جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکانی «مۆنۆمێنتی هەڵەبجە»

ساڵی 2003 لە شاری '''[[هەڵەبجە]]'''، دروستکراوە و چەندین بەڵگە و زانیاری و وێنەی لەسەر کیمابارانەکەی هەڵەبجە تێدایە.

بیرۆكەی دروستكردنی  ئەم مۆنۆمێنتە سەرۆک کۆماری ئێراق '''[[جەلال تاڵەبانی]]''' بوو.  لە ئێستادا سەدان بەڵگەی تاوانی كیمیابارانی تێدا كۆكراونەتەوە و بۆتە شوێنێك بۆ بەرجەستەبوونی ئازارەكانی گەلی كورد و ساڵانەش زیاد لە 70 هەزار كەس  سەردانی دەكەن

مۆنۆمێنتی هەڵەبجە مۆنۆمێنتەكە لەچەندین بەش پێكهاتووە، هەر بەشێك گوزارشتێك لەخۆدەگرێت‌ و بەشی ئەرشیڤ‌ و بەشی دیكۆمێنتاری‌ و بەشی میوانخانەو لە چەندین بەشیتر پێكهاتووە. لە سەر ئەركی حكومەتی هەرێمی كوردستان دروستكراوە.

بۆردومانکردنی '''[[هەڵەبجە]]''' لە چوارچێوەی ئەو هێرشانەدا بوو کە رژێمی بەعس لە عێراق لەسەر ناوچە کوردییەکان دەستی پێکردبوو لە چوارچێوەی شاڵاوەکانی ئەنفال و راگواستنی خەڵکی گوندەکانی کوردستان بۆ ئۆردوگا زۆرەملێکان کە حکوومەت لە نزیک شارەکان دروستی کردبوو.

کاتژمێر 11ی پێشنیوەڕۆی رۆژی 16ی ئاداری 1988 تا بەرەبەیانی رۆژی دواتر، هێزە ئاسمانییەکانی عێراق15 جار شاری '''[[هەڵەبجە]]'''یان بۆردومان کرد، لەهەر جارێکدا نزیکی 10 فرۆکە بەشدارییان لە بۆردومانکردنەکەدا کرد.

لە دوانیوەڕۆی هەمان رۆژدا کاریگەرییەکانی ئەو گازانەی لە بۆردومانەکەدا بەکارهاتن، دەرکەوتن و هەزاران کەسی سڤیل گیانیان لەدەستدا و هەزارانی دیکەش برینداربوون.

ئەو گازانەی لە بۆردومانەکەدا بەکارهاتن، بۆنی سێو و میوەیان لە شارەکەدا بڵاوکردەوە، ئەمە بۆ دانیشتوانی هەڵەبجە شتێکی نامۆ بوو بۆیە بەشێکی زۆریان لە ژێرزەمینی ماڵەکانیاندا خۆیان حەشاردا و بەشێکیشیان لە دوانیوەڕۆوە هەوڵی هەڵاتن و رزگاربوونیاندا لەژێر بۆردومانی فرۆکەکانی بەعس، بەڵام دواتر ئەو بۆنی سێوەی شارەکەی گرتەوە کارەساتێکی گەورەیی مرۆیی دروستکرد کە تا ئێستا یەکێکە لە گەورەترین کۆمەڵکوژییەکان کە جیهاندا ئەنجامدراوە.

تا ئێستا ئامارێکی دروست و وردی ژمارەی قوربانییانی کیمیابارانی هەڵەبجە لەبەردەستدا نییە و سەرژمێرییەکی ورد نەکراوە، بەڵام قوربانییەکان بە زیاتر لە پێنج هەزار شەهید و 10 هەزار بریندار مەزەندە دەکرێت.

عەلی حەسەن مەجید ئامۆزای سەدام حسین سەرکۆماری عێراق بوو بە دەستە راستیشی دادەنرا، لەدوای کیمیابارانکردنی هەڵەبجە خەڵکی کوردستان ناسناوی (عەلی کیمیاویی)یان پێدا.

بەهاری ساڵی 1987 حکوومەتی ئەوکاتەی عێراق بڕیاری گۆڕانکاریدا لە پۆستی بەرپرسی نووسینگەی رێکخستنی باکوور کە تایبەت بوو بە بەرپەرچدانەی شۆڕشی پێشمەرگە و گرتنەوەدەستی ئەو ناوچانەی دەسەڵاتی حکوومەتی بەعسی تێدا نەمابوو، چونکە ئەوکات بەعس لە کوردستاندا تەنیا لە سەنتەری پارێزگاکان، قەزا و ناحیەکان دەسەڵاتی مابوو، بەشی زۆری گوندەکان و رێگا لاوەکییەکان لەدەستی هێزی پێشمەرگەدا بوو.

عەلی حەسەن مەجید لەگەڵ دەستبەکاربوونیدا، بڕیاری چۆڵکردن و کاولکردنی سەرجەم گوندەکانی کوردستانی دەرکرد بۆ ئەوەی دەستی هاوکاریی لە پێشمەرگە ببڕێت، بۆ ئەمەش زیاتر لە چوار هەزار گوند خاپوورکران و لەگەڵ زەویدا تەختکران و ناوی (ناوچە حەرامکراوەکان)ی لێنرا.

عەلی کیمیایی لە کۆبوونەوەیەکیدا لەگەڵ ئەندامانی نووسینگەی باکوور و لێپرسراوانی بارەگاکانی بەعس لە پارێزگا کوردییەکان کە لە 26ی ئایاری 1987 ئەنجام دراوە، گوتوویەتی "پلانم بۆ لەناوبردنی پێشمەرگە داناوە لە رووبەرێکی بچووکدا گەمارۆیان دەدەم ‌و دواتر بە چەکی کیمیایی ھێرش دەکەمە سەریان و هەموویان لەناودەبەم".

یەکێک لەو کەیسانەی سەرانی رژێمی بەعسی لەو دادگایە لەسەر دادگاییکرا، تاوانی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە بوو.

لە رۆژی 25ی کانوونی دووەمی 2010 دوای هەشت رۆژ لە بڕیارەکەی دادگا، سزاکەی سەر عەلی کیمیایی جێبەجێکرا و لە سێدارەدرا، دواتریش لە ساڵی 2012 ئەو پەتەی عەلی حەسەن مەجیدی پێ لەسێدارەدرا هێنرایەوە بۆ هەڵەبجە و لە مۆنۆمێنتی شەهیدانی هەڵەبجە دانرا.

بڕیارەکەی دادگای باڵای تاوانەکان بۆ ناساندنی کەیسەکە وەک تاوانی دژبە مرۆڤایەتی بەدڵی ئەو کەسانە نەبوو کە سەرپەرشتی دۆسیەکەیان دەکرد بۆیە بڕیاری تێهەڵچوونەوە دراو و دواتر و پاش تێهەڵچوونەوەی بڕیارەکە لە رۆژی28ی شوباتی 2010 لەدوای 34 دانیشتنی دادگا لەسەر کەیسەکە، دادگا بڕیاریدا لەبری تاوانی دژبە مرۆڤایەتی کەیسەکە بە جینۆساید بناسێنێت، هەریەک لە (سوڵتان ھاشم، فەرحان موتڵەگ و سابر عەبدولعەزیز)یش بە 15 ساڵ زیندانیکردن سزادران.

رێکخراوی شارەوانییەکانی جیهان بۆ ئاشتیش لە مانگی ئابی ساڵی 2013 تاوانەکەی بە جینۆساید ناساند هەڵەبجەشی بە سێیەمین ناوچەی کارەساتبار لە مێژووی رێکخراوەکە ناساند، سەرۆکی شارەوانی هەڵەبجەش بە جێگری سەرۆکی رێکخراوەکە هەڵبژێردرا و واش بڕیاربوو لە نەتەوە یەکگرتووەکان کاری لەسەربکەن تاوەکو لەوێ بە جینۆساید بناسێندرێت، چونکە رێکخراوەکە 157وڵات و پێنج هەزار و 712 سەرۆک شارەوانی ئەندامن تیادا، بەڵام هێشتا ئەنجامێکی نەبووە و لە دنیادا تاوانی دژبە '''[[هەڵەبجە]]''' وەک جینۆساید دانیپێدا نانرێت.