ئەحمەد تاقانە و مەولانا جەلالەددینی ڕۆمی و سروودی نەی

عەبدولستار جەباری/ نوسەر و رۆژنامە نووس – کەرکووک

• ژنەفە شمشاڵ، كە باست بۆ دەكات”*”
• داد لە دەس دووری دەكات و گۆ دەكات
• لەو دەمەی ڕا، من لە نایستان بڕام
• مێرد و ژن هەروا دەگرێنێ‌ هەرام
• پێم دەوێ‌ سینەی بە دووری چاك كراوە
• چاك بڵێم لێكدانەوەی تاسەی هەتاوە

لە ڕابردوودا، بە تایبەت بەر لە هاتنی ئەم تەوژمە خێرایەی تەكنۆلۆجیا، كە نها شاڵاوی هێناوە و لە ڕێی هاتنە مەیدانی تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانی وەكوو “فەیسبووك و تویتەر و ماڵپەڕەكان و…هتد”، خۆی ئاخنیوەتە نێو هەموو ماڵێك و بووەتە هۆكاری ئەوەی كورد، بەو شێوازە فرەوانەی ئێستەشارەزای مەولانا و شیعرەكانی بووە. مەولانا ئێستە یەكێكە لە ناسراوترین ‌و كاریگەرترین فیگەرەكانی دونیا، ڕۆژ نییە شتێكی ئەومان بەرچاو نەكەوێت، بە هەر لایەكدا چاو دەگێڕیت وێنە، شیعر ‌و وتەیەكی ئەو بەدی دەكەیت، لە ڕابردوودا نەك هەر “مەولانای ڕۆمی”یان نەدەناسی! بگرە جیا لە بژاردەی شاعیران و نووسەران “**”، هەر ناویشیان نەبیستبوو. لە ساڵی 1979دا، بۆ یەكەمین جار لە باشووری كوردستان، لەلایەن نووسەر و وەرگێڕی ناودار و بە توان “ئەحمەد تاقانە” كتێبێكی 36 لاپەڕەیی بە ناونیشانی “جەلالەددینی ڕۆمی و سروودی نەی” چاپ و پەخش كرد، نێزیكەی دە سەرچاوەی عارەبی و توركی بەكار هێناوە، بۆ نووسینەوەی ئەو كتێبە. كە بریتییە لە پێشەكی و لێكۆڵینەوە و پاچڤەكردنی شیعر: كتێبەكە لەم بەشانە پێكهاتووە: (پێشەكی و ژیان و بەسەرهات و وەرگێڕانی چەندان شیعری مەولانا و شرۆڤەكردنیان و ڕێبازی ئایینی زیكری مەولەوی و خستنە ڕووی سەرجەم بەرهەمەكانی مەولانا و وەرگێڕانی دەق و شرۆڤەكردنی شیعری (سروودی نەی).

تاقانە بە شێوەیەكی گشتی، بۆ ئەو سەردەمە زۆر زیرەكانە بابەتەكانی هەڵبژاردووە، چ لە ناساندنی مەولانا و چ وەرگێڕانی شیعرەكانی.. مامۆستا حەمەسەعید حەسەن، لە نووسینی بابەتێكیدا بە ناونیشانی “توانەوە لە زەریای عیشقی خوادا – بەشی18. باسنیوز 20/9/2016″، لە بارەی كاریگەریی مەولانا لەسەر هێمن دبێژێت: (هیچ شاعیرێكی سۆفی لە جەلالەددینی ڕۆمی (1207 – 1273)، كە بە مەولانا ناسراوە، بەناوبانگتر نییە). وێڕای شیعر، شەیدای موزیك و سەمای بازنەییی سۆفییانەیش بوو، كە بە هۆیانەوە لە خوا نێزیك دەبووەوە.

(ناڵەی نەی)،كە چیرۆكی دابڕانی شمشاڵ لە قامیشەڵان دەگێڕێتەوە و ئەحمەد تاقانە كردوویە بە كوردی، یەكێكە لە شیعرە هەرە ناودارەكانی. (ناڵەی جوودایی)ی هێمن، بە ئیلهام وەرگرتن لەو شیعرەی مەولانا نووسراوە، كاریگەریی ڕۆمی لەسەر هێمن، بریتی نییە لەوەی چەند بەیتێكی شیعرەكەی ئەوی، تێهەڵكێشی شیعرەكەی خۆی كردبێت و بەس، نا كارلێكەكە بە كرۆك و فۆرم و ستایلی شیعرەكەیەوە، دیارە. ئەحمەد تاقانە پێشەكییەكی جوانی بۆ شیعرەكەی مەولانا نووسیوە و بە دەست وەرگێڕانییەوە زۆر ماندوو بووە. مەولانا وەك خۆی ددانی پێدا ناوە، بە عەتتار و سەنائی سەرسام بووە، بەڵام بە كاریگەریی شەمسی تەورێزی، لە زانایەكی ئایینییەوە، بووە بە شاعیرێكی سۆفی. شەمس پێی وابووە، مەقامی (موحیب)ی تێپەڕاندووە و بە مەقامی مەحبووب گەییشتووە، ئەمەیش لای مەلای نامۆ بە عیشقی خوایی، كوفرە. مەولانا لە بارەیەوە گوتوویەتی: ئەی شەمس ڕووت لە خۆر دەچێ بۆ كوێ بچی، دڵیش دەڵێی هەورە و بۆ هەمان جێ دەچێ.)..

مەولانا كێیە؟.. ناوی تەواوی، جەلالەددین موحەممەد بەلخی، هەروەها ناسراو بە جەلالەددین موحەممەد ڕۆمی (بە فارسی: جلال‌الدین محمد بلخی)، مەولانا یان مۆلانا (بە فارسی: مولانا، بە واتای مامۆستا یان گەورەی ئێمە)، مەولەوی یان مۆلەڤی (بە فارسی: مولوی، بە واتای مامۆستا یان گەورەی من) هەروەها لە توركیا ناسراوە بە مەڤلانا (Mevlānā) و بە گشتی لە جیهانیی ئینگلیزیدا بە ڕۆمی ناودەبرێت (30ی ئەیلوولی1207/17 كانوونی یەكەمی 1273) شاعیر و فەقێ و ئاییناس و سۆفییەكی فارس بوو، لە سەتەی 13دا ژیاوە. جیا لە كورد، زۆرینەی گەلانی وەك: فارس، تورك، ئەفغان، تاجیك و موسوڵمانانی دیكەی ناوچەكانی ئاسیای ناوەڕاست، هاوشانی موسوڵمانانی باشووری ئاسیا فێركارییە بەجێماوە ڕۆحییەكانی ئەو، لە ماوەی حەوت سەتەی ڕابڕدوو بەرز دەنرخێنن.

گرینگیی ڕۆمی پێدەچێت سنوورەكانی نەتەوە و ڕەگەزی شكاندبێت و چووبێتە ئەودیو ئەوانیشەوە. شیعرەكانی بە شێوەیەكی بەرفرەوان بۆ چەندان زمانی دونیا وەرگێڕدراون و بۆ چەندان شێوازی جودا وەچەرخێنراون. لە ساڵی2007دا، بە بەناوبانگترین شاعیر وەسف كرا، لە ئەمریكادا. كارەكانی ڕۆمی بە فارسی نووسراونەتەوە و مەسنەوییەكانی ئەو، یەكێكە لە پاراوترین شاكارەكانی ئەدەبی ئێرانی و لە كارە شانازیی پێكراوەكانی زمانی فارسی. كارە ڕەسەنەكانی بە شێوەیەكی بەرفرەوان دەخوێندرێتەوە بە زمانە ڕەسەنەكەی خۆی، لە جیهانیی زمانی فارسیدا (ئێران، تاجیكستان، ئەفغانستان و هەندێك بەشی ناوەڕاستی ئاسیا- فارسی زمانەكان). وەرگێڕانی كارەكانی زۆر باوە لە وڵاتانی دیكەدا.

كارەكانی كاریگەریی كردووەتە سەر ئەدەبی فارسی، ئۆردو، پەنجابی، توركی و هەندێكی دیكە لە زمانە ئێرانی و توركی و هیندییەكان، كە بە ئەلفبێی فارسی نووسراونەتەوە وەك پەشتۆ، توركی عوسمانلی، چاتاگی و سیندی. مەولانا لە كاتی كۆكردنەوەی سۆفییەكانیدا: مەولانا لە گوندی وەخش، كە دەكەوێتە شارۆكەیەكی بچووك، لەسەر ڕووباری وەخش لە وڵاتی فارس (وەڵاتی ئێستەی تاجیكستان). وەخش سەر بە پارێزگەی بەڵخ بووە، لەو ساڵەی كە مەولانا تێیدا لەدایكبوو، باوكی بە یەكێك لە زانایانی ئەو شارە ناسرابوو. هەروەها ئەم دوو شارەش سەر بە كولتووری گەورەتری ئەو كاتەی فارسی خۆراسان بوون، لە ڕۆژهەڵاتی وڵاتی فارسدا، هەروەها بەشێك بوون لە وەڵاتی خەوارزمی. هەردوو شوێنی لەدایكبوون و زمانی دایكی مەولانا هەڵقوڵاوی میراتی فارسی بوون. گەورەترین كاریگەریی لەسەر ڕۆمی، جگە لە باوكی، بریتی بوو لە هەردوو شاعیری فارس عەتتار و سەنائی. ڕۆمی زۆرینەی هەرە زۆری ژیانی لەژێر دەسەڵاتی سەلجوقی فەرمانڕەوای ڕۆمدا بەسەربردووە، كە شوێنەكەی دەكەوێتە ناوچەی ئەنادۆڵ و هەر لێرەش زۆرینەی بەرهەمەكانی نووسیوە، واتە لەژێر كاریگەریی زمانی فارسیدا بووە.. تاوەكوو كۆتایی تەمەنی هەر لەوێدا ماوەتەوە، لە ساڵی 1273ز، لە شاری كۆنیای توركیا نێژراوە، كاتی خۆی، پێڕەوانی حەوت ئاینیی جیاواز لەژێر تابووتەكەیدا بوون‌، تاوەكوو ناشتنیشی هەر بە دوایەوە بوون، شوێنكەوتووانی، شەوی مردنیان كردە ئاهەنگ‌ و تاوەكوو ئێستەش لە یادی ئەو شەوەدا ئاهەنگ ساز دەكەن، ئیدی چۆن خەڵكی شەڕ لەسەر میراتەكەی ناكەن؟ ئێستەش خەڵكێكی زۆر سەردانی گۆڕەكەی دەكەن.

لە دوای مردنی كوڕەكەی سوڵتان وەلەد و شوێنكەوتووەكانی (تەریقەتی مەولەوی)ییان دامەزراند، كە ناسراوە بە تەریقەتی ئەو دەروێشانەی، كە بە دەوری خۆیاندا دەسوڕێنەوە و پێدەڵێن: سەمای سۆفییەكان.بەرهەمی مەولانا خۆ دەبینێتەوە لە پەڕتووكێك بە ناوی “مەسنەوی”، مەسنەوی یاخۆ “مەسنەوی مەعنەوی” دیوانێكی شیعری مەولانا جەلالەددینی ڕۆمییە، بە گرینگترین كتێب دادەنرێت، كە ڕۆمی دایناوە، ئەم كتێبە بۆ چەندان زمان وەرگێڕدراوە. مەسنەوی چاپی جۆراوجۆری نووسراوی هەیە، كە لە زۆرینەی كتێبخانە نێودەوڵەتییەكاندا پارێزراون، ژمارەی دێڕەكانی نێو مەسنەوی 25668 دێڕن، كە دابەشبوونەتە سەر 6 بەرگ، هەروەرها 242ی چیرۆكی تێدایە، كە شیكەرەوەی واتای مرۆڤ و چۆنییەتی گەییشتن بە خۆشەویستی ڕاست و ئەڤینی خودایین. مەسنەوی لەسەر داوا و بیرۆكەی حوسامەددین چەلەبی، قوتابی كوردی مەولانا نووسراوە، كە كاریگەرییەكی زۆری هەبووە، لەسەر كەسایەتیی مەولانای ڕۆمیدا. مەولانا شیعرەكانی لەبەرخۆیدا وتووە و حوسامەددینیش نووسیویەتی. هۆكاری بیرۆكەكەی حوسامەددینیش بە هۆی ئەوەوە بووە، كە موریدانی ڕۆمی تەنیا كتێبی “ئیلاهی نامە”ی سەنائی و كتێبی “مەنیتقولتەیر”ی فەریدەددینی عەتاریان خوێندووەتەوە،ئەویش پێشنیاز بۆ مەولانا دەكات و دەڵێت با تۆش كتێبێكی لەو جۆرەت هەبێت. لەو كاتەی حوسامەددین ئەمە دەخوێنێتەوە، لە مەولانای سەرداری دەپاڕێتەوە، كە زیاتر بنووسێت، مەولاناش وەڵامی دەداتەوە و دەڵێـت: گەر تۆ بە نووسینی ڕازی بیت، ئەوا منیش دەیڵێم. جا لەو كاتدا مەولانا، لە تەمەنی پەنجاكاندا بووە، دەست بە نووسینی مەسنەوی دەكات. مەولانا هەردەم شیعر لە زاریەوە دەهاتەدەرێ و حوسامەددینیش دەینووسینەوە، لە هەموو شوێنێك، لە سوختەخانە، لە مزگەوت، لە باخان، لە مەیدانان و… هتد، تەنانەت جاری وابووە، كە مەولانا هۆنیویەتییەوە لەسەریەك. بۆ ماوەی 2 ساڵ بە هۆی كۆچی دوایی خێزانی حوسامەددینی چەلەبیەوە، نووسینی مەسنەوی ڕاگیراوە، دواتر دووبارە دەست پێكراوەتەوە. مەولانای ڕۆمی لە كتێبی مەسنەویدا ئاماژە بەوە دەكات، كە لەسەر پێشنیاز و بیری حوسامەددین چەلەبی نوسراوەتەوە. سوودم لەم سەرچاوانە وەگرتووە. – گەشتێك لەگەڵ مەولانای ڕۆمی – گوڵخانەی عاریفان – قوماری عاشقانە – پەنجا ساڵ لەگەڵ مەولانا. لەو كاتەدا مەولانا بزەیەك دەخاتە سەر لێوی ‌و لە مێزەرەكەیەوە، پارچەیەك كاخەز دەردێنێت، كە 18 دێڕی سەرەتای مەسنەوی تێدا نووسرا بوو، بەو دێڕە دەست پێدەكات: گوێ لە نەی بگرە، چۆن باسی چیرۆكی خۆی دەكا، چۆن باسی ئازاری فیراقی خۆی دەكا.

___________

بڕوانە: ئەحمەد تاقانە/ كتێبی جەلالەددینی ڕۆمی و سروودی نەی.1979.. “**” “شێخ عەبدولڕەحمانی تاڵەبانی كوڕی مەلا ئەحمەدی كوڕی مەلا مەحموودی زەنگەنە”بووە، شاعیر و خواناسی كوردە. ئەو باوكی شێخ ڕەزای تاڵەبانی شاعیری بەناوبانگی كورد و لە شێخەكانی ڕێبازی قادری بووە. ئەو شیعری بە كوردی، فارسی و توركی لێ بەجێ ماوە. یەكێكە لەو شاعیرانەی، كە كاریگەریی مەولانای لەسەر بووە، بە فارسی و بە شیعر شرۆڤە بۆ “سروودی نەی”ی مەولانا دەكات ” بڕوانە: د. مكرم الطالبانی: الشێخ عبالرحمن الطالبانی، الجز‌ء الثانی: 2005.. هەروەها شاعیری ” هێمن موكریانی ” لە شیعری ناڵەی جودایی”دا پەنا بۆ دێڕە شیعرێكی مەولانا بردووە

(جا كە سەر خۆش بووم بە دەنگێكی نەوی

بۆت دەڵێم ئەو شیعرە بەرزەی مەولەوی

((بشنو از نی چون حكایت می كند.

از جدایی ها شكایت می كند))