لەیلا زانا

لەیلا فەخرەدین داغلى، ناسراو بە لەیلا زانا، لە 03-05-1961 لە گوند باخچەى شاری فارقینی پارێزگای ئامەدی باکووری کوردستان لەدایکبووە، ژنە سیاسەتمەداری کورد و بۆ ماوەی ١٠ ساڵ بەھۆی قسەکردن بە زمانی کوردی لە پەرلەمانی تورکیا زیندانی کراوە.

لە تەمەنی ٢١ ساڵیدا ژیانی هاوژینی لەگەڵ مەهدی زانا سەرۆکی گەورە شارەوانیی پێشووتری ئامەد پێکهێناوە.

دایکی دوو منداڵە و ئێستا هیچ پۆستێکی حکومی و حیزبیی نییە، لەیلا دوای ھاوسەرگیری خۆی فێری خوێندن و نووسین کردووە.

ساڵی١٩٨٧ یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی کۆمەڵەی مافەکانی مرۆڤ کە ناوەندەکەی لە ئامەدە. ساڵی ١٩٨٨ ڕۆژنامەی یەنی ئولکەی ( (Yeni Ulkeدامەزراند و خۆی سەرنووسەری بوو.

ساڵی ١٩٩١ لەسەر لیستی پارتی سۆسیال دیموکراسی گەلان (SHP) لە بازنەی ئامەد بووەتە پەرلەمانتار. لە ڕێوڕەسمی سوێندخواردنیدا بەهۆی بەستنی ملپێچی ڕەنگ زەرد و سوور و سەوز و بە کوردی سڵاوکردن، ڕەخنەی تووندی لێگیرا. لە بەشێکی وتەکانی لەو مەراسیمەدا دەڵێت: "من شانازی دەكەم كە بۆ پاراستنی تەواوەتی سنووری توركیا و پاراستنی سەربەخۆیی وڵات و یەكگرتوویی خەڵك و سەروەری تەواوی خەڵك سوێند دەخۆم كە وەفادار بم بە یاسای بنەڕەتی و برایەتی و یەكسانی نەتەوەی تورك و كورد". ئەم بەشەی كۆتایی بە زمانی كوردی بۆ هەمووان خستەڕوو: "من ئەو سوێندە بۆ برایەتی گەلی كورد و تورك دەخۆم".

ساڵی ١٩٩٤ بەهۆی پێشکەشکردنی وتارێکی لە ئەمریکا، پارێزبەندی لە خۆی و ئەحمەد تورک، ئۆرهان دۆغان، خەتیب دیجلە، سری ساکیک و مەحموود ئاڵنیئاک سەندرایەوە. ھەرچەندە لەیلا و ھاوەڵانی پەیوەندیكردنیان بە ( pkk)ەوە ڕەتكردەوە و ڕایگەیاند: "ئەوە پیلانە و ڕوون ئاشكرایە كە من چیم، من هیچكام لەو تاوانانە قبوڵ ناكەم، ئەگەر ئەوانە ڕاست بوایە ئەوا من بە شانازییەوە بەرپرسیارییەتى هەموویانم لە ئەستۆ دەگرت، هەرچەند بە نرخی ژیانم تەواو دەبوو، من بەرگریم لە دیموكراسی و مافی مرۆڤ و برایەتی نێوان كورد و توركدا كردووە و بەردەوام هەوڵی بۆ دەدەم تا ئەو كاتەی كە زیندوو بم"، بەڵام دادوەر گوێی بۆ نەگرت و بەھۆی ھێنانی چەند بەڵگەیەكی ساختە و دروستكراو و بە تۆمەتی ئەندامیەتی و بانگەشەکردن بۆ پەکەکە، سزای ١٥ ساڵ زیندانیکردنیان بەسەردا سەپێندرا و لەو ماوەیەشدا كە لە زینداندا بەسەری دەبات، لە پێناو ئاشتی و مافی مرۆڤ تێدەكۆشێت.

ساڵی ٢٠٠١ دادگای مافی مرۆڤی ئەورووپا دەنگی بە ھەڵوەشاندنەوەی سزای زیندانیکردنی چوار پەرلەمانتارە کوردەکە دا، لەیلا زانا یەکێک بوو لەو چوار پەرلەمانتارە، بەڵام تورکیا دەنگی ئەو دادگایەی بەفەرمی نەناساند. بەهۆی گوشارەکانی دادگای باڵای مافەکانی مرۆڤی یەکێتیی ئەوروپا، لەیلا زانا ڕۆژی ٨ـی حوزەیرانی ٢٠٠٤ دوای ١٠ ساڵ زیندانیکردن ئازادکرا.

لەیلا زانا سێ خولی دیکە لە بازنەی ئاگری بووە پەرلەمانتار و دوایین جار بەهۆی ئەوەی وەکو دەقی نووسراو، سوێندی یاسایی نەخواردووە، لە پەرلەمانتاری لادرا. ناوبراو بە ھۆی‌ ھەوڵ و ماندووبوونەکانی‌ لە پێناو چەسپاندنی‌ دیموکراسی‌ لە تورکیا و دەستەبەرکردنی‌ مافی‌ کوردان، تا ئیستا زیاتر لە ٦ خەڵاتی‌ گرنگی‌ جیھانیی‌ بە دەست ھێناوە.

ئەو خەڵاتانەی لەیلا زانا پێی بەخشراوە:

ڕێكخراوی نێودەوڵەتی (ئەون)، لەیلا زانای بە زیندانی ویژدان ناساند و لە ساڵی ١٩٩٤ خەڵاتی‌ دەزگای‌ ڕافتۆی نەرویجی‌ بۆ ئاشتی‌ وەرگرتووە. ساڵی‌ ١٩٩٥ لە لایەن یەكێتی‌ ئەوروپاوە خەڵاتی ساخارۆفی ئازادیی‌ ڕادەربڕینی پێبەخشرا بەڵام بە ھۆی‌ زیندانیبوونی‌ تا ساڵی‌ ٢٠٠٤ نەیتوانی‌ ئەو خەڵاتە وەربگرێت. ساڵی‌ ١٩٩٦ خەڵاتی‌ ڤاڵدۆستی‌ ئیتاڵی‌ بۆ مافی‌ مرۆڤی‌ وەرگرت. ساڵی‌ ١٩٩٦ خەڵاتی ئاخنی ئەڵمانی‌ بۆ مافی مرۆڤی پێبەخشراوە. لە نێوان ساڵەكانی‌ ١٩٩٥-١٩٩٨ كاندیدكرا بۆ وەرگرتنی‌ خەڵاتی‌ ئاشتی‌ نوبێل. لە شاری‌ ڕۆمای‌ ئیتاڵی‌ ڕەگەزنامەی‌ فەخری‌ ئەو وڵاتەی‌ پێبەخشرا و لە کاتی‌ وەرگرتنی‌ ڕەگەزنامەی‌ فەخری‌ ئیتالیا ڕایگەیاند: "ئێمە دەبێت شتە باش و ھاوبەشەکان ببینین و ھەرگیز بێ ھیوا نەبین. ئێمەی‌ کورد ناخۆشی و شەڕمان لەگەڵ گەلانی‌ تورک و عەرب و فارس نەبووە، بەڵکو سیستەم و دەوڵەتەکان ویستوویانە ناسنامەی‌ نەتەوەییمان بسڕنەوە".

ساڵی‌ ٢٠٠٨ خەڵاتی‌ خوان ماریا باندریسی‌ ئیسپانیی‌ پێبەخشراوە. ئەو خانمە نمونەی زیندووی سمبولی فیداكاری و بەرخودان و ئاشتی و پێكەوەژیانە. لەیلا زانا بیرۆکەى بۆ نوێکردنەوەى ڕێکخستنى تورکیا پێشکەشى سەرانى ئەو وڵاتە کرد، بۆ ئەو مەبەستەش پێشنیاری ئەوەی کرد کە تورکیا سوود لە سیستەمى فیدڕاڵى وەربگرێت و هەرێمێکیش بەناوى کوردستان دابمەزرێنێت.

...

ئامادەكردن و وەڕگێڕانی: كاشما جەلال سەرچاوە: (Wikipedia turkey و ڕۆژنامەی حوریەتی توركی (hurryet gazetisi)

لەیلا زانا ئەو ژنە خەباتكارو سیاسەتمەدارەی كورد كە بۆ ماوەی دە ساڵ بە ھۆی قسەكردن گفتگۆكردن بە زمانی كوردی زیندانی كرا.... ئەم خانمە نمونەی زیندوی سمبولی فیداكاری و بەرخودان و ئاشتی و پێكەوژیانە، سەڕایی ئەو نەهانەتی و ئازارو چێژەی بە دەست دەسەڵادارانی توركیاوە بنیویەتی.

لەیلا زانا لە ساڵی ( ١٩٦١) لە ( سیلوان ) نزیك شاری دیار بەكر لە دایك بووە، لە تەمەنی( ١٤) ساڵیدا ھاوسەرگیری لەگەڵ(مەھدی زانا ( Mehdi zana سەرۆكی شارەوانی دیار بەكر پێك ئەھێنێت. لەیلا دوای ھاوسەرگیری خۆی فێری خوێندن و نوسین ئەكات .. لە ساڵی (١٩٩٤) ئەو كاتەی كە كودەتای چەكداری ڕوی دا لەیلا لەگەڵ كۆمەڵێك لە ھاوڕێكانی (سێلیم سادك ، ئۆرھان دوان) دەست بە سەر ئەكرێن حوكمی ١٥ ساڵ زیندانی بۆ دەر ئەكرێت ...ئەو ماوەیەی كەلە زینداندا بەسەری ئەبات لە پێناو ئاشتی و مافی مرۆڤ تێدەكۆشێت ...

-یەكەمین ژنە پەرلەمانتاری كورد

لەساڵی (١٩٩١) وەك یەكەمین ژنی كورد ئەتوانێت كورسی لە پەرلەمانی توركیا بە دەست بهێنێت و ئەبێتە سەرۆكی شارەوانی دیار بەكر ... لەیلا لە كاتێك دا كە لە توركیا دا قسە كردن بە زمانی كوردی نایاسایی بوو، بە زمانی كوردی قسەی كرد و ئەمە بوو بە هۆكار تا هات و هاوارێكی زۆری لە سەر ساز بكرێت، ئەمە لە كاتێكدا ڕوی دا كە قسەكردن لە بەینی دوكەسیشدا بە زمانی كوردی نایاسای و قەدەغە بوو.

-ئەو وشانەی بووە هۆی زیندانیكردنی

دەقی ئەو وتەو قسانەی كە لەیلا زانا لە كۆتای ووتەكانیدا كردی :- (من شانازی ئەكەم كە بۆ پاراستنی تەواوەتی سنووری توركیا و پاراستنی سەربەخۆیی وڵات و یەكگرتوویی خەڵك و سەروەری تەواوی خەڵك سوێند دەخۆم كە وەفادار بم بە یاسای بنەڕەتی و برایەتی و یەكسانی نەتەوەی تورك و كورد... تەنیا ئەم بەشەی كۆتایی بە زمانی كوردی بوو كە وتی: من ئەم سوێندە بۆ برایەتی گەلی كورد و تورك دەخۆم ) ...

سەرەڕای ئەوە كە لەیلا زانا مافی پەرلەمەنتاری ھەبوو بەڵام حیزبەكەی بە نایاسایی ڕاگەیەندرا ... لەیلا زانا لە ساڵی ١٩٩٤ لەگەڵ چوار نوێنەری حیزبەكەی كە بریتی بوون لە ( هاتیپ دیجلێ، سێلیم ساداك،ئۆرهان دۆھان) بە تۆمەتی خیانەت بە نیشتمان و پەیوەندیان لەگەڵ پەكەكە pkk دەستگیر كران ... ھەرچەنە لەیلا وھاوەڵانی پەیوەندی كردنیان بە (پە كەكە) ( pkk) ڕەت كردەوە و ڕایگەیاند :(ئەمە پیلانە ڕوون ئاشكرایە كە من چیم، من هیچكام لەم تاوانانە قبوڵ ناكەم، وە ئەگەر ئەمانە ڕاست بوایە ئەوا من بە شانازیەوە بەرپرسیاری هەموویانم لە ئەستۆ دەگرت، هەرچەند بە نرخی ژیانم تەواو دەبوو، من بەرگریم لە دیموكراسی و مافی مرۆڤ و برایەتیم لە نێوان كوردو توركدا كردووە و بەردەوام هەوڵی بۆ دەدەم تا ئەو كاتەی كە زیندوو بم) ... بەڵام دادوەر گۆیی بۆ نەگرتن بەھۆی ھێنانی چەند بەڵگەیەكی ساختە و دروستكراو ماوەی ١٥ ساڵ زیندانی بۆ دەركردن ...

ئەو خەڵاتانەی لەیلا زانا پێی بەخشراوە:-

ڕێكخراوی نێودەوڵەتی ئەمنی لەیلا زانایان بە زیندانی ویژدان ناساند و لە ساڵی (١٩٩٤) خەڵاتی (ڕافتۆری ) پێبەخشرا.. ساڵی‌ ١٩٩٥ لە لایەن یەكێتی‌ ئەوروپاوە خەڵاتی‌ (ساخارۆفی)‌ پێبەخشرا بەڵام بە ھۆی‌ زیندانیبوونی‌ تا ساڵی‌ ٢٠٠٤ نەیتوانی‌ ئەو خەڵاتە وەربگرێت ... -خەڵاتی‌ دەزگای‌ رافتۆی‌ نەرویجی‌ بۆ ئاشتی‌ لە ساڵی‌ ١٩٩٤ وەرگرتووە... - ساڵی‌ ١٩٩٦ خەڵاتی‌ (ڤاڵدۆستی‌)ئیتاڵی‌ بۆ مافی‌ مرۆڤی‌ وەرگرت... -ساڵی‌ ١٩٩٦ خەڵاتی ( ئاخنی)‌ ئەلمانی‌ بۆ ئازادی‌ رادەربڕین پێبەخشراو... -لە نێوان ساڵەكانی‌ ١٩٩٥ تا ١٩٩٨ كاندیدكرا بۆ وەرگرتنی‌ خەڵاتی‌ ئاشتی‌( نوبێل) ... -لە شاری‌ رۆمای‌ ئیتاڵی‌ رەگەزنامەی‌ فەخری‌ ئەو وڵاتەی‌ پێبەخشرا... -ساڵی‌ ٢٠٠٨ خەڵاتی‌ خوان ماریا باندریسی‌ ئیسپانی‌ بەخشرایە لەیلا زانا...

لەیلا زانا لە ساڵی ١٩٩٨ دا  بڕیاری زۆرتری لە سەر درا بە هۆی ئەوە نامەیەكی نووسیبوو كە بۆچوونی جیاوازی  تێدا بوو  لە یەكێك لە ڕۆژنامەكانی كوردی دا بڵاو بوبویەوە،هاوكات كە لە زیندان دابوو، پەرتووكێكی بڵاو كردەوە لەبە ناوی نووسین لە زیندان دا ( zindanda (yazmak.  

لە ساڵی (٢٠٠١) دادگای مافی مرۆڤ ھەوڵی ڕزگاركردنی لەیلا زانایان دا بەڵام ھیچ كاتێك دەسەڵاتدارانی تورك ئامادە نەبوون ئازادی بكەن، تا كار گەیشتە ئەوەی دادگای ئەورپا كەوتنە ھەڕەشە كردن و نەدانی ماف پێنەیانی تورك لە یەكێتی ئەوروپا، ھەرچەندە ئەم باسە بە نسبەتی دەوڵەتی توركیەوە باسیكی گرنگ بوو بەڵام ھیچ كاتێكیش ئامادەی ئەوەیان تیا نەبوو لەیلاو ھاوەڵانی ئازاد بكرێن ... لە ساڵی ٢٠٠٤ جارێكی كە دادگای مافی مرۆڤی ئەروپا ھاتنەوە سەر خەت، پاش داوای دادوەری باڵا بۆ پێداچوونەوەی بڕیاری دادگا، حوكمی ئازاد كردنی لەیلا زانا و هاوڕێكانی درا... پاشان لەیلا زانا و هاوڕێكانی ڕێكخراوی نوێ خۆیان لە ژێر ناوی بزوتنەوەی دیموكراتیكی كۆمەڵگە ڕاگەیاند، لە ساڵی ٢٠٠٥ پارتی ئەنجومەنی دێموكراتیك ( D T P ) دامەزراند.. لە ساڵی ٢٠٠٧ دا لەیلا زانا وەك چالاكوانی مافی مرۆڤ لە توركیا لە حیزبی نوێ دا دەستی بە كار كرد كە لە ساڵی ٢٠٠٥ی زایینی دامەزرابوو...

لەیلا زانا وەك فكرەیەك بۆ نوێ-كردنەوەی ڕێكخستنی توركیا، پێشنیاری ئەوەی دا كە توركیا لە دابەشكردنی پارێزگاكان دا لە شێوەی فیدڕاڵی كەڵك وەربگرێ و یەكێك لە پارێزگاكان ناوی كوردستان بێ... لە ساڵی ٢٠٠٨ دا بۆ ماوەی دوو ساڵ زیندان لە لەلایەن حكومەتی توركیا دەستگیركرا بە تۆمەتی ئەوەی كە چەمكی تێرۆریزمی بڵاو كردۆتەوە بە هۆی وتنی ئەم دە ستەواژەیەوە: كوردەكان سێ سەرۆكیان هەیە،(مەسعود بارزانی، جەلال تاڵەبانی و عەبدۆللا ئۆجالان)... كۆمیسیۆنی یەكگرتوویی ئەورپا وكۆمەڵگەی نێونەتەوەیی بۆ چالاكی سیاسی، دژایەتی خۆیان بە توندی لە بەرانبەر حوكمی لەیلا زانا دەربڕی و لەیلا زانا ئەم لە EUTCC ڕایگەیاند:- (پەروەندەی من دژایەتی لەگەڵ ئازادی بیر و ڕایە و ئەمە دەسەلمینێت كە هەڕەشە لە سەر هەر كوردێك لە توركیا دا هەیە) .... لە یلا زانا ئێستا وەك كەسایەتیەكی سەربە خۆ پشتگیری لەپارتیDTP دە كات و هەوڵەكانی بەردەوامە بۆ چارەسەركردنی ئاشتیانەی پرسی كورد لە كوردستانی توركیاو بۆ ئەو مەبەستەش چەندین جار سەردانی هەرێمی كوردستانی كردوە لە گەڵ سەركردایەتی سیاسی كورد كۆبۆتەوە..