێت بەکارهات بۆ وەسفکردنى ئەو هەڵمەتە سەربازییەى لەلایەن علی حسن المجید سەرکردایەتى دەکرا بۆ لەناوبردنى گەلى کورد و تاڵانکردنى ناوچەکانیان. ڕژێمى پێشووى بەعس قورئانى بەشێوەیەکى هەڵە بەکاردەهێنا بۆ بەرژەوەندى خۆى. ئەنفال لە قورئاندا بە ماناى جینۆساید نایەت بەڵام ڕژێمى پێشووى بەعس وەک کۆدێک بە کارى دەهێنا بۆ ئەو هێرش و هەڵمەتانەى کە بەشێوەیەکى سیستەماتیکى دژ بە گەلى کورد بەکارى دەهێنا. هەروەها ئەم هەڵمەتەى ڕژێمى پێشوو تەنانەت گوندەکانى کەمە نەتەوە ئاینەکانى وەک کریستیانەکانیشى گرتۆتەوە. | ||
بەڵام ئەوەى جێگەى ئاماژەیە تاوانەکانى جینۆساید دژ بە گەلى کوردستان چەندین دەیە بەر لە تاوانەکانى ئەنفال دژ بە گەلى کورد ئەنجامدرا و ژمارەیەکى بێ شومار قوربانى لیکەوتەوە. هەڵمەتەکانى جینۆساید بۆ ماوەى چەندین دەیە بەردەوام کە بە تەعریب کردنى گوندەکانى دەوروبەرى کەرکوک لە ساڵى ١٩٦٣ دەستى پێکرد و دواتر ڕاگواستن و بێ سەروشوێن کردنى کوردانى فەیلى لە ساڵانى ١٩٧٠ و ١٩٨٠ کان، ئەنفالکردنى ٨٠٠٠ هەشت هەزار لە پیاوان و گەنجانى بارزانى لە ساڵى ١٩٨٣ و بەکارهێنانى چەکى کیمیاى لە کۆتایى ساڵانى ١٩٨٠ کان کە دیارترینیان کیمیابارانکردنى هەڵەبجە بوو و دواتریش هەڵمەتى فراوانى ئەنفاڵ لە ساڵى ١٩٨٨ . سەدان هەزار خەڵکى بێ تاوان لەناوچوون و چەندین خانەوادە لەیەک دابڕان و چەندین کەس بەهۆى ئەو کارەساتانەوە تاوەکو ئێستا بەدەست نەخۆشیەوە دەناڵێنن. لەهەمانکاتدا ٤٥٠٠ چوار هەزار و پێنج سەد گوند لەنێوان ساڵەکانى ١٩٧٦ و ١٩٨٨ خاپورکران لەگەڵ تێکدانى ژێرخانى کەرتى کشتوکاڵى هەرێمى کوردستان و لەناوبردنى کەلتور و ژیانى گوندنشینەکان. | |||
'''ئەنفال ماناى چیە:''' | '''ئەنفال ماناى چیە:''' | ||
| ھێڵی ١٤: | ھێڵی ١٤: | ||
ئەنفال ماناى ئەو هەڵمەتە یەک بە دواى یەکەنایە کە لەلایەن ڕژێمى پێشووە لە ماوەیەکى دیاریکراودا تاوانى بەرامبەر گەلى کوردستان ئەنجامدا. ئەم هێرشانەى لەلایەن دیکتاتۆر سەددام حسین ناوى (ئەنفال)ى لێنرا و ئامۆزاکەى بەناوى على حسن مجید (ناوسراو بە علی کیمیاوى) ئەم ووشەیەى بەکاردەهێنا بۆ ئەوەى بە ووردى باسى ئەو پلانە هەشت قۆناغەییە بکات کە دایڕشتبوو بۆ پاکتاوکردنى نەتەوەى کورد لەنێوان ٢٣ى شوبات تاوەکو ٦ى ئەیلول ١٩٨٨. لە کۆمەڵگاى کوردى کاتێک ووشەى ئەنفال بەکاردێت ماناى هەموو ئەو تاوان و جینۆساید و کۆمەڵکوژیە دەگرێتەوە بەدرێژاى مێژوو بەرامبەر بە گەلى کورد ئەنجام دراوە. | ئەنفال ماناى ئەو هەڵمەتە یەک بە دواى یەکەنایە کە لەلایەن ڕژێمى پێشووە لە ماوەیەکى دیاریکراودا تاوانى بەرامبەر گەلى کوردستان ئەنجامدا. ئەم هێرشانەى لەلایەن دیکتاتۆر سەددام حسین ناوى (ئەنفال)ى لێنرا و ئامۆزاکەى بەناوى على حسن مجید (ناوسراو بە علی کیمیاوى) ئەم ووشەیەى بەکاردەهێنا بۆ ئەوەى بە ووردى باسى ئەو پلانە هەشت قۆناغەییە بکات کە دایڕشتبوو بۆ پاکتاوکردنى نەتەوەى کورد لەنێوان ٢٣ى شوبات تاوەکو ٦ى ئەیلول ١٩٨٨. لە کۆمەڵگاى کوردى کاتێک ووشەى ئەنفال بەکاردێت ماناى هەموو ئەو تاوان و جینۆساید و کۆمەڵکوژیە دەگرێتەوە بەدرێژاى مێژوو بەرامبەر بە گەلى کورد ئەنجام دراوە. | ||
'''جینۆساید بەرامبەر بە گەلى کورد: داتاکان:''' | |||
لە ساڵى ١٩٦٠ ەوە نزیکەى یەک ملیۆن هاوڵاتى عێراقی بێ سەروشوێن بوونە کە پێشبینى دەکرێت کوژرابن یاخود شوێنیان نادیاربێت. | لە ساڵى ١٩٦٠ ەوە نزیکەى یەک ملیۆن هاوڵاتى عێراقی بێ سەروشوێن بوونە کە پێشبینى دەکرێت کوژرابن یاخود شوێنیان نادیاربێت. | ||
| ھێڵی ٢٤: | ھێڵی ٢٤: | ||
لەماوەى هەڵمەتى ئەنفالد، ڕێژەى ٩٠% گوندەکانى هەرێمى کوردستان و زیاتر لە ٢٠ شار و شارۆچکە بە تەواوى خاپورکران. | لەماوەى هەڵمەتى ئەنفالد، ڕێژەى ٩٠% گوندەکانى هەرێمى کوردستان و زیاتر لە ٢٠ شار و شارۆچکە بە تەواوى خاپورکران. | ||
ساڵیاد و ڕێکەوتە گرنگەکان: | '''ساڵیاد و ڕێکەوتە گرنگەکان:''' | ||
* ١٦ى ئازار: ڕۆژى هەڵەبجە، ساڵیادى بۆمبارانکردنى شارى هەڵەبجە بە چەکى کیمیاوى لە ساڵى ١٩٨٨ . | * ١٦ى ئازار: ڕۆژى هەڵەبجە، ساڵیادى بۆمبارانکردنى شارى هەڵەبجە بە چەکى کیمیاوى لە ساڵى ١٩٨٨ . | ||
| ھێڵی ٥٩: | ھێڵی ٥٩: | ||
* ٢٤ى ئایارى ١٩٨٨ تاوەکو ٣١ى ئاب ى ١٩٨٨: قۆناغەکانى پێنجەم و شەشەم و حەوتەمى هەڵمەتەکانى ئەنفال لە قەزاکانى شەقڵاوە و ڕەواندز دەستى پێکرد. | * ٢٤ى ئایارى ١٩٨٨ تاوەکو ٣١ى ئاب ى ١٩٨٨: قۆناغەکانى پێنجەم و شەشەم و حەوتەمى هەڵمەتەکانى ئەنفال لە قەزاکانى شەقڵاوە و ڕەواندز دەستى پێکرد. | ||
* ٢٥ى ئاب ى ١٩٨٨ تاوەکو ٦ى ئەیلولى ١٩٨٨: قۆناغى هەشتەمى هەڵمەتى ئەنفال لە ناوچەکانى بادینان دەستى پێکرد. | * ٢٥ى ئاب ى ١٩٨٨ تاوەکو ٦ى ئەیلولى ١٩٨٨: قۆناغى هەشتەمى هەڵمەتى ئەنفال لە ناوچەکانى بادینان دەستى پێکرد. | ||
ڕاپۆڕتى ڕێکخراوى چاودێرى مافى مرۆڤ لە ساڵى ١٩٩٣ ، (جینۆساید لە عێراق- هەڵمەتى ئەنفال دژ بە کوردەکان)، دەتوانن لێرە دەقى ڕاپۆڕتەکە ببینن: http://www.hrw.org/legacy/english/docs/2006/08/14/iraq13979_txt.htm | '''سەرچاوەکان:''' | ||
ڕاپۆڕتى ڕێکخراوى چاودێرى مافى مرۆڤ لە ساڵى ١٩٩٤ ، (تاوانەکانى جینۆساید لەلایەن عێراق)، ڵاپەڕەکانى ٢٦٦-٢٦٨ . | |||
ڕاپۆڕتى ڕێکخراوى چاودێرى مافى مرۆڤ لە ساڵى ١٩٩٤ ، (تاوانەکانى جینۆساید لەلایەن عێراق) ڵاپەڕەکانى ١٣ و ٩٦ و ١١٥ و ١٧١ . | * ڕاپۆڕتى ڕێکخراوى چاودێرى مافى مرۆڤ لە ساڵى ١٩٩٣ ، (جینۆساید لە عێراق- هەڵمەتى ئەنفال دژ بە کوردەکان)، دەتوانن لێرە دەقى ڕاپۆڕتەکە ببینن: http://www.hrw.org/legacy/english/docs/2006/08/14/iraq13979_txt.htm | ||
کەنەدال نەزان، ئازارى ١٩٩٨ لە ڕۆژنامەى لۆمۆند دیپلۆماتیک.<ref>سەرچاوە؛https://us.gov.krd/ku/%D8%A8%D8%A7%D8%A8%DB%95%D8%AA%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86/%D9%87%DB%95%DA%B5%D9%85%DB%95%D8%AA%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A6%DB%95%D9%86%D9%81%D8%A7%D9%84-%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%86%DB%86%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%DB%95%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%A8%DB%95%D8%B1-%DA%AF%DB%95%D9%84%D9%89-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/</ref> | * ڕاپۆڕتى ڕێکخراوى چاودێرى مافى مرۆڤ لە ساڵى ١٩٩٤ ، (تاوانەکانى جینۆساید لەلایەن عێراق)، ڵاپەڕەکانى ٢٦٦-٢٦٨ . | ||
* ڕاپۆڕتى ڕێکخراوى چاودێرى مافى مرۆڤ لە ساڵى ١٩٩٤ ، (تاوانەکانى جینۆساید لەلایەن عێراق) ڵاپەڕەکانى ١٣ و ٩٦ و ١١٥ و ١٧١ . | |||
* کەنەدال نەزان، ئازارى ١٩٩٨ لە ڕۆژنامەى لۆمۆند دیپلۆماتیک. | |||
<ref>سەرچاوە؛https://us.gov.krd/ku/%D8%A8%D8%A7%D8%A8%DB%95%D8%AA%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86/%D9%87%DB%95%DA%B5%D9%85%DB%95%D8%AA%DB%95%DA%A9%D8%A7%D9%86%D9%89-%D8%A6%DB%95%D9%86%D9%81%D8%A7%D9%84-%D9%88-%D8%AC%DB%8C%D9%86%DB%86%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AF-%D8%A8%DB%95%D8%B1%D8%A7%D9%85%D8%A8%DB%95%D8%B1-%DA%AF%DB%95%D9%84%D9%89-%DA%A9%D9%88%D8%B1%D8%AF%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86/</ref> | |||
[[پۆل: جینۆساید/ئەنفال، هەڵەبجە، شنگال]][[پۆل:تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی]][[پۆل:کۆمەڵکوژی نەتەوەی کورد]] | [[پۆل: جینۆساید/ئەنفال، هەڵەبجە، شنگال]][[پۆل:تاوانەکانی دژی مرۆڤایەتی]][[پۆل:کۆمەڵکوژی نەتەوەی کورد]] | ||