زەمبیلفرۆش كێیە و چۆن گەیشتە باتیفا
مەزارگەی زەمبیلفرۆش دەكەوێتە شارەدیێ باتیفای سەر بە شارۆكەی زاخۆ. بەپێی گێڕانەوە مێژوویییەكان زەمبیلفرۆش خەڵكی باكوری كوردستانە، بەڵام بەهۆی ترس لە خودا و مردن، باكور جێ دێڵێت و كۆڵانەكانی گوند و شار و شارۆكەكانی كوردستان دەگەڕێت تا دەگاتە قەڵای شابانێ لە شارەدێی باتیفا و هەر لەوێش كۆچی دوایی دەكات. خەڵكی كوردستان زەمبیلفرۆش بە پیاوێكی ئاینیی پیرۆز دەزانن و لەو روانگەیەوە سەردانی مەزارەكەی دەكەن.
نزار مەجید رۆژنامەنووس لە شارەدیێ باتیفا بە "وشە" دەڵێ، خەڵك پێیان وایە زەمبیلفرۆش پیاوێكی ئاینیی پیرۆزە، لەبەرئەوە لە هەموو ناوچەكانی باشوور، رۆژهەڵات، رۆژئاوا و باكوری كوردستانەوە سەردانی مەزارەكەی دەكەن بۆ مرادحاسڵی و چاكبوونەوەی نەخۆشییەكانیان. ئەوان پارچە پەڕۆی رەنگاوڕەنگ لە مەزارەكەی دەبەستن.
دەرگەی مەزارگەی زەمبیلفرۆش بەدرێژایی ساڵ كراوەتەوە، بەڵام هاووڵاتییان و گەشتیاران زیاتر لە وەرزی بەهاردا سەردانی دەكەن، ئەوەش بەهۆی ناتەواوی رێگەی گەیشتن بە مەزارەكە بەتایبەت لە وەرزی زستاندا.
لەلایەن حكوومەتەوە خزمەتگوزارییەكی ئەوتۆ بە مەزارگەی زەمبیلفرۆش وەك شوێنێكی گەشتیاری ئاینی نەگەیەنراوە، بەڵام پێش چەند ساڵ لەسەر ئەركی هەڵبەستڤان حەبیب كەلەش پەرژینێكی تایبەت بۆ مەزارگەكە دروست كرا.
شەمسەدین بەساڵاچوویەكی ناوچەكەیە و بە "وشە" دەڵێ، "مەزارگەی زەمبیلفرۆش زۆر پیرۆزە و دەبێت زور بە گرنگی وەربگیرێت و ئەگەر كەسێك هەوڵ بدات زیان بەو مەزارگەیە بگەیەنێت، ئەوا زەمبیلفرۆش دەچێتە خەونی ئەو و ئەوەیش پێشتر چەند جارێك تاقی كراوەتەوە".
بێوار سندی بەرپرسی راگەیاندنی بەڕێوەبەرایەتیی گەشتوگوزاری زاخۆ بۆ "وشە"ی روون كردەوە كە بە پێی بەڵگەنامەكان، ناوی راستەقینەی زەمبیلفرۆش "میر سەعید كوڕی میر حەسەن"ە و كوڕی پاشای ئامەد بووە. زەمبیلفرۆش لە بنەڕەتدا خەڵكی ناوچەی سلیڤانی سەر بە فارقین لە ویلایەتی ئامەد بوو، دواتر بووەتە كەسێكی پیاوچاك و بە هەموو شارەكاندا دەگەڕێت تا لە باتیفا دەگیرسێتەوە.
وەك سندی ئاماژەی بۆ دەكات، رۆژێك لە رۆژان كە زەمبیلفرۆش لەگەڵ باوك و وەزیرێكی بەلای گۆڕستانێكدا تێپەڕ دەبن، ئێسك و پرووسكی كەلەسەری مرۆڤێك دەبینن، زەمبیلفرۆش پرسیار لە وەزیرەكە دەكات و دەڵێت ئەوە چییە؟ وەزیرەكەش بۆی روون دەكاتەوە كە ئەوە كەلەسەری مرۆڤێكە، پاش ئەوەی مردووە و هەمووانیش بەم شێوەیە دەمرین، ئەوەش ترسێكی زۆر لای زەمبیلفرۆش دروست دەكات. ئەو ترسە وا لە زەمبیلفرۆش دەكات كۆشكی پاشایەتی جێ بێڵێت، ئەو پێ بەپێ بە شار و شارۆكەكانی كوردستاندا دەگەڕێت تا دەگاتە شارۆكەی زاخۆ و لە ناوچەی باتیفا لە قەڵای شابانێ دەگیرسێتەوە.
سەرچاوە مێژویییەكان دەڵێن، كوڕی پاشای ئامەد/زەمبیلفرۆش، كاتێك كۆشكی پاشایەتی جێ هێشتووە، بۆ دابینكردنی بژێوی، ناچار بووە دەست بە فرۆشتنی زەمبیل بكات و هەر لەبەرئەوەش نازناوی زەمبیلفرۆشی وەرگرتووە.
بەپێی گێڕانەوە مێژوویییەكان و دەقە ئەدەبییەكان، جارێك زەمبیلفرۆش لە كاتی زەمبیلفرۆشتندا دەگاتە بەردەم كۆشكێكی جوان و گەورە، هەندێك دەڵێن ئەو كۆشكە، كۆشكی شابانێ بووە لە باتیڤا و لەوێ كچی ئەو كۆشكە كە كچێكی جوان و خانەدان بووە، زەمبیلفرۆش لە شێوەی گەنجێكی جوان دەبینێت و راستەوخۆ ئاشقی دەبێت. كچەكە بە پاساوی كڕینی زەمبیل، خوڵامەكەی رادەسپێرێت تا زەمبیلفرۆشی بۆ بێنن، بەڵام زەمبیلفرۆش بە هۆی ئەوەی تۆبەی كردووە، ناچێتە لای كچەكە و لێرەوە دانوستاندنی نێوان زەمبیلفرۆش و كچی ناو كۆشكەكە دەبێتە داستان و دەیان گورانی و چیرۆك بەدوای خۆیدا دێنێت.
هەڵبەستڤانی گەورەی كورد فەقێ تەیران لە ساڵی 1549-1643 یەكەم كەس بووە داستانی زەمبیلفرۆشی كردووە بە گۆرانی و دواتر لەلایەن مرادخان بایەزیدی لە ساڵی 1776 بەشێوەی بەیت و شیعر نووسراوە، پاشان لەلایەن مەلا و سۆفی و دەروێشەكان پەرە بەو داستانە دراوە و گەیشتووەتە هەر چوار پارچەی كوردستان و ئێستە ژمارەیەكی زۆر لە گورانیبێژانی كورد، بە گۆرانی داستانی زەمبیلفرۆش دەگێڕنەوە.
بەگوێرەی سەرچاوە مێژوویییەكان، لەبەرئەوەی زەمبیلفرۆش بەردەوام گەڕاوە و هیچ شوێنێكی تایبەت بەخۆی نەبووە كە تێدا نیشتەجێ ببێت، دواین جار لە شارەدیێ باتیفا نیشتەجێ دەبێت و بەناوی "محەمەد ئەمین " ناو دەنرێت و لەبەرئەوەی مەزارگەی زەمبیلفرۆش لە باتیفایە، دەڵێن لەوێ كۆچی دوای كردووە.
تا ئێستە بەروونی ساڵی كۆچی دوای زەمبیلفرۆش دەستنیشان نەكراوە، بەڵام بەپێی هەندێك سەرچاوەی مێژوویی، زەمبیلفرۆش لە نێوان ساڵانی 1775-1776 یان ساڵانی 1784-1785 كۆچی دوایی كردووە. یەكێك لە بەربڵاوترین گۆرانییەكانی كە داستانی زەمبیلفرۆش دەگێڕێتەوە، ئەوە گۆرانییەكە كە عیسا بەرواری دەیڵێت و سونگوڵ دەیگێڕێتەوە:
زەمبیلفروش زەمبیلا دئینیت
كولان كولان دگێرین
گولخان حەوارا دبهیست
ئاقل دچیت سەودا نامینیت
زەمبیلفروش لاوكێ دەروێشە
كەرەم كە تو وەرە پێشە
قیمەتا سلكا تو بێژە
سلكا ل بەر زێرا بكێشە
خاتوونێ ئەز توبەدارم
خاتوونێ ئەز توبەدارم
دەلالێ ئەز توبەدارم
توبەدارێ خالقێ جەبارم
بەر حوكمێ وی نەكارم
خاتوونێ ئەز توبەدارم
زەمبیلفروش لاوكێ بیانی
كەرەم كە تو وەرە خانی
قیمەتا سلكا دزانی
سلكا نەفروشە ب ئەرزانی
خاتوونێ ئەز توبەدارم
لێ لێ لێ خاتوونێ تە بەژن دارا زەیتوونێ
ترسا من ژ ئاكرێ وێ تولی
خاتوونێ ئەز توبەدارم دەلالێ ئەز توبەدارم
لاوێكا دنیا شیرینە
تو دەستا گەردەنێ وەرینە
كەیف و لەزەتێ ببینە
تو من ژ خودێ نەترسینە
خاتوونێ ئەز توبەدارم
خاتوونێ تو گەردەن موری
شول نابن بوتە ب زوری
ترسا من ل رەبێ ژوری
خاتوونێ ئەز توبەدارم دەلالێ ئەز توبەدارم[١]
زاخۆ-نەوزاد هلۆری: