عەونی

عەونی

عەونی نازناوی شیعریی شاعیری نەتەوەیی كورد، عوسمان كوڕی حەبیب عەبدوڵڵایە.

لە ساڵی 1914دا لە گەڕەكی بەفریقەندی شاری کۆیە، شاری هونەر و شیعری ڕەسەنی كوردی لەدایكبووەو چاوی ژیانی بە دیمەنی باخ و ڕەزانی كراوەتەوەو گوێی بە ئاوازی بولبولی باخ و كەوی قەد پاڵی باواجی و هەیبەت سوڵتان گۆش بووە.

درەنگ چۆتە بەر خوێندن. لە ساڵی 1927دا دەستی بە خوێندن كردووەو تا پۆلی پێنجەمی سەرەتایی چووە، بەڵام كە باوكی كۆچی دوایی كردووە، لەبەر ئەركی بەڕێوەبردنی خێزانەكەی قوتابخانەی بەجێ هێشتووە و لە دوكانی باوكی دانیشتووە. كەچی لەگەڵ ئەوەشدا وازی لە خۆ پێگەیاندن نەهێناوەو هاتوچۆی حوجرەی فەقێیانی كردووە، لە مزگەوتی “حەتك” لەلای مەلا محەمەدی مەلا برایمی عەوداڵانی ناسراو بە (دلاوەر)ی شاعیر، هەندێ دەرسی ئایینی وەك (العقائد) و (الشرع)ی خوێندووە لەگەڵ ڕێزمانی عەرەبیدا. دوای ئەمەش بۆ ماوەی ساڵ و نیوێك زمانی فارسی لە لای مەلا ئەحمەدی ڕەش خوێندووە و بە چاكی فێری زمان و ئەدەبیاتی بووە.

دوای دەست هەڵگرتنی لە خوێندنی مزگەوتیش هەندێ لە برادەرە دڵسۆزەكانی وەكو (میرزا عەبدولكەریم) و(محەمەد حەوێز)ی ناسراو بە (حەمەڕەش) كتێبەكانی خوێندنی پۆلی شەشەمیان پێ تەواو كردووە.

لەڕێگەی خۆ پێ گەیاندیشەوە جگە لە زمانی كوردی، كە زمانی خۆیەتی، بە چاكی فێری زمانەكانی عارەبی و فارسی و ئەدەبیاتەكەیان بووە بە هۆی چەند مامۆستایەكی كوردپەروەر و ڕۆشنبیری وەك ساڵح قەفتان و عەلی ئاگا و عەبدوڵڵا عەزیز و ڕەمزی رەحیمی ناسراو بە (مامەند كەركووكی) و خالید سەعید، توانیویەتی هەست بە مانای كوردایەتی و گیانی نەتەوایەتی بكات. چونكە ئەو كوردپەروەرە بەڕێزانە دەورێكی باڵایان بووە لە بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕی نەتەوایەتی كورد لە ناو قوتابیانی شارەكەی كۆیە و هەر شارێكی دیكەی كوردستان كە مامۆستایی یان تێدا كردبێ.

لەو سەردەمە زووەوە، واتە لەسەرەتای سییەكانەوە، عەونی چۆتە ڕیزی هەڵگرانی مەشخەڵی كوردایەتی و چالاكانە بۆ ئەم مەبەستە پیرۆزە تێكۆشاوەو دوای دامەزراندنی حزبی هیوا، لە سەرەتای چلەكانەوە بووەتە ئەندامێكی چالاكی ئەو حزبە كوردییە تێكۆشەرە، تاكو پتر خزمەتی نەتەوەی كورد و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی نەتەوەكەی بكات.

تا ئەو حزبەی هیوا لە تێكۆشان دابووە، عەونی وەك ئەندامێكی چالاك و دڵسۆزی ئیشی تێدا كردووە، تاكو لە ساڵی 1946دا پارتی دیموكراتی كوردستان دامەزراوە، ئنجا كەوتووەتە پاڵی و بووەتە ئەندامێكی كارای ئەو حزبە نەتەوەییە پێشكەوتنخوازەی كورد.

عەونی نیشتمانپەروەر هەرگیز لە ڕێبازی كوردایەتی لای نەداوەو و هەردەم پێی وابووە كە كوردایەتی تاكە ڕێگایە بۆ سەركەوتن و بەدیهێنانی مافە ڕەواكانی كورد، بۆیە لەسەر ئەم هەڵوێستە مەبدەئییانەی زۆر جار لە ماوەی ژیانی خەباتی سیاسیدا تووشی ئازار و ئەشكەنجەو گرتن بووە، بە تایبەتی دوای ئەوەی كە دەورێكی دیاری لە بزووتنەوەی كوردایەتی و ئاشتیخوازاندا گیڕاوە چ بە هەڵوێستی رۆژانە چ لە ریگای شیعرەكانیەوە و هەر لە سەرەتای ناوەندی چلەكانەوە چەندین جار ئاشنایەتی بەندیخانەكانی (كۆیە و هەولێر و كەركوك و بەغدا و كوت و نوگرەسەلمان) كردوەو ساڵی 1963 بە خۆی و خێزانەوە تووشی دەربەدەری و ئاوارەبوون بووە دواجاریش ساڵی 1965 دوای شەڕ دەست پێ كردنەوە بۆ ماوەی حەوت مانگ لە بەندیخانەی هەولێر توندكراوە.

عەونی و ژیانی شاعیری عەونی لەسەرەتای سییەكانەوە، دەستی بە شیعر نووسین كردووە، چۆتە ناو دنیای شیعری كوردی، چونكە لەو ساڵەوە هۆنراوەی پتەوی داناوەو جێ پێی خۆی لەسەر زەمینەی شیعری ڕەسەنی كوردی كردۆتەوە.

لەسەرەتادا وەك هەموو شاعیرێكی ئەو سەردەمە بە غەزەل دەستی پێكردووە و چەند شیعرێكی ئۆپەرێتی بۆ قوتابییانی قوتابخانەكەی شاری كۆیە داناوە و دەستیشی داوەتە شیعری سیاسی و كوردایەتی.

عەونی لەگەڵ زۆربەی شاعیرانی كۆیە و كوردستاندا دۆستایەتی بەتینی بووە و شیعریان بەیەكەوە داناوە و بیروڕای خۆیان بەرامبەر بە شیعر و ئەدەبیاتی كوردی دەربڕیوە و هۆنراوەی یەكتریان كردووە بە پێنج خشتەكی وەكو سافی هیرانی و مەیلی و دڵدار و گۆران و هێمن و دڵزار و جاهید و گەلێك شاعیر و نووسەری دیكەی كوردستان. لەگەڵ دروست بوونی یەكێتی ئەدیبانی عیراق لە دوای بەرپابوونی شۆڕشی 14ی تەمووزی 1958 بووەتە ئەندامی ئەو ڕێكخراوە ئەدەبییە و وەك شاعیرێكی كوردپەروەر، دەوری تێدا بینیوە. لە سالانی 1959 و 1960 وەك شاعیرێكی زمانزانی كورد بەشداریی لە كۆنگرەی یەكەم و دووەمی مامۆستایانی كورد لە شەقڵاوە كردووەو لە لیژنەی زمانی كوردیدا ئەندامێكی كارا بووە.

لە ساڵی 1970دا دوای رێككەوتننامەی ١١ی ئاداردا و لەپاش دامەزراندنی یەكێتیی نووسەرانی كورد، بە ئەندامی ئەو یەكێتی یە وەرگیراوەو لە هەموو كۆڕ و لە كۆنگرەكانیدا بەشداریی كردووە، لە دوای دامەزراندنی كۆڕی زانیاریی كوردیش، لەساڵی 1972دا بە ئەندامیی یاریدەدەری ئەو كۆڕە وەرگیراوە.

عەونی شاعیری هەڵكەوتووی كورد، بەرهەمی شیعریی لە زۆربەی گۆڤارو ڕۆژنامە كوردییەكانی وەكو هاوار و گەلاوێژ و دەنگی گێتی تازە و بەیان و هەولێر و كاروان و هاوكاریی و برایەتی بڵاوكردۆتەوەو ناوبانگی شاعیریی بە هەموو لایەكی كوردستاندا بڵاو بۆتەوە و زۆر جار ئیستگەكانی رادیۆ و تەلەفزیۆنی بەغدا و كەركووك هەوڵیان داوە چاوپێكەوتنی ئەدەبی لەگەڵدا ساز بكەن و پیشانی بینەرانی كوردی بدەن، بەڵام ئەو ماوەی نەداون چاوپێكەوتنی لەگەڵدا بكەن و پێشەكی لەوە گەیشتووە كە شیعرە نەتەوەییەكانی ڕژێم ماوەی بڵاوكردنەوەیان نادا.

عەونی بەرهەمی شیعریی زۆرە و سانسۆری دام و دەزگای ڕژێمی بەعس ماوەی چاپكردنی دیوانەكەی نەداوە. بەڵام ئێستاكە وا لە سایەی پەرلەمان حكوومەتی هەرێمی كوردستان وا سەرجەمی هۆنراوەكانی لەم دیوانە قەشەنگەیدا پێشكەش بە شیعر دۆستانی نەتەوەی كوردی دەكەین، هیوادارین بە چاوی هەڵسەنگاندن و نرخاندن سەیری بكەن.

عەونی شاعیر و خەباتگێڕی كوردپەروەر، ژیانێكی پڕ كێشەو ئازارو ئەشكەنجەی بەسەر برد، بەتایبەتی لەم ساڵانەی دواییدا سەرەڕای خوشكو برا مردن و كۆست كەوتنی، ڕۆژ بە ڕۆژ بەدەست نەخۆشی هەناسە تەنگییەوە پەرێشانتر دەبوو، ڕژێمی بەعسیش لە دوا پەلەقاژەی نەمانی لە كوردستان، شاری كۆیەی تۆپ باران كرد و ماڵەكەی شاعیر یەكێك بوو لەئامانجی گوللەكانی و چەند پریشكێكی (ساچمە) بەركەوت و برینداری كرد، ئەو كارەساتە سامناكە ڕێگای كۆچی دوایی كورت كردەوە، ئەوەبوو لە ڕۆژی 20/٧/1992دا دوعاخوازیی لە كەس وكارو كوردو كوردستان كردو تا هەتایە چاوی ژیانی لێك نا و تەرمی پیرۆزی بەشانی ئەدیب و نووسەران و جەماوەری شارەكەی كۆیەی تێكۆشەر برایە گۆڕستانی باسكی عارەبیان و بەخاكی نیشتمان سپێردرا.

عەونی شاعیر و نیشتمان پەروەر بۆ كورد ژیا ولەپێناوی ئامانجەكانی بە هێمنی خەباتی كردو بە هێمنیش سەری نایەوەو، دوای هیوای لە ژیاندا ئەوەبوو، كورد بە ئامانجە نەتەوەیی یەكانی خۆی بگات و ڕۆژێك دابێ ئاڵای ئازادی كورد لە هەموو لایەكی كوردستانی سەرفرازدا بشەكێتەوە.