هەرچەندە دەوڵەتی ئەیووبی سەڵاحەدینی مەزن خزمەتی عەرەبی دەکرد نەک کورد، بەڵام هەر دەوڵەتێکی کوردی بوو.

مانو بەرزنجی

هەرچەندە دەوڵەتی ئەیوبی سەلاحەدینی مەزن خزمەتی عەرەبی دەکرد نەک کورد، بەڵام هەر دەوڵەتێکی کوردی بوو. هەر دەوڵەتێکی کوردییە، بەڵام بەهۆی ئایدۆلۆژیای ئیسلامییەوە زیاتر خزمەتی عەرەبی کردووە.

گرتنی ئامەد

سێلجوقکەکان بۆ ماوەی پێنج ساڵ شەڕیان کرد بۆ گرتنی ئامەد.

گومانی تێدا نییە کە ئایینی ئیسلام لە سەدەی ١٢ قەرزاری سەڵاحەدینی ئەیووبی زۆرە. چونکە ئیسراحەتێکی گەورەی بە ئایینی ئیسلام دا و بە ڕووبەڕووبوونەوەی هێرشە مەسیحییەکان ڕێگری لە لەناوچوونی ئایینی ئیسلام کرد.

بەڵام لاوازبوونی عەباسیەکان بووە هۆی لاوازبوونی ئایینی ئیسلامیش بە هەمان شێوە.

دوای مردنی محمد، ناکۆکی لەسەر پرسی خەلافەت؛ دواجار لایەنگرانی ئەبوبەکر سەرکەوت و ئەبوبەکر بوو بە خەلیفە. دوای ئەو عومەر و پاشان عوسمان بوون بە خەلیفە. پاشان کەسایەتییە دیارەکانی مەدینە و عەشیرەتی قوڕەشی عەلییان وەک خەلیفە هەڵبژارد. بەڵام معاویە بەم دۆخە ڕازی نەبوو. کوڕەکانی عەلی دەیانویست شەڕ لەگەڵ ئومەوییەکان بکەن.

ئەم ململانێیە تا ئەمڕۆش بەردەوام بووە، وایکردووە خوێنی ملیۆنان کەسی بێتاوان بڕژێت، وەک کێشەیەک کە هەرگیز چارەسەر نەکراوە و هەرگیز لە ئیسلامدا چارەسەر نابێت.

عەباسیەکان هەر لە سەرەتاوە خۆیان بە ئەندامی بنەماڵەی پێغەمبەر دەزانی. هەر بۆیە پێداگرییان لەسەر ئەوە دەکرد کە خەلافەت بن و پێشەنگ بن لە ئایینی ئیسلامیدا. عەباسیەکان هەرکەسێک بە نزیکی خۆیان دەزانن، بە والی شارەکانی ژێر دەسەڵاتی خۆیان دادەنێن و ئەم لێکتێگەیشتنە لە باوکەوە بۆ کوڕ دەگوازرایەوە. ئەم دۆخە بووە هۆی نائارامی و سستی لە ئیدارەدا. سەروەری وردە وردە لاواز دەبوو و ئاژاوە دەستی پێدەکرد. لە کۆتاییدا بێنی بیوە کۆنترۆڵی کرد و کۆتایی بەم دۆخە خراپە هێنا. بەڵام دواتر تورکە سەلجوقییەکان دەستیان بەسەر ئەو خاکانەدا گرت لە ئەبو بیوە و سەروەری خۆیان دامەزراند.

سێلجوکەکان دەستیان بەسەر دەریاچەی کاسپیان و دەریای ناوەڕاستدا گرت. لێرەوە ڕوویان کردە وڵاتانی عەرەبی. دوای ماوەیەکی کەم دیمەشق گیرا، لەوێشەوە سوڵتانێک بۆ میسر دانرا. (١١٧١).

سەلاحەدین کە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا سوپای خاچپەرستانی شکست پێهێنا، هەر زوو لە ئەوروپا ناوبانگی دەرکرد و بوو بە یەکێک لە کەسایەتییە گرنگەکانی جیهانی ئیسلامی.

دەوترێت لە میانی دیدارێکدا لەگەڵ ڕیشارد دڵی شێر پێش شەڕێک، سەلاحەدین هێز و توانای خۆی تاقیکردەوە، لەکاتێکدا ڕیشار بە شمشێرەکەی بەردێکی ڕەقی لە نیوە دابەشکرد لە یەک جوڵەدا، سەلاحەدین دەستەوانێکی ئاوریشمی کە لە گیرفانی دەرهێنابوو فڕێدایە ناو... هەوا و بە شمشێرەکەی لە نیوە دابەشی کرد. هەڵوێست و دادپەروەری و میهرەبانی سەلاحەدین بەرامبەر بە سوپای خاچپەرستان، سەرنجی هەموو جیهانی بۆ لای خۆی ڕاکێشا و بەم پێکهاتە، وەک فەرماندە و دەوڵەتمەدارێکی نمونەیی لە جیهاندا پیشاندرا.

سەلاحەدین لە ساڵی ١١٨٧ قودسی گرت. هەر کە هاتە سەر دەسەڵات لە میسر، قەڵای کاهیری دروست کرد.

پێکهاتنی ئیداری لە سەردەمی سەلاحەدیندا ڕێکخراوێکی دەوڵەتی لە جۆری فیدراسیۆن بوو. هەر هەرێمێک لە کاروباری ناوخۆی خۆیدا ئۆتۆنۆمی بەجێهێشت و لە ڕێگەی شازادە و بەڕێوەبەرانی خۆیەوە ئەو شوێنانەی بەڕێوەبرد.

لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەیوبیدا جوگرافیای ئیسلامی لە بوارەکانی ئەندازیاری و خزمەتی سەربازیدا داهێنان و سوودی گرنگی بەدەستهێنا.

دەسەڵاتی ئەیوبیەکان لە میسر تا ساڵی ١٢٥٠ بەردەوام بوو.

پاش ماوەیەک لە ئەنجامی هەڵسوکەوتی شل و سەرنەکەوتووی براکانی سەلاحەدین، عادل و کامیل، قودس دیسان کەوتەوە دەستی مەسیحییەکان. ئەوانەی بە تەواوی کاریگەریی دەسەڵاتی ئەیوبییان لە ناوچەکەدا شکاند و سەروەری خۆیان دامەزراند، ئاکۆیونلوس و ئیلخاناتەکان بوون.

ئاکۆیونلوس دواجار میرنشینی حەسەنکێف و دیاربەکری گرت کە میرنشینی ئەیوبی بوون (لە ساڵی ١٤٧٠). هەرچەندە لاواز بوون، بەڵام ئەیوبیەکان توانیان لە ساڵی ١٢٥٠دا لە لویس ١٤ ببەنەوە و پێدەچێت دوای ئەم بەروارە چوونەتە قۆناغێکی دابەزین.

ساڵی ١٢٦٠ دیمەشق و حەلەب و سیزرە کەوتنە دەستی مەغۆلەکان. لە بەرامبەردا یەمەن لە ساڵی ١٢٢٩ لەلایەن ڕێسویسەکانەوە دەستی بەسەردا گیرا. ڕاستییەکی ناسراوە کە هەرچەندە ئەیوبیەکان لە سەردەمی سەلاحەدیندا سەرهەڵدانێکی زۆر گەشاوەیان هەبووە، بەڵام لە دوای مردنی لە ساڵی ١١٩٣ دەستیان بە بڵاوبوونەوە و لاوازبوون کردووە.

گوتمان سەلاحەدین ئەیوبی پیاوێکی ئایینی باش و موسڵمانێکی دڵسۆز بوو. لەبیری نەکرد کە کوردە، بەڵام لە خەباتی خۆیدا زیاتر خزمەتی پاراستن و پەرەپێدانی ئایینی ئیسلامی کردووە. هەر لەبەر ئەم هۆکارە، کەلتووری ئیسلامی لەژێر ئەو حوکمڕانییەی کە دامەزراند، گەشەی کرد و کەلتووری نەتەوەیی کورد دەرفەتی تایبەتی بۆ گەشەسەندنی نەبوو. به ڵام به شێکی به ڕچاو له و زه وییانه ی که حوکمی تێدا ده کرد، شوێنی نیشته جێبوونی کورد بوون و جگه له وه ، زه وییه عه ڕه بییه کانی ڕۆژهه ڵاتی ناوه ڕاست شاهیدی بیرۆکه ی دادپه ڕوه ڕی و یه کسانی ڕاستەقینە بوون لە سەردەمی حوکمڕانی درێژخایەنی سەلاحەدیندا.

زۆربەی شەڕەکانی نێوان سەدەی ١١ و ١٣ بە هۆکاری ئایینی بووە.

نزیکەی هەموو سەروەرییە دامەزراوەکان بە ڕێسا ئاینییەکان بەردەوام بوون. لەبەر ئەوەی سەلاحەدین دادپەروەری و یەکسانی پێشکەش دەکرد و ئازادی خۆشدەویست، مامەڵەیەکی باشی لەگەڵ خەڵکی ژێر دەسەڵاتی خۆیدا دەکرد و ئاگاداری ئەوە بوو کە خەڵک بە برایەتی پێکەوە بژین.

دیاربەکر، ئێدێسا (ئورفا)، حەران، نوسەیبین، ماردین، سیزرێ و بۆتان لەو سەردەمەدا کەوتنە ژێر دەسەڵاتی سەلاحەدین.

لە سەردەمی سەڵاحەدین، هۆزە کوردەکان ژیانێکی ئۆتۆنۆمیان دەژیا و ئیدارەیان بە شێوەیەکی فیدراڵی پێکدەهێنرا.

لە بەرامبەر پەرەسەندنی شارستانیەتی بەهێزی ڕۆژهەڵاتی لە ئاسیادا، ئەوروپا ڕووی لە داهێنانەکانی بواری شارستانیەتی ڕۆژئاوا کرد؛ خەبات بۆ بەدەستهێنانی باڵادەستی لە ئایین و هونەر و ئەدەب و زانستە کۆمەڵایەتییەکان هەوڵەکانی بۆ باڵادەستی شارستانیەتی ئەوروپی لە جیهاندا زیاتر کرد.

ئەم قۆناغە قۆناغێک بوو کە ئایینی مەسیحی و ئیسلام شەڕێکی توندیان دەکرد و هەوڵی بەدەستهێنانی باڵادەستییان بەسەر یەکتردا دەدا.

سەلاحەدین ئەرکی گرنگی لە پاراستنی خاکەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە لەشکرکێشی سوپای خاچپەرستان و بەرقەرارکردنی ئاشتی و دادپەروەری بە ئەنجام گەیاند.

دەسەڵاتی ئەیوبیەکان لە سەدەی ١٢ تا سەدەی ١٤ بەردەوام بوو. سەلاحەدین سنوورەکانی دەوڵەتی ئەیوبی فراوانتر کرد و بەهێزترین دەوڵەتی جیهانی دروست کرد.

سەلاحەدین کە لە ساڵی ١١٣٨ لەدایک بووە، پێشتر خۆی لە شەڕ و کۆچ و گەشتەکاندا بینیبووەوە. ئەو ساڵانەی ژیاوە بەس بوون بۆ ئەوەی فێری ئەوە بکات کە شەڕکردن پێویستە. تا ساڵی ١١٧٥ نورەتین زێنگیش مرد و ئێستا دەسەڵاتی ئەیوبیەکان بەسرەی گرتەوە و تا فورات درێژ بووەوە.

سەلاحەدین دەیویست بگاتە باکووری ئەفریقا. فێر شای کوڕەزای خۆی و فەرماندەیەکی بە ناوی قەرەکوش بۆ ئەنجامدانی ئەم گەشتە ڕاسپارد. ئەم گەشتە یارمەتی داگیرکردنەوەی شاری تەرابلوسی دا.

موسڵمانان لە شەڕێکدا لە نزیک ڕاملە (١١٧٨) شکستیان هێنا. بەڵام دوای ساڵێک فێر شا لە نزیک دیمەشق سوپای مەسیحییەکانی بەرپەرچ دایەوە. لە ساڵی ١١٨٧ هەرێمێکی تر پەیوەندی بە دەوڵەتی ئەیوبیەوە کرد، ئەویش ناوچەی شەهرەزۆر لە باشووری کوردستان.

سەلاحەدین دیپلۆماتکار و سیاسەتمەدارێکی ناوازەی سەردەمی خۆی بوو. بەم شێوەیە دەستکەوتی بەرچاوی بەدەستهێناوە.

کاتێک دەوڵەتمەداری بەناوبانگ سەلاحەدین لە ساڵی ١١٩٣ کۆچی دوایی کرد، تەمەنی ٥٥ ساڵ بوو (١١٣٨-١١٩٣). دەوڵەتێکی دەوڵەمەند و وڵاتێکی گەورەی بەجێهێشت، بەڵام جگە لە ٤٧ درهەمی زیو، تەنانەت پارەی پێویستیشی بۆ خەرجی پرسە نەبوو.

گۆڕی ئەم فەرماندە گەورەیە دەکەوێتە شاری دیمەشق.

تا سەڵاحەدین لە ژیاندا بوو بە شێوەیەکی فیدراڵی وڵاتی بەڕێوەبرد و کوڕەکانی وەک فەرمانڕەوای وڵاتانی جۆراوجۆر دانا. مەلیک عەزیز حوکمی میسری دەکرد و مەلیک ئەڤدال حوکمی دیمەشقی دەکرد. ناکۆکی لە نێوان براکاندا دەستی پێکرد سەبارەت بە پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییەی کە بەهۆی مردنی باوکیانەوە بەجێماوە. مەلیک عەزیز بەهاوکاری مامی مەلیک ئەدیل، مەلیک ئەڤداڵی برای لە دیمەشق دوور خستەوە. بەڵام کەمتەرخەمی نەبوو لە پێدانی قەڵایەکی نزیک لە دیمەشق.

کاتێک مەلیک عەزیز دوای ٦ ساڵ لە باوکی لە ساڵی ١١٩٩ کۆچی دوایی کرد، شەڕی تەختی پاشایەتی سەرلەنوێ هەڵگیرسا. مەلیک عادل ئێستا دەسەڵاتدار بوو و حوکمی میسر و دیمەشقی دەکرد. عادل قەڵای سامسەتی بە مەلیک ئەڤداڵ دا.

مەلیک عادل وەک برا گەورەکەی سەڵاحەدین دەوڵەتی بەسەر منداڵەکانیدا دابەش کرد. مەلیک کامیل لە میسر، مەلیک موعەزەم لە دیمەشق، مەلیک ئەشرەف لە سیزرێ، مەلیک ئیهواد لە ئەحلات و مەسعود کوڕی مەلیک کامیل نەوەکەی مەلیک عادل بەرپرسیارێتی یەمەنیان لە ئەستۆ گرت. مەلیک عادل لە ساڵی ١٢١٨ (هیجری ٦١٥) تا کۆچی دوایی حاکمی گشتی ئیمپراتۆریەت بووە.

لە سەردەمی ئەیوبیدا ململانێی خوێناوی لە نێوان کورد و تورکەکاندا ڕوویدا.

یەکەمین ململانێی خوێناوی و گەورەی نێوان کورد و تورک لە ساڵی ١١٨٣ ڕوویدا.

ئەم شەڕە ٢ ساڵی خایاند. هاوکات باس لەوە دەکرێت کە هەردوو زلهێز ئاگربەستیان کرد و بەرگرییەکی هاوبەشیان لە دژی هێرشی مەسیحییەکان دەستپێکرد.

بەڵام دەگوترێت لەم بەروارەدا تورکەکان زۆرێک لە کوردەکانیان لە سیلیسیا و سوریا کۆمەڵکوژ کرد، زۆرێکیان ناچار بوون کۆچ بکەن، تەنانەت موڵک و ماڵی خۆیان بە مەسیحییەکان سپارد. هەر بۆیە تورکەکان بۆ تۆڵەسەندنەوە هێرشیان کردە سەر مەسیحییەکانی ناوچەی ئەراپگیر.

دوای ئەوەی سەلاحەدین مەیافرقین (سیلڤان)ی (Silvan) گرت و تەقیەدینیش ئەهلاتی گرت، هاوسەنگی هێز لە ناوچەکەدا بە قازانجی کورد گۆڕا.

هەروەها لە دوای ساڵی ١١٩١ وان و بیتلیس پەیوەست بوون بە سنوری دەوڵەتی ئەیوبیەکانەوە.

مەلیک کامیل لە ساڵی ١٢٣٢دا ئامەدی لە دەست ئارتوکییەکان وەرگرتەوە و هێسکیفیش بە ئەیوبیەکانەوە لکێنرا.

کاتێک سوڵتانی سەلجوقی عەلائەدین کەیکوبات بە لەشکرێکی بەهێزەوە هێرشی کردە سەر ئەهلات و وان، هەموو هێزەکانی ئەیوبی لە دژی هێرشەکانی سەلجوقی یەکگرتوو بوون و بە سەرکردایەتی مەلیک کامیل بەرگریان کرد.

هاوکات ئەیوبیەکان سەمسور (حسن مەنسور، ئادیەمان) و خاروتیان بە خاکی خۆیانەوە لکاند. بەڵام لە ساڵی ١٢٣٥ سەلجوقییەکان هێرشیان کردە سەر ئورفا و حەران و ئەو شوێنانەیان گرت.

هەرچەندە سەلجوقییەکان دیاربەکریان گەمارۆ دا، بەڵام نەیانتوانی بیبەن. دوای چوار مانگ، مەلیک کامیل ئەو ناوچانەی گرتەوە و ماردینی گرت کە لەژێر پاراستنی هاوکارە سەلجوقییەکان ئارتوکۆغڵو ناسردین بوو و هێرشەکانی سەلجوقیەکانی لە کوردستان بەرپەرچ دایەوە.

عەلائەدین کەیکوبات دەستبەرداری دیاربەکر نەبوو. لە ئەنجامی گەمارۆیەکی ٥ ساڵە، دیاربەکر بە پێکدادانی خوێناوی (١٢٤٠) کەوتە خوارەوە. جگە لە قەڵای سیلڤان قەڵاکانی کوردستان یەک بە یەک کەوتنە دەستی سەلجوکەکان. لە ساڵی ١٢٤٤ مەغۆلەکان دوایین قەڵایان گرت کە قەڵای ئەحلات بوو. ئەم بەروارە بە ئەو بەروارەش ناسراوە کە ستەم و توندوتیژی بۆ گەلی کورد دەستی پێکرد.

جگە لە هونەری سەربازی، کشتوکاڵیش لە ئەیوبیەکاندا پەرەی سەندووە. بازرگانی لە دۆخێکی زۆر باشدا بوو. ئەیوبیەکان گرنگییان بە بازرگانی و هەروەها کشتوکاڵ و کارەکانی ئاودێری دەدا. لە کاتێکدا کە دژی خاچپەرستان شەڕیان دەکرد، هەروەها کەمتەرخەم نەبوون لە ئەنجامدانی ڕێککەوتنی بازرگانی. لە سەردەمی ئەواندا بازرگانی زیندوو بوو، بە تایبەت لەگەڵ شارەکانی ئیتالیا.

هەرچەندە شەڕە خاچپەرستەکان وێرانکارییەکی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، بەڵام ئەم شەڕانەش بەشدارییەکی زۆریان لە پێشهاتەکانی ئەوروپادا کرد. دەکرێ بڵێین کەلتووری بۆرژوازی ئەوروپی (کلتووری بۆرژوازی) تا ڕادەیەکی زۆر لە ژێر کاریگەری ئەیوبیەکاندا بووە.

دەوڵەتی ئەیوبی؛ لە سەلاحەددینەوە؛ ئیسلام دوای ئەیوبیەکان زەربەی قورسی بەرکەوت.

سوڵتان سەلادین کە بە ڕەچەڵەک کورد بووە، لە سەردەمی دەسەڵاتی خۆیدا بە دروستکردنی کاریگەرییەکی بەهێز گرنگی بە پاراستنی ئیسلام داوە. حەماسەتی عەرەب و تورکمان بۆ کوردستان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سەلجوقیەکان. لەو کاتەوە زۆریان کردووە بۆ زاڵبوون بەسەر کوردستاندا. ئەمڕۆش پێناچێت وازیان لەم تەماحانە هێنابێت...

بەڵام بەشێکی زۆری خاکی عەرەبی ئەمڕۆ لە سەردەمی دەوڵەتمەداری کورد سلێحادین لە دەستی سوپای خاچپەرستان پارێزراو بوون. بەڵام کوردەکان کە نەوەی سلێحادینن، هێشتا لە هەمان خاکەکاندا لە ژێر چەوساندنەوەدا دەژین.

زانراوە سەلهادین ئەیوبی لە ٤ی ئازاری ساڵی ١١٩٣ لە دیمەشق کۆچی دوایی کردووە، کە تەمەنی تەنها ٥٥ ساڵ بووە. بەگوێرەی ئینسایکلۆپیدیای ئیسلام، نووسراوە کە لە مانگی شوباتدا کۆچی دوایی کردووە، دوای دوو هەفتەی نەخۆشی، کوڕە گەورەکەی، ئەلعەبدال عەلی، گۆڕستانێکی بۆ باوکی دروستکردووە. سلێهادی کۆی گشتی 18 منداڵی هەبووە، 17 کوڕ و یەک کچ.

بە پێچەوانەی باوەڕی جەماوەرییەوە، ئەم دەوڵەتمەدارە مەزنەی کورد کە لە سەرەوە باسمان لە ژیان و خەباتی کرد، خاوەنی هیچ سامانێکی تایبەتی نییە. کاتێک کۆچی دوایی کرد، سامانی تایبەتی خۆی بەشی خەرجی پرسەکەی نەدەکرد. لە ماوەی ژیانیدا هەموو داهاتەکەی بەخشیوە بە سەربازەکانی و خێزانەکانیان و بێوەژنانی سەربازەکان.

___________

ئەو شارەی کە سەڵاحەدینی ئەیووبی تێدا لەدایک بووە بریتییە لە TIKURD (ناوی ئەمڕۆ تکریدە) , نزیک بەغدا .